Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Futurologiya
- 2. Cəmiyyət və onun tarixinin
- - Р.Ароп. Избранное: Введение в философию истории. М.-СПб. «Университетская книга», 2000. с.11. 339
- Beləliklə, «Bəşər tarixi özünü «tarix» səviyyəsində (tarix fənni və ya tarixşünaslıq səviyyəsində) dərk edə bilmədiyi üçün o da
- ^ S.Xolilov. Kosilmoz tarix və dövlətçilik ənənələri. Bax: Jum. «İpək yolu», № 1.2001, s.22. 340
imkan gerçəklikdə gizlənir, insan zəkası vasitəsilə üzə çıxarılır, tələb formasında dəqiq ifadə edilir və məqsəd kimi irəli sürülür. İmkanı reallaşdırmaq, gerçəyə çevinnək əməli fəaliyyət prosesində həyata keçirilir. Elmi öncədəngörmə gələcəyi tamamilə dəqiq və tam bilmək, özünün mütləq həqiqət olması iddiasında deyil. Hətta diqqətlə yoxlanılan və ölçülüb-biçilmiş proqnozlar yalnız müəyyən dərəcədə özünü doğruldur. Beləliklə, elmi öncədəngörmə ehtimal olunan bilikdir.
təlim) hərfi mənada gələcək haqqında təlim deməkdir; geniş mənada futurologiya vəziyyətin gələcəyi haqqında təsəvvürlər məcmusudur, dar mənada isə sosial proseslərin gələcəyini əhatə edən elmi bilik sahəsidir. Futurologiya tez-tez proqnoz- laşdırmanın sinonimi kimi işlədilir. Bir çox filosoflar gələcəyi elmi baxımdan görməyi ümumiyyətlə inkar edirlər. Məsələn, K.Popper gələcəyi əvvəlcədən görməyin mümkünsüzlüyünü sübut edir, çünki onun fikrincə, tarixi prosesin vahid məntiqi yoxdur, indi baş verən tarixi hadisə özünə qapanmış fraqmentdir və yalnız empirik fraqment kimi dərk edilə bilər. 2. Cəmiyyət və onun tarixinin fəlsəfi təhlili 2.1. Tarixin fəlsəfəsi «Tarixin fəlsəfəsi» termini fransız maarifçisi Volterə məxsus olsa da, tarixi inkişafın ümumi qanunları haqqında məsələni birinei dəfə alman maarifçisi İohan Qotfrid Herder (1744- 1803) «Bəşəriyyətin tarix fəlsəfəsi ideyasına dair» (1784) əsərində irəli sürmüşdür. O, həm də belə bir fikri əsaslandırırdı ki, bütün xalqların iştirak etdiyi və nəticədə vahid ümumbəşəri gələcəyə aparan ümumi tarixi proses baş verir. «Tarix» deyəndə daha çox: 1) ümumiyyətlə keçmiş; 2)
keçmişin yazılı şəkildə təsviri; 3) keçmişin öyrənilməsi ilə bilavasitə əlaqədə olan peşəkar akademik fənn nəzərdə tutulur. 338 Avropa filosoflarının fikrincə tarixin fəlsəfəsi üç mərhələdən keçib: Hegelə qədər olan dövr, Hegel dövrü və ondan sonra başlayıb indiyə qədər davam edən müasir dövr. Fransız sosioloqu R.Aron (1905-1983) yazır: «Ənənəvi tarix fəlsəfəsi Hegelin sistemində yekunlaşır. Tarixin müasir fəlsəfəsi hegelçilikdən imtina ilə başlayır. İdeal indi bəşəriyyətin təşəkkül tapmasının mənasını dərhal müəyyən etmək deyil, və filosof da artıq özünü əvvəldən görməyin (bəsirət) sirlərini saxlayan hesab etmir».^ Kant fəlsəfəni keçmişi mühakimə edən və məqsədi göstərən etika ilə qarışdırır, Hegel nə baş vermişsə onunla da kifayətlənir, Marks müasir dünyadakı ziddiyyətlərin müəyyənləşdirdiyi gələcəyi yozur. Tarixçini isə tarixin məqsədi maraqlandırmır. O, hadisələri və onların nəticələrini izləyir, hərəkətin az və ya çox adekvat zəruriliyini və yaxud əksinə, hadisələrin sərbəst axannda baş verən gözlənilməyən halları üzə çıxarır. Deməli, tarixçi faktları üzə çıxarır və bərpa edir, filosof isə faktları təhlil edir və qiymət verir; tarixçi keçmiş dünyanı yenidən quraşdırır, filosof isə ona tənqidi
münasibət bəsləyir və öz
mühakimələrini məhdudlaşdırmır. Bununla yanaşı sosial fəlsəfənin obyekt və subyekti tarixin obyekt və subyektindən fərqlənmir. İnsan idrakı da elə tarixin insan tərəfindən dərk edilməsidir. Ona görə ki, insan tarixi varlıqdır və yalnız tarix vasitəsilə öz həyatının son- lu olmasını dərk edir. Tarixin XX əsr fəlsəfəsində əsas aparıcı tendensiyalardan biri bütün mövcudatın universal tarixilik ideyasına malik olması ideyasıdır. Belə hesab edirik ki, tarixilik anlayışı ilk dəfə Hegelin fəlsəfəsində əsaslandırılıb. Hegeldə söhbət ilk növbədə «yalnız tarixilik» adlanan xarici və təsadüfi tərəfin əksinə olaraq ağıl və zərurətə əsaslanan tarixi anlayış məntiq ilə eyni- ləşdirilərək «əsl», «həqiqi» tarixilikdən söhbət gedir. Tarixi obyektivizmi tənqid edən K.Yaspers təsdiqləyirdi ki, tarix xarici «obyekt» kimi insana qarşı duran formada dərk edi-
lə bilməz. Tarixi axarın sahili yoxdur ki, insan oraya çıxıb ona öz münasibətini bildirsin. İnsanlar həmişə tarixin içərisində olur və onunla birlikdə hərəkət edir. Ona görə də tarix insan idrakı üçün yalnız daxildən əlçatan olur. Hegelə görə fəlsəfi ağıl tarixdə yalnız öz-özlüyündə ağlabatan və zəruri olanı dərk edə bilər. Yaspersin fikrincə isə tarixin fəlsəfi anlamını zəruri və qanunauyğun olanla məhdudlaşdırmaq əslində tarixə yolu bağlamaq deməkdir. Tarixi olan hər şey tək və təkrarolunmazdır. Lakin həm «tarixin təbiətinə», həm də məhz «tarixin özünə» xas olan zaman hadisələrinin dönməzliyi və unikallığı hələ öz-özlüyündə tarixin mahiyyətini təşkil etmir. Yaspersə görə tarixi obyektivizmin aradan götürülməsi zəruri olaraq tarixi öz-özünü anlayan və izah edən reallıq kimi şərh etməyi tələb edir. Tarixi gerçəklik yalnız onun şərhi ilə birgə mövcuddur. Üstəlik, tarix yalnız ona görə mövcuddur ki, insan varlığı özünü şərh edir və bu yolla özünə (dünyaya) təsir edir. Tarixi varlıq «istiqamətləndirilən mənlik varlığıdır». Tarixi düşünmək və yaxud hisslərdə yaşatmaq azdır, onu yalnız yaşamaq lazımdır, həm də (şəxsi həyat kimi) insanın praktiki olaraq «yaşadığı» və «düzəltdiyi» şey kimi. Tarixin fəlsəfəsi hər hansı bir formada tarixin başa çatdığını nəzərdə tutmadan onu konkret məkanda və bu gün olmasa da, prinsip etibarilə ağlasığan və mümkün tamamlama şəklində anlaya bilməz. Beləliklə, «Bəşər tarixi özünü «tarix» səviyyəsində (tarix fənni və ya tarixşünaslıq səviyyəsində) dərk edə bilmədiyi üçün o da fəlsəfənin predmetinə daxil olur və tarixin fəlsəfəsi yaraniD).^ K.Yaspers haqlı olaraq yazmışdır: «Biz özümüzü də başa düşmək üçün tarixi nə isə bütöv bir şey kimi anlamağa cəhd göstəririk. Bizim üçün tarix elə bir xatirədir ki, biz onu nəinki bilirik, həm də bizim həyatın kökü oradadır. Tarix bir dəfə qurulmuş elə bir əsasdır ki, izsiz-soraqsız itmək istəmiriksə və insan varlığına öz hədiyyəmizi vermək istəyiriksə, biz həmin
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|