Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Т.И.Ойзсрман. Материалистическое понимание истории: плюсы и минусы. - Вах: Жури. «Вопросы философии». № 2. 2001, с.6. 334
olan şüur (obyektiv idealizm), həm də insanın şüuru, ideyası, onun öz mənliyinin təzahürü ola bilər (subyektiv idealizm). İdealistlərin çoxu hesab edir ki, cəmiyyət və onun inkişafı prinsip etibarilə dərkedilməzdir, çox şeylər təsadüflərdən, insan şüurunun çıxardığı bu və ya digər nəticələrdən asılıdır. Onlar deyirlər ki, cəmiyyət təbiət kimi deyil, burada insan şüurundan kənarda heç bir obyektiv qanun və inkişaf ola bilməz. Göstərmək lazımdır ki, sosial hadisələrin izah edilməsi işində idealist mütəfəkkirlərin əldə etdiyi elmi nailiyyət sosial- fəlsəfi fikrin irəliyə doğru sonrakı hərəkətini şərtləndirdi. İndiki dövrdə bizə hansı sosial fəlsəfə lazımdır? Əlbəttə, «sülh fəlsəfəsi», «keçid dövrünün fəlsəfəsi», «milli həmrəylik fəlsəfəsi» və s. adlandırılan sahələr sosial fəlsəfənin ayrı-ayrı fraqmentləri olsa da, sözün əsl mənasında fəlsəfə deyil. Bizim müasir həyatımızın fəlsəfi cəhətdən əsaslandırılması o zaman mümkün olacaq ki, humanizm dəyərlərinin və demokratiyanın həyata keçirilməsinə yol açmağa qadir olan yeni tarix fəlsəfəsi yaradılsın. Humanizm və demokratiyaya zidd siyasət və onun yaratdığı mənəvi, o cümlədən fəlsəfi atmosfer gec-tez iflasa uğrayır. Böyük fəlsəfi və etik ideyalar isə ağır sınaqlara məruz qalsalar da keçici olmur və əbədi yaşayır.
Tarixi materializm tərəfdarları hesab edirlər ki, cəmiyyət və onun inkişafı dərk ediləndir. Təbiət və cəmiyyəti eyniləşdirməyərək onlar göstərirlər ki, cəmiyyətdə də inkişafın obyektiv (şüurdan asılı olmayaraq mövcud olan) qanunları fəaliyyət göstərir. Lakin bu qanunların öz xüsusiyyətləri var. Cəmiyyətdə nə baş verirsə hamısı insanlar, onların müəyyən bir məqsədə çatmaq üçün göstərdikləri fəaliyyət, məqsəd, qayğı və cəhdləri ilə əlaqədədir. Tarix insanlann öz məqsədləri üçün fəaliyyət göstərməsindən başqa bir şey deyil. İnsanlar öz tarixlərini özləri yaradırlar. Cəmiyyət haqqında dialektik materialist baxış - materializmin tarixi öyrənmək sahəsinə tətbiq edilməsidir. Yada salaq ki, materializm təliminə görə, materiya bizə duyğularımızda verilən, şüurumuzdan kənar və asılı 332 olmayaraq mövcud olan obyektiv reallıqdır. Beləliklə, fəlsəfə cəmiyyəti tədqiq edərkən elə etməlidir ki, cəmiyyət materiyanın yuxarıda göstərilən əlamətlərinə uyğun gəlsin, yəni şüurdan kənarda mövcud olsun, ondan asılı olmayaraq təşəkkül tapsın, nəticədə isə ictimai şüuru müəyyən etsin. İctimai həyatın bu tərəfini üzə çıxarmaq, marksistlərə görə, cəmiyyətin izahı sahəsində «fəlsəfənin əsas məsələsi»ni materialistcəsinə həll etməkdir. İctimai həyatın maddi və mənəvi tərəflərinin qarşılıqlı əlaqəsini göstərmək üçün işlədilən başlanğıc və ən mücərrəd kateqoriyalar «ictimai şüur» və «ictimai varlıq» anlayışlarıdır. İnsanların həyata qədəm qoyan hər yeni nəsli, dialektik materializmə görə, özünün ictimai varlığını istədiyi kimi yarada bilməz, çünki yeni gələn nəsil hazır, yetkin, sabit ictimai varlıqla qarşılaşır. Tarix haqqında materialist təlimə görə, nə xarici təbiət, nə də insanın öz təbiəti ictimai quruluşun və bəşəriyyət tarixinin xarakterini müəyyən etmir. Onların hər ikisi ictimai istehsalın inkişafı ilə müəyyən edilir. Bu inkişaf isə ikitərəfli tarixi prosesdir: bir tərəfdən insanlar xarici təbiəti dəyişir, digər tərəfdən isə insanın öz təbiəti dəyişir, insan inkişaf edir. Marksizmə görə cəmiyyətin ən çevik, aparıcı, həlledici faktoru - məhsuldar qüvvələrdir. «Məhsuldar qüvvələr anlayışı ilk dəfə elmə ingilis siyasi iqtisadiyyatının klassikləri tərəfindən daxil edilmişdir. Onlar bu anlayışı istehsal prosesində zəruri olan işçi qüvvəsi ilə əmək alətlərini xarakterizə etmək üçün istifadə edirlər. Marks məhsuldar qüvvələri yalnız iqtisadi cəhətdən şərh etmir. O, burada, bir tərəfdən insanın çoxsahəli qabiliyyətinin üzə çıxdığını aşkar etdi, digər tərəfdən isə məhsuldar qüvvələrin spesifik inkişaf formasını kəşf etdi və onu istehsalın ictimai münasibətləri və yaxud istehsal münasibətləri adlandırdı; bu münasibətləri o əmək bölgüsünün texniki, texnoloji və peşə sahəsində işçilər arasında yaranan münasibətlərdən fərqləndirdi. İstehsalın ictimai münasibətlərinin
kəşfi və tədqiqi məhz tarixin materialist anlayışının başlanğıcını qoydu».' İnsanların ictimai varlığı - onların real həyati fəaliyyət prosesinin içərisində baş verdiyi maddi münasibətlərin məcmuu- dur, onların mövcud olduqları maddi şəraitin bütöv birliyidir. «İctimai varlıq» kateqoriyasının məzmunu haqqında marksistlər arasında mövcud olan görüşlər aşağıdakılardır: 1) ictimai varlıq ictimai qanunauyğunluqla eyniyyət təşkil edir; 2) ictimai varlıq iqtisadi bazisdir; 3) ictimai varlıq maddi nemətlərin istehsal üsuludur; 4) ictimai varlıq insan cəmiyyəti həyatının bütün maddi şəraiti və münasibətlərdir və s. Marksist fəlsəfə sübut etməyə çalışır ki, ictimai varlıq elə obyektiv ictimai reallıq, elə sosial materiyadır ki, ictimai şüurda əks olunur, onu müəyyənləşdirir və son nəticədə onun hərəkətini şərtləndirir. İctimai şüur cəmiyyətin özü-özünü, özünün ictimai varlığını və əhatə olunduğu gerçəkliyi başa düşməsidir. İctimai şüur fərdi şüurdan ayrı mövcud deyil, fəqət o ayn-ayn adamların şüurlarının sadəcə olaraq cəmi də deyil. Təbiətin insan tərəfindən dəyişdirilən predmetləri materiya olaraq qalır. Marksist fəlsəfəyə görə onlar yalnız maddi ictimai münasibətlər sisteminə cəlb ediləndən sonra ictimai varlıq olurlar. Beləliklə, ictimai varlığın əşyavi elementləri ilk olaraq maddi cəhətdən təşkilatlanmalı, ondan sonra maddi ictimai münasibətlər sistemində işlənməlidir. Marksistlər sübut etməyə çalışırlar ki, əmək ictimai həyatın əsasıdır. Əmək fəaliyyəti olmadan cəmiyyət nə yarana bilər, nə də mövcud ola bilər. İctimai varlıq ümumiyyətlə varlıqdan ayrılır. Həyat üçün zəruri olan maddi nemətləri istehsal edən insanlar özlərinin maddi həyat prosesinin sosial forması kimi zəruri olaraq həm də özlərinin ictimai (istehsal) münasibətlərini istehsal edirlər. Bu münasibətlər təbii olaraq insanların əmək fəaliyyəti prosesində meydana gəlir. Deməli, insanlar şüurlu olaraq maddi nemətlər istehsal edir, lakin onların istehsal fəaliyyətinin sosial nəticəsi, məhz onlar arasında yaranan istehsal münasibətləri in- ' Т.И.Ойзсрман. Материалистическое понимание истории: плюсы и минусы. - Вах: Жури. «Вопросы философии». № 2. 2001, с.6. 334 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|