Elmi redaktorlar: Əziz Məmmədov
nailiyyətlərdən təşkil olunur»
Yüklə 6,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aristotel dinamikasını, Ptolomey astronomiyasını, Nyuton mexanikasını
- Aristotelin
nailiyyətlərdən təşkil olunur». Elmi ictimaij^ətin qəbul etdiyi para- diqma uzun illər boyu alimlərin nəzərini cəlb edən problemlər dairəsini müəyyən edərək onların elmiliyinin rəsmi təsdiqinə çevrilir. T.Kun elm tarixində fəaliyyət göstənniş paradiqmalara Aristotel dinamikasını, Ptolomey astronomiyasını, Nyuton mexanikasını və s. misal göstərir. Elmin konkret bir paradiqma daxilində baş verən inkişafı «normal elm» adlanır. Bir paradiqmanm digər paradiqma ilə əvəz olunduğu dövr elmi inqilab adlanır. Belə elmi inqilaba misal olaraq klassik fizikanın (Nyuton mexanikası) relyativist iızika (Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi) ilə əvəz olunmasını misal göstənnək olar. Bu, elmin inkişafında elə bir dövrdür ki, bütün alimlər eyni bir paradiqmanm tərəfdarı kimi çıxış edir, eyni bir başsmdırmanı həll edir və prinsipial məsələlərin həllində onların arasında heç bir ciddi fikir ayrılığı yaranmır. Bu dövrdə tərəqqi yolu ilə irəliləyən elmin topladığı yeni faktlar və həll etdiyi problemlər mövcud paradiqmanm təkmilləşməsinə səbəb olur. «Normal elm» dövründə paradiqma ilə yeni faktlar arasında hər hansı bir ziddiyyət meydana çıxarsa, ona paradiqmanm özünün daxili ziddiyyəti kimi deyil, həlli baxılan ziddiyyətin aradan qaldırılmasına imkan verən növbəti düşüncə tərzi kimi baxmaq lazımdır. Bəşəriyyətin mənəvi həyatında baş vermiş birinci elmi inqilab e.ə. VI-IV əsrlərdə elmin yaranması ilə bağlı olmuşdur. Bu inqilabın tarixi əhəmiyyəti bundadır ki, onun gedişində insanlar elmi idrakı dünyanın dərkini və mənimsənilməsini digər fonnalarından fərqləndinnəyə başlamışlar. Bu dövrdə elm antik dövrün böyük filosofu Aristotelin əsərlərində («Fizika»,
sistemləşdirilməsinin başlıca aləti olan fonnal məntiqi yaratdı; kateqoriyalar aparatını işləyib hazırladı; elmi tədqiqatın təşkilinin qanununu müəyyən etdi; təbiət haqqında elmləri - fizika, riyaziyyat və s. ayırmaqla elmi biliyin predmetlər üzrə differensiallaşdırılmasma başlanğıc verdi. Dünyanın antik elmi mənzərəsinin mühüm bir fraqmentini kainatın strukturu haqqında geo- sentrik təlim təşkil etmişdir. Bu təlim dünyanın dərk edilməsi yolunda atılan çətin və cəsarətli addım olub, birinci elmi inqilabın ayrılmaz tərkib hissəsi idi. Elm tarixində ikinci qlobal inqilab XVI-XVIII əsrlərdə baş vermiş və kainatın geosentrik modelindən heliosentrik modelinə keçid onun çıxış nöqtəsi olmuşdur. Heliosentrik sistem dünyanın elmi mənzərəsinin dəyişilməsində aydın nəzərə çarpan əlamət olsa da, o bu dövrdə elmdə baş verən əsaslı dəyişikliklərin mahiyyətini özündə qabarıq əks .etdirmirdi. Buna görə də ikinci qlobal
mənzərəsinin ilk görkəmli nümayəndələri A.Kopemik, Q.Qaliley, İ.Kep- ler, R.Dekart, İ.Nyuton olmuş klassik təbiətşünaslığın formalaşması kimi ifadə etmək olar. Klassik təbiətşünaslığı antik elmdən prinsipial surətdə fərqləndirən spesifiklik aşağıdakılardan ibarətdir: - klassik təbiətşünaslıq riyaziyyatın abstrakt dili ilə danışırdı. Riyaziyyata antik elm də biganə deyildir, lakin burada onun tətbiq sahəsi ancaq «ideal göy cisimləri» ilə məhdudlaşırdı. Yer hadisələrinə gəldikdə isə antik elm onları yalnız keyfiyyətcə, yəni qeyri-riyazi üsulla izah edirdi. Klassik təbiətşünaslıq isə Yer cisimlərinin kəmiyyət xarakteristikalarını (forma, ölçü, kütlə, hərəkət və s.) seçib ayıraraq, onları ciddi riyazi qanunauyğunluqlar əsasında izah edirdi;
Eksperimental metod təbiətin passiv seyrinin ona fəal müdaxilə ilə əvəz etməyə imkan verirdi;
fundamental prinsip və təsəvvürlərinə müncər etməyə istiqamətlənən güclü meyl üzərində təbiətin mexaniki mənzərəsi öz təsdiqini tapdı. Elm tarixinə Nyutonun adı ilə daxil olmuş ikinci qlobal inqilabın xüsusiyyətlərinin ümumi mənzərəsi belə olmuşdur. Dünyanın eksperi- mental-riyazi təbiətşünaslıq üzərində yüksələn mexaniki mənzərəsinin yaradılması bu inqilabın yekunu idi. Bu inqilabın ümumi axınında praktiki olaraq XIX əsrin sonunadək inkişaf edən elmdə dünyanın artıq qərarlaşmış ümumi mənzərəsini tamamlayan və onu daha da mürəkkəbləşdirən çox önəmli kəşflər edildi. Elmin əsaslanm «lərzəyə salan» üçüncü elmi inqilab XIX-XX əsrlərin qovşağında baş verdi. Bu dövrdə üç əsrdən bəri Nyuton mexanikasmm mütləqliyi və universallığı haqqında fizikada dərin kök salmış inama, aləmin mexaniki mənzərəsinə- sarsıdıcı zərbə vuran bir sıra parlaq kəşflər (Rentgen şüalan, radioaktivlik hadisəsi, atom strukturunun mürəkkəbliyini kəşfi və b.) edildi. Bu dövrün məhsulu olmuş nisbilik nəzəriyyəsi və Kvant mexanikası bu inqilab zəminində yaranmış elmi biliyin paradiqmasmın əsasını təşkil edən ən əhəmiyyətli nəzəriyyələr oldu. Nyutonun adı ilə bağlı olan təbii-elmi inqilab öz genezisi etibarilə geosentrizmdən heliosentrizmə keçidlə bağlı idi. Elmdə Eynşteyn inqilabı isə ümumiyyətlə, hər cür sentrizmdən 45 Yüklə 6,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|