Elşən Misir oğlu Nəsibov

20 
 
şə
raityaradıcı  bir  qurumdur.  İnsanlar  öz  sosial  varlıqlarını  dövlətlərdə  və 
cəmiyyətlərdə  təsdiq  edirlər.  Dövlət  insanlara    siyasi  statuslar  verir,  daha 
doğrusu  insanların  yaratdıqları  dövlətlər  siyasi  fəaliyyətlərinə  görə  insanlar 
üçün siyasi statuslar müəyyən edirlər. Çünki dövlətin obyekt və ali  subyektləri 
elə  siyasətlə  əhatə  olunan  insanlar  olurlar.  Bu  baxımdan  da  siyasət  və  dövlət 
insan  fəaliyyətinin ictimai-siyasi-hüquqi məzmunlu əsaslarını meydana gətirir. 
Dövlət  cəmiyyət  və  insanlar  üçün  təşkilatçıdır;  icraçıdır,  nəzarətedicidir; 
təminedicidir; bu baxımdan da mühafizəedici və dəyərləri yaradandır.   
Hər  bir  dövləti  xalq  yaradır.  Xalqın  mental  dəyərləri  onun  yaratdığı 
dövlətin  fəlsəfəsinə  oturur.      Dövlətin  mənasını  həm  xalqın  mental  dəyərləri, 
həm ərazinin xüsusiyyətləri, resurslar, iqtisadi sistem, mədəni system və digər 
üst  və  alt  sistemlər  yaradır.  Dövlətin  xarakterini  müəyyən  edən  elementlər 
çoxluq  təşkil  edir.  Burada  təşkilati  və  fəaliyyət  əsaslı  proseslər  dövlətin 
xarakterinin  müəyyən  olunmasında  mühüm  rol  oynayır.  Dövlətin  ümumi 
xarakteri  onun  siyasi  fəaliyyətinin  xarakterini  meydana  gətirir.  Siyasi 
qurumların  xarakteri  də  dövlətin  ümumi  xarakterini  ortaya  qoyur.  Dövlət 
ümumən  xalqın  mental  dəyərlərini  özündə  cəmləşdirən  üst  və  alt  strukturlu, 
iyerarxik pilləli bir quruluşdur.   
Dövlətləri fəaliyyətinə  və xalqa xidmətlərinə görə, fəaliyyət göstəriciləri 
baxımından    şərti  olaraq  iki  cürə  xarakterizə  etmək  olar:  yüksək  səviyyəli  və 
aşağı  səviyyəli.  Təbii  ki,  göstəricilər  dəyişmə  xassələrinə  malik  olur. 
Göztəriciləri  dövlətin  təşkili  və  fəaliyyəti  səviyyəsi  müəyyən  edir.  Dövlət  öz 
siyasətindən  özünün  xarakterini  yaradır.  Yüksək  səviyyəli  dövlətlərdə  
hakimiyyət xidmətinə görə ideal və real-praktik olur. Hakimiyyətin ideallığı 
onun  nəzəri  əsaslarından  irəli  gəlir.  Yəni,  dövlət  bu  əsasda  xalqa  xidmət 
üçündür.  Hakimiyyət  nümayəndələri  də  praktiki  olaraq  xalqa  xidmət  edir  və 
ümumi mənafeni əldə rəhbər tutur. İdeal-praktik dövlət formalaşır.  Dövlət öz 
resurslarından  səmərəli  istifadə  edir  və  bu  baxımdan  da  özünün  ideal-nəzəri 
anlayışını  müəyyən  səviyyədə  tamamlamış  olur.    Aşağı  səviyyəli  dövlətlərdə 
isə  yalnız  praktik  və  yararsız    dövlət  formalaşır.  Burada  ideallıq  çox  aşağı 
səviyyədə  olur.  İdeallıq  və  fəaliyyət  bir-birinin  əksinə  olur.  Burada  dövlət 
adlanan    qurum  ən  çox  hakimiyyətin  müəyyən  qrupunun  mənafeyinə  xidmət 
edir.    Hakimiyyət  praktik  olaraq  əsasən  özünə  xidmət  edir.  Hakim  elita  güc 
yolu  ilə,  zorakılıqla  cəmiyyətə  hakim  olur,  bərk  məzmunlu  nəzarət  həyata 
keçirir.    İdeal-praktik  dövlətlərdə  isə    güc  rolunda  resurslar  və  onların 
müəyyən  qədər  tarazlı    paylanması  əsas  vasitə  və  üsul    hesab  olunur.  İdeal-
praktik dövlətlər tarazlı cəmiyyətləri və  sabit inkişaf proseslərini  şərtləndirir. 
Praktik  qeyri-ideal  dövlətlərdə  isə  sistemin  kövrəkliyi  hakimiyyəti  qorxu 
içərisində  yaşadır.  Sadəcə  praktik  dövlətlərdə  dövlət  hakimiyyəti  öz 
resurslarından  yüksək  potensial  göstəriciləri  ilə  iştirak  edə  bilmir.  Praktik 
dövlətlərdə  hakimiyyət  və  qeyri-hakimiyyət  tərəfləri  arasındakı  gərginliklər 
daima yaşanır. Bu gərginliklər hətta geniş etirazlara qədər gəlib çıxa bilir.  

---

21 
 
Hər  ikisinin  bazasında  isə  iqtisadiyyat  amili  dayanır.  Yəni,  sərbəst  və 
güclü  fəaliyyət  göstərən  iqtisadi  sistemlər  ideal-praktik  dövlətlərin 
formalaşmasına  zəmin  yaradır  və  bu  kimi  qurumların  dayağını  təşkil  edir. 
Nəticə  etibarilə  belə  qəbul  etmək  olar  ki,  kasıb  dövlətlərdə  ideal-praktik 
dövlətin formalaşması qeyri-mümkün hala çevrilir. 
Yüksək  dövlətçilik  ənənəsi,  təkmil  dövlətçilik  tarixi  hüquqi  dövlətləri 
meydana gətirir.   
 
 Hakimiyyət fəlsəfəsi 
 
Hakimiyyət  fəlsəfəsi  dövlət  və  dövlətçilik  fəlsəfəsindən  ibarətdir. 
Hakimiyyət  həm  də  idarəçilik  fəlsəfəsinin  əsasında  dayanır.  Dövlət  müəyyən 
sərhədlər daxilində  ərazisi olan, tərkib baxımından atributlardan ibarət olan bir 
bütöv  olmaqla  bərabər,  idarəçilik  tərkibini  də  özündə  daşıyan  bir  fəlsəfi 
bütövdür.  Fəlsəfi  bütövlüyü  də  idarəetməni  özündə  ehtiva  edir.      Hakimiyyət 
dövlət  hüququnu  və  idarəçilik  hüququnu,  bundan  irəli  gələrək  idarəçilik 
səlahiyyətini  öz daxilində cəmləşdirir. Dövlətçilik fəlsəfəsinin digər tərəfi isə 
qeyri-hakimiyyət  tərəfidir.  Burada  qeyri-hakimiyyət  əsasən  hakimiyyət  üçün 
mənbə rolunu oynyaır. Hakimiyyət dövlətçilik fəlsəfəsinin  daxilində olmaqla 
həm  də  ümumvətəndaş    fəlsəfəsinin  əsaslarını  təşkil  edir.    Hakimiyyət 
fəlsəfəsinin  daxilində  sivilizasiya  amili  də  mühüm  rol  oynayır.    Dövlət  və 
hakimiyyət  fəlsəfəsi  xalq  və  onun  təşkilatlanması  təfəkkürünü  özündə 
cəmləşdirir.  Xalqın  məskunluq  və  məkan  fəlsəfəsi  məhz  dövlətçilik 
fəlsəfəsinin  məğzini  təşkil  edir.  Hakimiyyət  öz  ənənəvi  xarakterinə  sadiq 
qalaraq,  daima    dövləti  yaradan  tərəflərdən    olub.  İdarəetmənin  əsasını 
hakimiyyət özündə cəmləşdirir.  Daha doğrusu dövləti öz simasında təcəssüm 
etdirir.  Dövlət  idarəetmə  zərurətindən  meydana  gəlib.  İdarəçilik  də  öz 
məzmununda fərqli potensiala malik olan subyektləri əks etdirib. Hakimiyyətin 
fəaliyyəti  idarəçilikdən  ibarət  olub.  Hakimiyyət  haqqdan  gəlib  və  hüquq 
fəlsəfəsini 
özündə 
cəmləşdirib. 
Hakimiyyət 
hüquqdur, 
hüquq 
da 
hakimiyyətdir.  Xalqın  hakimiyyəti  xalqın  dövləti  təşkil  etmək  və  idarə  edən 
tərəfi  formalaşdırmaq  hüququndan  meydana  gəlir.  Bu  baxımdan  da  
demokratiya  –hüquq,  hüquq  –demokratiyadır.  Dövlət  haqqdır  və  dövlət 
hüququ  təbii  hüququn  tərkibini  təşkil  edir.    Hakimiyyət    xalqın    hüququnu 
müəyyən edir, xalq öz hüququ ilə hakimiyyətini yaradır. 
Hakimiyyət  düşüncələrinin  obyektində  tərəf  kimi  dövləti  idarə  edən    bir 
qrup  dayanır.    Bu  qrupun  əsas  hüquqları  əks  tərəfdən,  yəni  idarə  olunan 
tərəfdən  gəlir.    Eyni  zamanda  belə  qəbul  etmək  olar  ki,  hakimiyyət 
dövlətdəndirsə, onda hakimiyyət hüquqları da təbii hüquqlardır. Çünki insanlar 
təbii  hüquqlarının  realizə  olunması,  müəyyən  edilməsi  üçün  hakimiyyətlərini 
yaratmışlar.  Hakimiyyət  fəlsəfi  düşüncələrində  ali  və  yerli  hakimiyyət 
mövcudluğu  öz  əksini  tapır.  Ali  hakimiyyət  xalqın  maraqlarını  ali  formada, 

---