Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

 
Ağazeynal A.Qıırbanzad? 
san  dəyərlərinə  əsaslanan  sosial-iqtisadi  və  mənəviyyat  problemi  durur. 
Bunun  əsasım  bu  problemləri  həyata  keçirən  mütəfəkkirlərin  dərin  zəkaya, 
elmə əsaslanan baxışlar sistemi təşkil edir. Yunan filosofu Protaqo- raya görə: 
"İnsan hər şeyin ölçüsüdür" ifadəsi bütün dövrlər üçün aktual ideya mənbəyi 
kimi öz dəyərini saxlamışdır. "İnsan potensialı" anlayışı da fəlsəfi baxışdan bu 
ifadəyə çox uyğun gəlir. 
"İnsan potensialının" funksiyaları 
funksiyaları 
-məntiqi zəka 
-dünyagörüş 
-metodologiya 
-praktika 
- emosional-psixoloji 
-sistemləşdirici 
idrak- intellektual 
■ elm 
ideya 
elmi qanunlar 
idarəetmə qlobal 
inteqrasiya 
insan potensialı anlayışının funksiyaları 
İnsan  potensialı  -  öz  təbiəti  etibarilə  sosial  hadisə  olan  demoqrafik 
proseslər  istehsal  üsulunun  inkişafı  ilə  müəyyən  edilir  və  cəmiyyətin 
tərəqqisində sosial istitutlarlar müəyyən edilir. 
87.
 
Muradov Ş.M. İnsan potensialı: əsas mevillər, reallıqlar, problemlər. Bakı, “Elm”, 
2001
. 
səh. 
11
. 
86 

---

İnsanŞünaslıq 
(P) 
İNSAN POTENSİALININ DAYANIQLI GERÇƏKLİYİ 
Elmi-texniki  tarəqqinin  sürəti, 
əməyin  təşkili  və  intellektuallığı 
insan potensialının keyfiyyətindən 
asılıdır. 
M
 
üasir bəşəri dövrün inkişaf mərhələsi dünyanın elm mərkəzlə- 
rində təhlil edilərkən insan amili və onun intellektual formalaş- 
ması problemləri ön plana çəkilir. Bu səbəbdən də insan potensialı bü- 
tün iqtisadi- sosial tərəqqinin formalaşması çərçivəsində hər bir ölkənin 
milli resurs kimi, maddi varlığın hərəkətverici qüvvəsi kimi qəbul olun- 
muşdur. Təsadüfi deyildir ki, iqtisadi inkişafı yüksək potensiala malik 
olan qərb ölkələrində başqa resurslara nisbətən intellektual səviyyəli el- 
mi tədqiqatlara (insan potensialına) sərmayə qoyuluşu daha effektli və 
optimal sayılır. 
Cəmiyyətin ümumi təkamül prosesində 
insanın funksional rolu və yeri müəyyən- 
ləşdikcə, onun gerçəkliyi yeni ideyalarla 
zənginləşmiş və məntiqi olaraq müvafiq ya- 
naşma və anlayışlar elmi ədəbiyyat mənbələrində fikirlər meydana gəl- 
mişdir: "insan potensialı", "insan kapitalı", "intellektual əmək" və s. Bu 
cəhətdən bir çox anlayış və yanaşmalara yenidən baxmaq, onların ma- 
hiyyət və məzmununu konseptual əsaslarla müəyyən etmək elmi-prakti- 
ki cəhətdən faydalıdır. 
Elmi  ədəbiyyatlarda  "insanın  inkişafı"  anlayışı  geniş  istifadə  edilir.  Bu 
anlayış  1990-cı  ildə  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatinın  İnkişaf  Proqramı 
(BMTİP)  tərəfindən  daxil  edilmiş  və  həmin  vaxtdan  istifadə  edilməyə 
başlamışdır.  Göstərilən  vaxtdan  etibarən,  BMTİP-i  hər  il  insan  inkişafı 
haqqında məruzə təqdim edir. Bu məruzə hər il insan potensialının müxtəlif 
aspektlərinə  həsr  edilir.  Məruzədə  əsşsən  insan  potensialının  yeni 
konsepsiyaları  və  bu  konsepsiyaların  hazırlanmasına  yeni  yanaşma 
metodlarının mexanizmləri təklif olunur. 
Bütün məruzələrin əsas meyarı ondan ibarətdir ki, hər bir ölkənin inkişaf 
mərhələsində  insanın  mənafeyinə  və  onun  imkanlarının  genişlənməsinə 
xidmət edilsin. 
Məkan və zaman: obyektivdir, ziddiyyətlidir. Zaman bir ölçülüdür, geriyə 
dönməzdir. Filosof Fales göstərir ki, "ən müdrik- zamandır, çünki o hər şeyi 
aşkar edir". 
İnsan  potensialında  zəka  problemi  Dekart  fəlsəfəsində  "mən 
düşünürəmsə, deməli yaşayıram" ideyası bütün əsrlər boyu insan fəlsəfəsində 
aktual olmuşdur. 
- 
87
 
- 

---

Ağazeynal A.Qurbanzadə 
İnsan potensialının funk^nal gerçəklik anlayışları^^ 
Anlayış 
İstifadə  edilən 
dövr 
Insan-həyatm 
subyekti kimi 
İş qüvvəsi 
XİX əsr- müasir dövrdə 
insan- əmək prosesində 
kəmiyyət və 
keyfiyyətin daşıyıcısı kimi 
Əmək ehtiyatları 
XX əsrin 20-ci illəri və 
müasir dövr 
İnsan-idarəetmənin 
subyekti kimi 
Əmək potensialı 
XX əsrin 70-80-ci illəri 
və müasir dövr 
İnsan- əmək prosesində 
intellektual səviyyədə 
iştirakının subyekti kimi 
İnsan amili 
XX əsrin 80-90-cı 
illəri və müasir dövr 
İnsan-istehsalın başlıca 
hərəkətverici qüvvəsinin 
subyekti kimi 
İnsan kapitalı 
XX əsrin 90-cı illərin 
əvvəli və müasir dövr 
İnsan-kapital 
qoyuluşunun obyekti, 
bilik və qabiliyyətinin 
məcmusuna çevirən 
subyekt kimi 
İnsan potensialı haqqında tosəfvriivbnn inkişaf dinamikası
 
88.
 
Ниформациоиная mo.xa: общества u щт
1
лизицая. M., 2000. c.208. 
 
- ■ - 
88
 —
 

---

İnsanŞünaslıq 
insan potensialının "məkan-zaman" mahiyyəti üç koordinat sistemindən 
ibarətdir:  şəxsiyyətin  varlığı  (Y);  ətraf  aləmin  məkan  obyektləri  (D)  və 
zaman daxilində müxtəlif obyektlərin vəhdəti (G). 
D 
 
İnsan potensialının koordinat sistemi 
insan zəkasının funksiyası - ictimai inkişafın, təkamülün məhsuludur. 
İnsan zəkasının xassəsi D  ------ G obyektinə müəyyən təsir edib, onda 
bir sıra dəyişikliklər yaradır. Beynəlxalq ekspertlərin ümumi nəticələri- nə^9 
görə  insan  inkişaf  konsepsiyasının  əsas  məqsədi  iqtisadi  metodologiyaya 
istinad  edərək  ölkənin  inkişaf  strategiyasında  insan  potensialından  optimal 
səviyyədə  istifadə  edilməsidir.  Burada  əsas  model  dayanıqlı  inkişaf 
konsepsiyası  və  buna  müvafiq  insan  potensialı  konsepsiyası  modellərinin 
tətdiq  edilməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  həyat  tərzinin  keyfiyyət  op-  timalhğmm 
yaradılmasında gedir. 
İnsan  potensialının  sosial  dayanıqlı  inkişafı  bilavasitə  həyat  şəraitinin 
təmin  edilməsidir.  Hələ  1998-ci  ildə  qəbul  edilmiş  "Böyük  Britaniya  və 
Birləşmiş  İrlandiya  krallığı  dövləti  üçün  dayanqh  inkişaf  strategiyası" 
proqramında göstərilir ki, dayanıqlı inkişaf indiki və gələcək nəsil üçün yaxşı 
keyfiyyətdə  həyat  şəraitinin  təmin  edilməsidir.  Bu  istiqamətdə  bir  çox 
ölkələrin (Yaponiya, Almaniya, Fransa və s.) dayanıqlı inkişaf konsepsiyaları 
da mövcuddur. 
Dünyanın  inkişaf  etmiş  ölkələrinin  sosial  dayanıqlı  inkişafının  ümu- 
miləşdirici göstəricisi insan potensialının inkişaf indeksindən (İPİİ) ibarətdir. 
Bu indeks aşağıdakı bloklar çərçivəsində təşkil olunur;9*^ 
89.
 
Leyvin D.M.Göstarihn əsəri, səh.40. 
90.
 
Управление человечеекилт рееуресши. СП В: Питер. 2002. с. 165-166. 
89 

---