Elşən Misir oğlu Nəsibov
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
55
Rusiyanın üstünlüyü ilə xaraketerizə olunmuş, müşahidə olunmuş, lakin bir müddətdən sonra iki böyük dövlətin qarşıdurması kəskinləşmiş və bir- birilərinə qarşı təzyiq metodlarından, məsələn, sanksiyalardan istifadənin zəruriliyini meydana gətirmişdir. Rəqabət mübarizəsi hər iki tərəfə birbaşa zərər vuran addımlardan sonra kəskinliyindən bir qədər aşağı düşməyə başlamışdır və qarşılıqlı razılaşmalar fonunda kompromislər güzəştlər ortaya çıxmağa başlamışdır. Belə ki, 2014-cü ilin mart ayının 30-da Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov və ABŞ dövlət kaitibi Con Kerri arasında Fransa görüşündə belə bəyanatlar verilmişdir ki, onların hər ikisi Ukraynada baş verən prosesləri ölkənin daxili işi kimi qəbul edirlər və daxili işlərə qarışmanın yolverilməz olduğunu bəyan edirlər. Onların (xüsusilə Rusiyanın) mövqeyi ondan ibarətdir ki, Ukraynanın cənub-şərq hissələrində federalizasiya aparılmalıdır. Lakin Rusiya ABŞ tərəfindən sanksiyaların birbaşa tətbiqinə qədər Ukraynanın müvəqqəti hökumətini tanımaq istəmədiyini bəyan edirdi və Yanukoviç hökuməti ilə Ukrayna müxalifəti arasında imzalanmış 21 fevral razılaşması üzərində dayanırdı. Sonradan isə Rusiya Ukraynanın inqilabi çevrilişlə hakimiyyət başına gəlmiş hökumətini xarici işlər nazirləri səviyyəsində razılaşmalar, danışıqların aparılması fonunda qəbul etməyə başladı. Mövzunun aktuallığına iki aspektdən yanaşmaq olar: birincisi, beynəlxalq münasibətlər sisteminin formalaşmasına idealizm prinsipi əsasında yanaşma. İkincisi, real maraqlar prinsipləri əsasında yanaşma. Birinci yanaşma ümumdünya münasibətləri sistemində bütün dövlətlərin bərabər hüquqlu olması və bərabər hüquqlar əsasında fəaliyyət göstərməsi prinsiplərinə söykənir. İkinci yanaşmada isə dövlətlərin real gücləri prinsipləri əsas götürülür. Mövcud dünya düzəni forması və kompleksi müxtəliflikdən meydana gələn bir sistemdir. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin müxtəlifliyi onun tərkibini təşkil edən və mexanizmisini formalaşdıran dövlətlərin müxtəlif güclərə malik olmasından irəli gəlir. Dünyanın tarixi-siyasi inkişaf prosesləri ona gətirib çıxarıb ki, dünya vahid mərkəzdən idarə oluna bilməz. Dünyanın ayrı-ayrı regionlarında həmin regionların sistemlərinin əsas aparıcı qüvvələrini təşkil edən iqtisadiyyat və sənaye mərkəzləri formalaşmaqdadır. Ayrı-ayrı materiklərdə (qitələrdə) və coğrafi-siyasi regionlarda iqtisadi və siyasi mərkəzlərin formalaşması həmin regionlarda və məkanlarda təsiredici güc mərkəzlərinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu güc mərkəzləri sənayenin və informasiya texnologiyalarının sürətlə inkişaf etdiyi zaman ardıcıllığında öz güclərini daha da artırmaq siyasətini həyata keçirirlər. Böyük dövlətlər öz güclərini iyerarxiyalı münasibətlər və əlaqələrdən ibarət olan siyasi-iqtisadi sistemlərdə şaquli və üfiqi trayektoriylar üzrə genişləndirmək siyasətini həyata keçirirlər. Böyük dövlətlərin horizontal genişlənmə siyasəti onların öz sərhədlərindən
56
kənara çıxmasına gətirib çıxarır. Bu da nəticədə böyük dövlətlər arasında siyasi və iqtisadi, eləcə də bu maraqları müdafiə etmək məqsədini daşıyan hərbi rəqabətə gətirib çıxarır. Böyük dövlətlər balanslaşdırma siyasətini həyata keçirməyə çalışırlar. Bu balanslaşdırma siyasəti də onların real olaraq dünya ərazilərini de-fakto və de-jure bölməyə əsaslanır. Onların balanslaşdırılma siyasəti başlıca olaraq liberal metodlarla və radikal üsullarla həyata keçirilir. Bu balanslaşdırma siyasətində güc tətbiqetmə və çəkindirmə böyük təsir göstərir. Dünya siyasəti sistemi qeyri-mütləq bərabər güclərə malik olan böyük dövlətlər arasında geosiyasi, geohərbi (geostrateji) və geoiqtisadi mübarizələrdən formalaşır. Beynəlxalq münasibətlərdə rəqabət mübarizəsi ayrı-ayrı regionlarda dövlətlər arasında balanslı münasibətlərin formalaşmasının əsasında dayanır. Rəqabət mübarizəsi iki baza istiqamətdə balanslaşdırmanı yaradır: birincisi, böyük dövlətlər başqa dövlətlər üzərində təsir imkanları qazanmaq üçün coğrafi təsir dairəsinin genişlənməsi siyasətini həyata keçirirlər. Məsələn, Avropa ABŞ və Rusiya üçün bir məkan olaraq rəqabət mübarizəsi məskənidir. Nəticədə bir-birləri ilə qarşılaşırlar. Bu qarşılaşma məkanlarında kəsişmələr və toqquşmalar meydana gəlir. Rusiya Ukraynada güclənir, ərazisini ələ keçirir. ABŞ isə onun horizontal genişlənməsinin qarşısını almaq üçün sanksiyalar tətbiq edir. Burada bir böyük dövlətin ətraflara doğru genişlənməsi digər böyük dövlətin təzyiqləri ilə qarşılaşır. Təzyiq vasitələri olaraq iqtisadi və siyasi metodlardan istifadə olunur. Elə də olur ki, qarşılıqlı güzəştlərdən balanslı vəziyyətlər ortaya çıxır. Qarşılıqlı güzəştlər qorxu və ehtiyatdan – qlobal müharibə təhlükəsindən, eləcə də iqtisadi itkilərdən meydana gəlir. Digər bir istiqamət isə sistemdaxili yuxarı trayektoriya üzrə formalaşır. Bir böyük dövlət çalışır ki, ətraf kiçik dövlətlərin iqtisadi və siyasi sisteminə nüfuz etsin, burada qazanclar əldə etsin və öz gücünü qoruyub saxlasın. Həmin kiçik dövlətin iqtisadiyyat və siyasət sistemində digər bir böyük dövlət də iştirak edir. Bu da yuxarıya doğru, yəni sistemin piramidal quruluşu boyunca böyük dövlətlərin müvafiq dövlətlərdə rəqabət mübarizəsini meydana gətirir. Bu rəqabət mübarizəsindən də müəyyən koordinativ noqtəlırdə tarazlı vəziyyətlər meydana gəlir.
-tarixin inkişaf trayektoriyası iqtisadi-siyasi və hərbi cəhətdən müxtəlif gücə malik olan dövlətləri (aparıcı təsirə malik olan dövlətləri) meydana gətirib. Dünya siyasi sistemi, eləcə də onun tərkibi olan beynəlxalq Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|