Elşən Misir oğlu Nəsibov
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
51
ilə müəyyən edilir. Məsələn, keçmiş SSRİ məkanında Rusiya ABŞ-ı qısqanclıqla qəbul edir, Avropanı ondan bir qədər az qısqanır. Regional güclü dövlətlər olan Çin, Hindistan, Türkiyə, İran kimi dövlətləri isə az dərəcədə qısqanır. Bu baxımdan da rəqabət subyektlərə görə dərəcələnir. Rəqabət həm məkana görə dərəcələnir: ABŞ və Rusiya birinci dərəcəli məkanda rəqabət həyata keçirir, bu, Rusiya üçün ən yüksək dərəcəli rəqabətdir, məsələn, Ukraynada bu hal yaşanır. Rusiya İran və Türkiyənin Cənubi Qafqazda maraqlarını qəbul edir və az dərəcədə qısqanır. Çünki başa düşür ki, tarixi, etno-mədəni bağlılıq mövcuddur. Bu, ikinci dərəcəli qısqanclıq hesab oluna bilər. Böyük dövlətlər arasında olan rəqabət mübarizəsində dərəcələnmələri meydana gətirən digər faktorlar da vardır. Məsələn, etnik-mədəni bağlılıq amili rəqabətin dərəcəsini artırır. Məsələn, Slavyan dövlətlərində Qərbin fəal iştirakı Rusiyanın maraqlarını, etno-milli maraqlarına güclü zərbələr vurur. Rusiya ilə digər slavyanları vahid bir məkan bağlayır. Qərb çalışır ki, bu məkanın bütövlüyü yaranmasın və panslavyançılıq formalaşmasın və regionda
səbəb olmasın. Türk dünyasında, Ərəb dünyasında da bu kimi problemlər yaşanmaqdadır.
Dünya siyasəti sistemi və onun tərkibi olan beynəlxalq münasibətlər sistemi ayrı-ayrı dövlətlərin maraqları uğrunda həyata keçirdikləri mübarizədən öz daxili mahiyyətini meydana gətirir. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin formalaşmasında dünyanın müxtəlif gücə malik olan və beynəlxalq münasibətlərin, eləcə də dünya siyasətinin əsas subyektləri olan dövlətlər iştirak edirlər. Dövlətlərin fərqli gücləri beynəlxalq münasibətlər sistemində, münasibətlərin formalaşmasında, sistemlərin istiqamətlərinin meydana gəlməsində onlar arasında fərqli mövqeləri meydana gətirir. Beynəlxalq münasibətlər sistemində dövlətlər öz rəqabət mübarizələrini iqtisadi, siyasi, hərbi və s.istiqamətlər üzrə həyata keçirirlər. Ümumiyyətlə isə qeyd etmək olar ki, rəqabət mübarizəsi dövlətin bir forma kimi güclənməsini təmin edən, onun güclü olmasını şərtləndirən kriteriyaların daha da güclənməsinə xidmət edir. Kriteriyaları güclənməsi elə ümumən dövlətin güclü olmasına gətirib çıxarır. Dövlətin güclü olmasını şərtləndirən kriteriyalar ərazi, əhali, coğrafi mövqe, hansı regionda yerləşməsi, dünya okeanına çıxış imkanları, eləcə də iqtisadi və hərbi resurslardan ibarətdir. Həmin krietiriyaların özlərini də iki baza istiqamətə ayrımaq olar: birincisi, məkan kriteriyaları-bura ərazi amili
52
aiddir. Həmçinin dövlətin hansı geosiyasi regionda yerləşməsi də əhəmiyyət kəsb edir. İkincisi, məkan üzərində olan resurslar amili. Bura isə siyasi, iqtisadi sistemləri meydana gətirən bütün ünsürləri, məkanın üzərində ola maddi-təbii resursları və onların istifadəsi sistemlərini aid etmək olar. Dövlətlərin rəqabət mübarizələri məhz dövlətin daxili və beynəlxalq gücünü özündə əks etdirən kriteriyaların güclənməsinə və daha çox komponentlər əldə etməsinə xidmət edir. Bu baxımdan dünyanın ayrı-ayrı regionlarının maraq dairələrinə bölünməsi və regionların resursları üzərində nəzarət imkanlarının genişləndirilməsi məhz dövlətlərin rəqabət siyasətinin əsasını təşkil edir. Dövlətlərin rəqabət siyasəti güclənmə və müdafiə məqsədlərinin təmin olunmasına da əsaslanır. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin tarazlı əsaslarla formalaşmasında böyük dövlətlərin rəqabət mübarizəsi bir tərəfdən sabit dünya sisteminə xidmət edirsə, digər tərəfdən böyük dövlətlərin geosiyasi maraqlarının formalaşmasını təmin edən vasitələr və istiqamətləri özündə cəmləşdirən proseslərə çevrilir. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin tarazlı əsaslarla formalaşması rəqabəti, müttəfiqliyi və qruplaşmanı özündə əks etdirir. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin tarazlı əsaslarla formalaşması başlıca olaraq dünyanın ayyır-ayrı nüfuz dairələrinə bölünməsini özündə əks etdirir. Tarixin inkişaf dinamikası onu müxtəlif dövrlərə və mərhələlərə bölmüşdür. Dövrlər və mərhələlər müxtəlif qlobal hadisələrin baş verməsi ilə bir-birindən ayrılmışdır. Regionların ictimai-siyasi proseslərinə qlobal təsilər edən hadisələrlə elə mərhələlər meydana gəlmişdir. Məsələn, dünya müharibələri, SSRİ-nin dağılması kimi mühüm dəyişikliklər gətirən hadisələr elə siyasi tarixin formalaşmasının əsasında qərarlaşmışdır. Bununla yanaşı, zamanın ardıcıl qaydada hesablanması da tarixin dövrlərə və mərhələlərə bölünməsini zəruri etmişdir. Ayrı-ayrı regionlarda zəncirli proseslərin özləri elə inkişaf meyarlarını aşkarlamışdır. Aşkar olunan tərkiblər və vəziyyətlər elə inkişaf dövrlərinin xassələrini ortaya
çıxarmışdır. İnkişaf
qanunauyğunluqlardan və zərurətdən ortaya çıxıdığından, şərti olaraq meydana gələn təzahür elə inkişaf eralarınınn formalaşmasının əsaslarını meydana gətirmişdir. Bu baxımdan sənayenin inkişafı, sənayedə yeni texnologiyanın tətbiqi və realizə üçün yeni bazarların axtarışları sənaye məhsullarının qitələrdən-qitələrə doğru dövr edən hərəkət proseslərini yaratmışdır ki, resursların hərəkəti də inkişafın xassələrini zamana və regionlara münasibətdə ortaya qoymuşdur. Bu dövr və mərhələlərdə dünya siyasətinin aparıcı qüvvələri mövcud olmuşdur. Əgər orta əsrlərdə dünya siyasətinin və onun tərkibi olan beynəlxalq münasibətlərin formalaşmasında İspaniya krallığı, Osmanlı imperiyası Avro- Asiya nəhəngləri, söz sahibləri idilərsə, XIX əsrdə-yeni dövrdə, Britaniya imperiyası dünya siyasətinin aparıcı qüvvəsinə çevrilmişdir. Britaniya Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|