Elmi redaktorlar: Əziz Məmmədov
fızikləri buna məcbur edən səbəb onların məşğul olduqları elmin
Yüklə 6,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
fızikləri buna məcbur edən səbəb onların məşğul olduqları elmin çətinlikləridir”. Dünyanın dərk edilməsi prosesi özünün ən yüksək və təmərküzləşmiş ifadəsini elmdə tapır. Elm- insan fəaliyyətinin tarixən qərarlaşmış, gerçəkliyin dərk olunmasına, onun praktiki dəyişdirilməsinə yönəldilmiş formasıdır. Məqsədyönlü seçilmiş və sistemləşdirilmiş faktlar, məntiqi cəhətdən əsaslandırılmış fərziyyələr, ümumiləşdirilmiş nəzəriyyələr, fundamental qanunlar, ideyalar, prinsiplər, elmi tədqiqatın metod və üsulları onun məhsuludur. Elmə üç baxımdan yanaşmaq olar:
bunların əsasında həyata keçirilən praktiki fəaliyyətdir. Elmin predmeti tədqiq olunur, metodu isə necə tədqiq olunur sualına cavab verir. Gerçəkliyin və ictimai praktikanın keyfiyyət müxtəlifliyi insan təfəkkürünün çoxplanlı xarakterini və elmi idrakın müxtəlif sahələrini müəyyənləşdinnəklə sübut edir ki, elmi idrak təkcə insan şüurundan kənarda mövcud olan predmet və hadisələri, hərəkət və qarşılıqlı təsirləri deyil, həm də onların şüurdakı inikasını, insanı, onun bioloji və sosial tərəflərini, zəngin və təkrarsız mənəvi dünyasım, rasional və qeyri-rasio- nal, şüuri və qeyri-şüuri proseslərini də təmsil edir. Elmin yaranması tarixi haqqında fəlsəfi və təbii-elmi ədəbiyyatda müxtəlif nöqteyi-nəzərlər mövcuddur. 1. Elm insanın praktiki fəaliyyət təcrübəsi kimi iki mln il bundan əvvəl daş dövründə, ibtidai insanın praktiki əhəmiyyətli biliklər əldə etdiyi və onları sonrakı nəsillərə ötümıək vərdişləri qazandığı bir şəraitdə meydana gəlmişdir. 2. Biliyin dini-mifoloji təfəkkürdən fərqlənən sübut növü kimi elm e.ə. V əsrdə qədim Yunanıstanda meydana gəlmişdir. 3. Elm orta əsr mədəniyyətinin çiçəkləndiyi, təcrübi biliyin əhəmiyyətinin dərk olunduğu bir dövrdə R.Qrrossetest, R.Bekon və başqa kilsə xadimlərinin yaradıcılığında İngiltərədə yaranmışdır. 4. Elm XVI-XVII əsrlərdə Avropada, Q.Qaliley, İ.Kepler, X.Huygens, R.Huk, İ.Nyuton və başqa alimlərin işləri meydana gəldiyi bir zamanda yaranmışdır. Qeyd edək ki, elmin sosial şərtlərinin yaranması da məhz həmin dövrə təsadüf edir. 5. Elm XIX əsrin üçüncü rübündə, ümumelmi tədqiqat proqramı əsasında ali təhsili tədqiqat fəaliyyəti ilə əlaqələndirmək mümkün olduğu bir şəraitdə meydana gəlmişdir. Bu baxımdan elmin yaradıcıları alman təbiətşünasları V.Humbolt və Y.Libix sayılmalıdır. Elmin yaranması haqqında yuxarıda deyilənləri yekun- laşdınb belə qənaətə gəlmək olar ki, elm ayn-ayrı alimlərin spesifik fəaliyyət növü kimi e.ə. V əsrdə, mükəmməl sosial mənəvi törəmə kimi isə XVII əsrdə yaranmışdır. Ayn-ayrı alimlərin spesifik fəaliyyət növü kimi elm quldarlıq cəmiyyətində maddi istehsalın daxili tələblərindən törəmiş və sonralar cəmiyyətin inkişafının çox güclü stimullarından 36 birinə çevrilmişdir. İctimai şüurun icma cəmiyyətində təşəkkül tapmış din, əxlaq, incəsənət kimi daha qədim formalarından xeyli sonralar ictimai münasibətlər zəminində meydana gəlmiş elmin qərarlaşması əsasən üç
əməkdən ayrılınası və abstrakt təfəkkürün inkişafında müəyyən səviyyənin əldə edilməsilə bağlı olmuşdur. Elmin inkişaf tarixi göstərir ki, hər bir konkret elm sahəsi meydana gəlməzdən xeyli əvvəl onun yaranması üçün zəruri olan empirik biliklər toplanmalıdır. Müxtəlif nəsillərin səyləri ilə yaradılan və tədricən toplanan həmin biliklər sonradan nəsillərdən-nəsillərə ötürülərək mənəvi sərvətlərin təkrarsız nümunəsi kimi insanların praktiki və nəzəri fəaliyyətində geniş istifadə olunmuşdur. Elmi idrakın meydana gəlməsi bəşəriyyətin əqli inkişafının yalnız müəyyən mərhələsində, ilk sinifli cəmiyyət olan quldarlıq quruluşunda ictimai əmək bölgüsü zəminində zehni əməyin fiziki əməkdən ayrılınası sayəsində mümkün olmuşdur. Elmin yaranması üçün fiziki əməkdən, yaşamaq üçün zəruri olan maddi nemətlərin əldə edilməsi qayğısından tamamilə azad olan, bütün bacarıq və imkanlarını bilik əldə edilməsinə sərf edən aynca bir sosial qrupun mövcud olması zəruri idi. Elmin yaranması üçün habelə abstrakt təfəkkür də müəyyən inkişaf mərhələsinə çatmalı idi. Artıq quldarlıq cəmiyyətində abstrakt təfəkkürün inkişafı elə bir məntiqi aparat yaratmışdı ki, bunsuz elm, ümumiyyətlə, mövcud ola bilməzdi. İnsanlarda mücərrəd düşünmək qabiliyyəti bəşəriyyətin inkişafının hələ ilk çağlarında, elmi biliklərin yaranmasından xeyli əvvəllər fonnalaşmışdı. Belə bir qabiliyyətə qədim insanların dini fantaziyalannda və mifoloji baxışlarında rast gəlmək olar. Lakin abstraksiyalann şüurlu ifadəsinə və onların təşəkkül prosesinin dərk edilməsinə insanlar yalnız sonralar, həm də elmi idrakın yaranması ilə əlaqədar nail olmuşlar. Elm ancaq insanların empirik fəaliyyətinin verdiyi materialların təhlilindən və ictimai praktikanın inkişafından çıxarılan ilk abstraksiyalann, tədqiqat obyektinə çevrilməsindən və onlara əsaslanan üsul və qaydaların dərk edilməsindən sonra meydana gəlmişdir. Məntiqi anlayışların yaranması prosesinin təhlili göstərir ki, insan praktikası milyon dəfələrlə təkrar olunaraq şüurda məntiqi fiqurlar, mücərrəd anlayışlar halında təsbit olunmuşdur. İnsan məntiq elmindən, onun qayda və üsullarından çox-çox əvvəllər istifadə etməyə başlamışdır. Buna görə də elm ilə biliyi müəyyən mənada bir-birindən fərqləndinnək lazımdır. İnsanlar elm yaranmazdan xeyli əvvəllər də çox şey bilir, çox şey etməyi bacarırdılar. Onlar kimyanın və metallurgiya nəzəriyyəsinin yaranmasından xeyli əvvəllər metal əritməyi, ərintilər hazırlamağı, biologi ya müstəqil elm 37 Yüklə 6,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|