Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

İnsanŞünaslıq 
rasiya  olunaraq  yeni  metist  populyasiya  qrupu  formalaşmışdır:  amerikan 
mulatı və metisti. 
İrq  sivilizasiyası-  bəşəriyyətin  maddi-mədəniyyəti  tarixini  dəyişdirmiş, 
müxtəlif  təbii  zonalar  üzrə  insan  populyasiyasmın  fəaliyyət  dairəsinin 
çərçivəsini yaratmışdır. 
 
URBANİZASİYA: TİPOLOGİYASI, SOSİAL-İQTİSADİ 
ÇƏRÇİVƏSİ 
T
 
ipoloji cəhətdən məskunlaşması qlobal sosail-iqtisadi və siyasi 
sistemlərini özündə birləşdirir. Büna görə də yer kürəsindən yer- 
ləşən ölkələrin sosial-iqtisadi şəraitinə əsasən aşağıdakı məskunlaşma 
sistemləri formalaşmışdır. 
*  Kənd  məskunlaşma  tipi.  Dünyanın  insan  məskunlaşma  xəritəsində 
kənd yaşayış sistemi daha çox üstünlük təşkil edir. 
Kənd  məskənləri  spesifik  xüsusiyyyətlərə  malikdir.  Sosial-iqtisadi 
aspektlərə  uyğun  torpaqla  bağlı  məskənlər  kənd  adlanır.  Kəndlər  öz 
funksiyalarına görə kompakt və lokal kəndlər qrupuna ayrılır. 
Kəndlərin  sosial-iqtisadi  inkişafı  qədim  dövrlərdən  başlayaraq,  müasir 
dövrə  qədər  davam  edən  inzibati-  təsərrüfat  sistemi  kimi  formalaşmışdır. 
Buna  görə  də  kənd  məskunlaşmanı  müxtəlif  elmi  istiqamətlərdə  öyrənmək 
zərurəti meydana gəlmişdir. Müasir kənd məskunlaşması mürəkkəb iqtisadi- 
sosial  struktura  malik  olmasını  nəzərə  alaraq  kənd  və  şəhər  məskənləri 
arasında kriteriyaları ayırmaq lazımdır. Kəndlə şəhər arasında əsas fərqlərdən 
sayılan  əhalisinə  görə  ayrılması  fikrimizcə  düzgün  kriteriya  ola  bilməz. 
Məsələn, Danimarka ölkəsində 250 nəfər əhalisi olan yaşayış məskəni şəhər 
adlandırırlar.  Bu  göstərici  Çilidə  1  mindən  çox,  Argentinada  -2  min, 
Portuqaliyada - 2,5 min, ABŞ, Hindistan və Venesuelada- 5 min nəfərdən çox, 
İspaniya  ölkəsində  10  min  nəfərdən  çox  yaşayış  məntəqələri  şəhər 
funksiyasına daxil edilir. 
Şəhər məskəni ilə kənd məskənləri arasında sərhəd zonalarını bir mənada 
ayırmaq çox çətindir. Hər bir ölkənin spesifik inzibati- idarə etmə strukturu 
mövcuddur  və  buna  uyğun  şəhər-  kənd  çərçivəsi  müəyyənləşdirilmişdir. 
Ümumiyyətlə,  kəndlə  şəhər  arasında  sərhəd:  əhalisi  2  min  olan  yaşayış 
məntəqəsi götürülmüşüdür.^' Kənd təsərrüfatının funksio- 
81.
 
Wilson A.G. From comparative statics to dynamics in urban systems theory. London, 1998. 
r.170-175. 
■
  -   =  
75
 
-  
'  
 . . . . . . . .     = .  

---

Ağazeynal A.Qurbanzadə 
nal  strukturları  kəndlərdə  tikinti  -arxitektur,  mühəndis-texniki,  sanitar- 
gigiyenik  şəraitlərinin  yeri  formalarının  meydana  gəlməsinə  şərait 
yaratmışdır. 
yuxan 
Dünya öikiihı imh urbanizasiya 
*
  Şəhər  məskunlaşma  tipi.  Şəhər  iri  arxitektur  binaları,  kompleks 
sosial-iqtisadi  obyektləri,  siyasi  inzibati  mərkəzləri  sistemlərinin  birləşməsi 
deməkdir. Şəhər funksiyalarına, həmçinin intellektual, işgüzar əhali qrupları, 
şəhərətrafı qəsəbələr, infrastrukturlar daxil edilir. 
Yer  kürəsində  şəhərlərin  yaranması  tarixin  yeni  bir  mərhələsi  -  "şəhər 
revolyusiyası"-  mərhələsinin  meydana  gəlməsinə  səbəb  olmuşdur.  Bu 
"revolyusiya"nın əmələ gəlməsi və inkişaf sivilizasiyası Nil vadiləri. Dəclə və 
Fərad çayarası və s. sivili əraziləri ilə əlaqələndirirlər. 
İlk  şəhər  sivilizasiyası  Nil  çayı  vadisində:  Afrodimopolis  və  Hera- 
konmpolis, İran (fars) körfəzi yaxınlığında Suzivə Şumer şəhər-dövlətlər- Ur, 
Lahaş, Nuppur və s. yaranmışdır. 
İlk şəhərlər çərgəsinə Ayan (Çin), qədim sivilizasiyaya malik olan maya 
tayfalarının Yukatan (Meksika Yarımadası və Fələstin ərazisində 
82.
 
Человек u городская среда. M., 1995. e.100-115. 
=====^=^=
 
76
  

---

InsanŞünashq 
olan şəhərlər hesab edilir. 
Arxeoloji -etnoqrafik mənbələrə görə Şumer şəhərlərində 7-20 minə 
qədər əhali yaşamışdır. Şəhərlərin sonrakı eralarda funksiyalarının ilk 
növbədə sənaye şəhərlərinin konsentrasiyası nəticəsində yeniləşdi və mo- 
nostruktur sahələrinə çevrildi. Şəhərlərin təsir dairəsi müəyyənləşərək öz 
"sərhədlərini" yaratdılar. 
Coğrafi cəhətdən şəhərlər müəyyən məkan çərçivəsində və özünə məx- 
sus əraziyə malikdir. Sosial sərhəd zonasında şəhərlər bilavasitə əhali 
problemi ilə üzləşmişdir. Bir çox tədqiqatçılar isə şəhərlərin sərhədlərini 
nəqliyyatdan istifadə edilməsi məkanı ilə götürürlər.^^ Ümumiləşdirər- 
kən, belə bir məntiqi nəticəni göstərə bilərik: şəhər strukturlarının təsir 
dairəsi şəhərlərin sərhəd zonasım əmələgətirmə funksiyalarına malikdir- 
lər. Bu funksiyalar urbanizasiya sistemini yaradırlar. 
Urbanizasiya hər bir ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının əsas sistemlə- 
rindən sayılır. Urbanizasiyanın yaranmasında sənaye komplekləri, şəhər 
qruplarının intensivliyi, elmi-texnik potensial iştirak edir. 
Urbanizasiya sistemində konurbanizasiya, aqlomerasiya və meqalopo- 
lis zonaları optial məskunlaşmalar yaradırlar. 
Konurbanizasiya. Buraya- iqtisadi, sosial, 
nəqliyyat funksiyalarım birləşdirən şəhər 
qrupları daxil edilir. Konurbanizasiya siste- 
minə bir neçə urbanizasiya rayonlarının bir- 
ləşməsi daxil edilir. 
"Konurbanizasiya" terminini ilk 
dafə  şəhər  planlaşma  ingilis 
mütəxəssisi 
Patrik 
Gedison 
tərəfindən istifadə edilmişdir. 
Konurbanizasiya sənaye revolyusiyası nəticəsində Yer kürəçinin bir 
sıra sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrində formalaşmışdır (ABŞ, Ya- 
poniya, Almaniya və s.). 
 _______ ^  ___________   
. , 
. 
• • I .. p / 
1
 
Aqlomerasiyalarda ərazi-isteh- 
Aqlomerasıya - ırı şəhərətrafı (aqlomerası- ,, 
^ 
j 
çfl/ 
kompleksləri yüksək səvıy- 
yanm nüvəsi) urbanizasiya areallarının kon- 
уЫэ sistemləşir.
 
sentrasiyası nəticəsində formalaşan insan 
^
 ---------------------------------------  
məskənləri daxil edilir. Urbanizasiya areallarında iri aqlomerasiyalar 
formalaşmışdır. Müasir dövrdə 330-dan çox aqlomerasiya sistemləri 
yaranmışdır. Asiyada (144 aqlomerasiya), Avropada (95), Şimali Ame- 
rikada (80), Avstraliyada (5) və s. 
Meqalopolis - geniş zonaları: iri, orta və 
kiçik şəhər qruplarını özündə birləşdirir 
"Meqalopolis  "  terminini  J.  Qot- 
tman təklif etmişdir. 
83.
 
Herbert J., Stevens B . (1995) A model for the distribution of rezidential activity in Urban 
areas, "Journal of Regional Seiense" 2, p.21-30. 
77 

---