Elmi redaktorlar: Əziz Məmmədov
Yüklə 6,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təbii və sosial proseslərin
- 3 əsas mərhələsini
- Təbiətin yeraltı sərvətlərinin və təbii enerji mənbələrinin
qabaq bitkiləri calaq və heyvanları seleksiya etməyi, taxıl əkməyi, zəhərli bitkiləri dərman bitkilərindən fərqləndinnəyi bacarırdılar. İctimai praktika zəminində yaranan bu biliklər nadir mənəvi dəyərlər kimi nəsillərdən nəslə ötürülərək daha da inkişaf etdirildikcə, elm ictimai şüur fomıası, insanın təbiət və cəmiyyətin dəyişdirilməsinə doğru yönələn fəal, məqsədyönlü fəaliyyəti, onun təbii ehtiyacı kimi yaranırdı. Gerçəkliyin dərkinin ən yüksək forması kimi elmin spesifikliyi məhz bunda olmuşdur ki, o həm gerçəkliyin obyektiv qanunlarını, həm də onların şüurdakı inikasını ifadə edirdi. Gerçəkliyin dərk olunması empirik və nəzəri xarakterli ola bilər. Ayrı-ayrı hadisələrin hissi qeydiyyatından kənara çıxmadığı bütün hallarda empirik idrak elm sayıla bilməz. Elm dedikdə, birinci növbədə, hissi-empirik məlumatları təhlil edən, onları yenidən işləyib ümumiləşdirən, abstraktlaşdırma, ümumiləşdirmə, abstraktdan konkretə yüksəlmə və s. metodlar əsasında elmi anlayışları, o cümlədən kateqoriyaları işləyib hazırlamağı bacaran nəzəri idrak başa düşülür. Özünün nisbətən yüksək inkişaf etmiş formasında götürülən hər bir konkret elm idrak obyektinin qanuna- uyğunluqlannı adekvat əks etdirən və özləri də qarşılıqlı əlaqələnən, məzmunca zənginləşən anlayışlar sistemidir. Elmin qərarlaşmasmda obyektiv səbəblərlə yanaşı bir sıra subyektiv amillər, o cümlədən, idraka olan şəxsi maraq, onun inkişafına göstərilən təşəbbüsü idarə edən mənafelər, bilavasitə praktiki əhəmiyyətli suallara axtanlan cavablar da az əhəmiyyət kəsb etmir. Təbii və sosial proseslərin qanunauyğunluqlarını əks etdirən elm təbiət, cəmiyyət, təfəkkür və idrak haqqında empirik və nəzəri biliklər sistemidir. İctimai şüur forması olmaq etibarilə elm sosial həyatın bütün sahələri, o cümlədən, ictimai istehsal və praktikanın inkişafı ilə bağlıdır. Buna görə də elmin mühüm xarakteristikalarından birini də onun ictimai istehsalla əlaqəsi təşkil edir. Elmin inkişaf tarixini izləmək əsasında onun ictimai istehsalla qarşılıqlı əlaqəsinin 3 əsas mərhələsini seçib ayırmaq olar. Bu əlaqənin birinci
cəhət-istehsal prosesində elmi biliklərdən, dərk olunmuş təbiət qanunlarından korkoranə istifadə edilməsidir. Elm və istehsalın inkişafının bu mərhələsində istehsal, demək olar ki, elmə qədərki empirik biliklərə əsaslanmış, yenicə yaranmağa başlayan elm isə istehsala mühüm təsir göstərə bilməmişdir. Bu vəziyyət əmək alətlərinin və bütövlükdə istehsalın zəif inkişaf etməsinin əsas səbəblərindən biri olmuş və bunun nəticəsində XVIII əsrin axırlarına qədər insanlar xış, kotan, toxucu əl dəzgahı kimi min illik tarixi olan primitiv əmək alətlərindən istifadə etmiş. Antik və feodal istehsalında elmin nailiyyətlərinin texnologiyaya
tətbiqi, demək olar ki, məlum deyil. Elm və istehsalın qarşılıqlı əlaqəsinin ikinci mərhələsi manufakturalardan maşmiı istehsala keçilməsilə bağlıdır. Elmi biliyin differensiallaşmasmm baş verdiyi bu mərhələdə astronomiya, mexanika, riyaziyyat, kimya, biologiya, sosial ekologiya elmləri natur fəlsəfədən ayrılaraq müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoymuş, istehsalda tətbiq olunan texnoloji proseslərlə bağlı olaraq texniki elmlərin təşəkkülü prosesi başlanmışdır. Bu dövrdə buxarın və elektrik enerjisinin gücündən cəmiyyətin tərəqqisi naminə istifadə olunması elmi nailiyyətlərlə sıx bağlı olan texniki tərəqqiyə, maşın şəklində çıxış edən əmək vasitələri isə insana öz əzəli qüvvəsini təbiət qüvvələri ilə əvəz etməyə imkan vennişdir. Bu mərhələ dərk olunmuş təbiət qanunlarının və nəzəri biliklərin qismən də olsa məhsuldar qüvvələrin inkişafına, ictimai istehsala tətbiqi ilə səciyyələnir. Lakin bu dövrdə elmin istehsala şüurlu tətbiqi istehsalın təşkil və inkişaf etdirilməsindən daha çox əmək alətlərinin və maşmlann yaradılmasına aid idi. Təbiətin yeraltı sərvətlərinin və təbii enerji mənbələrinin (su, külək, kömür, neft və s.) başlıca əmək predmetləri sayıldığı bir şəraitdə istehsal prosesi əsasən empirik biliklərə əsaslanırdı. Məsələn, empirik biliklər əsasında yaradılmış buxar maşınının istehsala tətbiqi XVIII əsrin sonlarında başlansa da, buxar maşını nəzəriyyəsi (Kamo tsikli) yalnız XIX əsrdə yaradılmışdır. İstehsalın müxtəlif sahələrinə geniş miqyasda tətbiq olunmasına baxmayaraq elm bu dövrdə hələ də tətbiq və köməkçi rol oynayaraq yalnız istehsal təcrübəsini ümumiləşdirmək və alimlərə artıq çoxdan məlum olan qanunları fonnula etməklə məşğul olurdu. Texniki sahədə aparılan nəzəri ümumiləşdinnə- lərin istehsalın inkişafını qabaqlaya bilməməsi isə buna gətirib çıxannışdı ki, elm yalnız istehsalın arxasınca irəliləyir, lakin özünə müstəqil cığırlar aça bilmirdi. Elm və istehsalın qarşılıqlı əlaqəsinin üçüncü mərhələsi 20-ci yüzilliyə təsadüf edir. Bu mərhələdə elm öz inkişafında istehsal prosesini ötüh keçmiş, elmi-texniki inqilab və elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi baş vermiş, nəzəri elmlər (nüvə fizikası, nəzəri kibernetika, polimerlər kimyası və s.) sahəsində baş venniş fundamental kəşflər sayəsində yeni istehsal sahələri yaranmışdır. İnsan idrakının mühüm fonualanndan biri olmaq etibarilə elm bir sıra sosial funksiyalara malikdir. Sabit və dəyişməz qalmayıb, elmin özü kimi tarixi təkamülə uğrayan bu funksiyalar içərisində
b) elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsindən irəli gələn funksiyası; c) elmin sosial qüvvəyə çevrilməsindən irəli gələn funksiyası. 39 Yüklə 6,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|