Əlyazma hüququnda Məlikrzayev A.Ə. Biznes-reinjinirinqin inkişaf istiqamətləri

Cədvəl 3.7


İstehsal sistemlərinin yeniləşməsi növlərinin xarakteristikası, 10 ballıq şkala üzrə yeniliklərin radikallığı qiymətləndirilməklə

Yeniləşmənin növü	Yeniliklərin radikallığı,balla	Strategiya
			ETTKİ	texnologiya	texnika	Təşkilati strukturlar	Məhsul
1.Bütün istehsal ünsürlərinin və xidmət sisteminin sistemli yeniləşməsi	9-10	Lider	Hədəf tədqiqatları	Yeni dəyişiklik	Avadanlığın robotlaşdırılması, avtomatlaşdırılması və intensivləşdirilməsi	“Səthi” layihəvi, matrisalı, vençurlu	Fasiləsiz olaraq yeniləşən
2.İstehsalın və servisin əsas altsistemlərinin yeniləşməsi	7-8	Liderin arxasınca getmək	Tətbiqi, nou-hau	Təkmilləşdirilmiş, orta dəyişiklik səviyyəsi ilə	Yeniləşdirilmiş, yüksək məhsullarlığı	Layihəvi, materalı,şəbəkəli hibridli	Yeniləşmənin və tələbin sinxronlaşdırılması
3.Məhsulun və istehsal aparatının modernləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi	5	“Çatma” strategiyası	İmitasiya	Stabil	Modernləşdirmə və texniki cəhətdən yenidən silahlanma	Şəbəkəli, hibridli, divizional	Tələbə görə yeniləşmənin arxasınca getmək
4.Məhsulların, xidmətlərin, xidmət alt sisteminin yeniləşməsi	1-2	Müdafiə strategiyası	ETTKİ-nin imitasiyaları və ya yoxluğu	baza	Köhnə prinsip əsasında təkmilləşdirmə	Diviziona, funksiona, xətti-itab	Dövri yeniləşmələr

Reinjinirinqin innovasiya tədbirlərinin səmərəliliyi satış həcmi və tam istehsal xərcləri üzrə məlumatlar əsasında hesablanır. Yeniləşmənin səmərəliliyi haqqında daha tam təsəvvür mənfəət və zərərlər haqqında balansın, hesabatın təhlili və pul axınlarının təhlili əsasında tərtib edilir. Lakin bütün yeniləşmə variantlarında yeniliyin satış həcminin dinamikası həlledici əhəmiyyət kəsb edir.

Məhsul və texniki yeniləşmə ayrıca müəssisənin istehsal sistemlərinin reinjinirinqi çərçivəsində tam həyata keçirilə bilər. Yeniləşmə bazası kimi kütləvi istehsal texnologiyaları çıxış edir, lakin bir çox sahələrin fəaliyyətində əsas istiqamət texnoloji ixtisaslaşmaya məxsusdur. İri dar ixtisaslaşmış firmalara ənənəvi təşkiilati strukturlar, dar istiqamətli elmi işləmələr xasdır. Belə firmalarda bir təşkilat səviyyəsində uğurla yeniləşmə strategiyası formalaşa bilər ki, buna da özündə innovasiya tsiklinin bütün fazalarını birləşdirən yeniləşmiş konveyer rejimi xasdır. Lakin yeniləşmənin belə tipi üçün yüksək radikallığın yenilikləri əsasında innovasiya tsiklini təşkil etmək fövqəladə dərəcədə mürəkkəbdir.

İnnovasiya məhsulunun satış həcminin dinamikasının aşağıdakı yeniləşmə variantları mövcuddur:

1. İnnovasiyanın olmadığı zaman istehsalın start vəziyyəti

2. İstehsal aparatının və buraxılan məhsulun modernləşdirilməsi və yeniləşməsi üzrə tədbirlər.

3. Texnologiyanın təkmilləşdirilməsi, istehsal aparatının və məhsulun yeniləşməsi əsasında istehsalın yeniləşməsi.

4. Müəssisənin bütün sistemlərinin yeniləşməsi:ETTKİ, istehsal, marketinq, menecment, təşkilati strukturlar və s.

2-ci variant üzrə yeniləşmə zamanı yeniliklərin uzunmüddətli dövrə tələb və təklifin sinxronlaşdırmaq olmaz. Ona görə də reinjinirinqin səmərəliliyini yüksəltmək məqsədilə 3-cü variantını seçmək lazımdır ki, bu da istehsal aparatının yeniləşməsinə və texnologiyanın təkmilləşməsinə əsaslanır. Doğrudan da bu, inkişaf etmiş elmi baza, heyətin yüksək peşəkarlığını və kifayət qədər resurslar tələb edir. Tələb və təklifin sinxronlaşdırılması üçün istehsal sistemlərinin reinjinirinqi qabaqcadan müəyyən edilmiş innovasiya marketinqinin tədbirləri ilə tamamlanır.

Onu da qeyd edək ki, 4-cü variant elmtutumlu istehsal və yüksək texnologiyalar şəraitində tətbiq olunur. Yüksək rəqabətli ETTKİ-nin və texnologiyaların maliyyələşdirilməsi mənbələrinin axtarış məsələsi xüsusi kəskinliklə qarşıda durur. Reinjinirinq tədbirlərinin aparılması zamanı aşağıdakı problemlər meydana çıxa bilər:

1) Daxili elmi-texniki investisiya mənbələrinə yönümlülük bazarın sərt tələblərinə uyğun gəlməməyə, innovasiya üstünlüklərinin itirilməsinə gətirib çıxara bilər.

2) Prinsipcə radikal yeniliklərin ixtirası və tətbiqinin zəruriliyi ETTKİ-nin və texnologiyanın inkişafının xarici sisteminə və kənar invektorun axtarışına müraciət etməyə məcbur edir.

3-cü variant aparıcı istifadəçinin modeli adlanan modelə uyğun gəlir ki, bu da firmanın baş müəssisəsinin xüsusi və kənar yenilik mənbələri əsasında tətbiq olunur. Yeni elmi-texniki məhsul qərarlarının firmadaxili kanallar üzrə yeniliklərin tirajının təyin edilməsi ilə müşaiyət olunur.

Sistemli yeniləşməyə əsaslanan 4-cü variant innovasiya fəaliyyətinin iki müxtəlif modelinə malik ola bilər. “ilkin novatorun” birinci modeli ikipilləli sayılır:1)”novator”(innovasiya biznesi, elmi və vençur təşkilatlar, korporasiyanın daxili vençur bölmələri) prinsipial yeniliklər yaradır və innovasiya rəqabət üstünlüyü əldə edir;2)”sonrakı novator” artıq mövcud yeniliklərə və texnoloji transfertə malik olmaqla yeniliklər həyata keçirir.

Belə modeldə intellektual mülkiyyət, ilkin sənaye modelləri, nou-hau bazarlar böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Sistemli yeniləşmənin 4-cü variant üzrə ikinci modeli firmalararası qarşılıqlı təsir proseslərinə əsaslanır. O, özündə ETTKİ-nin xarici mənbələrini, güclü maliyyə bazasını, podratçıların, tətbiqi və reklam biznesinin mövcudluğunu birləşdirir. Bu güclü maliyyə-sənaye qrupları, geniş filial şəbəkəsinə malik iri korporasiyalar, xalq təsərrüfatının aparıcı sahələrinin müxtəlif ölçülü formaları, elmi-texniki təşkilatlar və s. ola bilər. Yeniləşmənin belə modelində reinjinirinq tədbirləri özündə həm bazar transaksiyaları, həm də firmalararası qarşılılıqlı təsir əsasında həyata keçirilən yeniliklərin aktiv tirajının təyin edilməsini birləşdirir.

Texnoloji reinjinirinq üzrə menecer qarşısında son dərəcə mürəkkəb vəzifələr durur ki, bu da inkişafın uğurluluğu və yeniləşmə tədbirlərinin iqtisadi səmərəliliyi üzrə bir çox meyarların yenidən yönəldilməsi zəruriliyi ilə izah olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki, qısamüddətli dövrdə yeniliklərin tətbiqi daimi xərcləri artırır, ETTKİ-nin və texnologiyanın inkişafına əlavə investisiyalar tələb edir. Bu, iqtisadi səmərəlilik göstəricilərini pisləşdirə bilər. Bundan əlavə, yeni texnika və texnologiya istehsal sistemlərinin bir-birinə bağlılığını, istehsal aparatının ümumilik səviyyəsini aşağı salır, fəaliyyət stabilliyini pozur, istehsal güclərinin yüklənməsini azaldır.

Vəziyyətin paradoksallığı müəssisənin müxtəlif sahə mənsubiyyəti ilə şərtlənən yeniləşmə məqsədlərinə və metodlarına tələblərin ziddiyyətliliyi ilə dərinləşir. Belə ki, uzun istehsal tsiklinə malik fond tutumlu istehsallarda innovasiya dəyişiklikləri zəruridir. Lakin məhz onlar iqtisadi səmərəliliyin aşağı salınmasına və resursların natamam istifadəsinə gətirib çıxarır. Elmtutumlu sahələrdə isə vəziyyət əksinədir:texnoloji sıçrayışlar və radikal yeniliklər rəqabət qabiliyyətliliyi yüksəldir və mənfəəti maksimumlaşdırır.

Yeni təsərrüfatçılıq şəraitinə uyğunlaşmanın zəruriliyi müəssisənin fəaliyyətinin bir çox tərəflərinin yenidən layihələndirilməsini tələb edir. İdarəetmənin əsasında istehsal sistemlərinin yeniləşməsi və elmi-tədqiqat işləmələrinin müxtəlif formalarının fəallaşdırılması durur.

Reinjinirinq prosesində ETTKİ-nin genişləndirilməsi, dərinləşdirilməsi və ixtisaslaşması istehsal güclərinin bazar ehtiyaclarına uyğunluğunun əks əlaqələri əsasında avtomat tənzimləmə sisteminin əsasını yaradırlar. Sənaye müəssisəsinin iri həcmli ETTKİ-ni işləyib hazırlamaq və yerinə yetirmək qabiliyyəti yeniliklərin işlənib hazırlanması, istehsalı və diffuziyası sahəsində reinjinirinq tədbirlərinin uğurluluğunu müəyyən edir.

Müasir sənaye müəssisələrində tədqiqat və işləmələri dörd qrupa bölürlər:

1)Yeni texnologiyalar sahəsində fundamental tədqiqatlar;

2)Mövcud məhsulun təkmilləşdirilməsi və modernləşdirilməsi sahəsində tədqiqatlar;

3)İstehsal aparatının təkmilləşdirilməsi və modernləşdirilməsi sahəsində tədqiqatlar;

4)yeni məhsulun və yeni istehsal metodlarının mənimsənilməsi.

ETTKİ-nin reinjinirinqi strategiyasında uzunmüddətli perspektiv kimi baxılır ki, bunun da nəticəsində tədqiqat istiqamətinin böyük bir hissəsi innovasiya yönümlülüyə malikdir. İstehsal sistemlərinin yenidən layihələşdirilməsi birinci növbədə prioritet ETTKİ ilə, radikal yeniliklərlə və yüksək yenilik səviyyəsi ilə əlaqədardır.

Reinjinirinq tədbirinin innovasiya yönümü xeyli dərəcədə investisiya həcmi və cari xərclər tələb edir. Dünyanın aparıcı sənaye şirkətlərinin böyük hissəsi ETTKİ-yə məcmu satış həcminin 5-7%-i həddində xərc çəkir. Bu zaman maliyyə resurslarının 1/3-i tədqiqat və işləmələrə, 2/3-si isə təcrübəvi istehsalın təşkilinə yönəldilir.

İstehsalın yeniləşməsi, buraxılan məhsulun nomenklaturasının dəyişməsi, yeni istehsal texnologiyalarının tətbiqi müxtəlif yollarla həyata keçirilir:potentlərin, lisenziyaların, nou-hauların əldə edilməsi vasitəsilə, müəssisəsinin ETTKİ-nin funksional bölmələrində xüsusi tədqiqatların aparılması, yeniliklərin işlənib hazırlanması və kommersiyalaşdırılması üçün firmadaxili vençur bölmlələrinin yaradılması yolu ilə.

İri firma qarşısında elmi işləmələrin, firmalararası tədqiqat və istehsal kooperasiyasının yüksək səviyyəsinə malik xırda firmaların birləşməsi, birgə müəssisələrin yaradılması və s. hesabına ETTKİ-nin əldə edilməsi üzrə müxtəlif alternativlər meydana çıxır. İri şirkətlər kiçik innovasiya biznesinin maliyyələşdirilməsi üçün risk kapitalı fondunu onun üzərində nəzarət qurmaqla və yaxud da növbəti əldə etmək məqsədilə formalaşdıra bilərlər.

Şirkətdə elmi məhsulun yaradılmasının və istehsalın yeniləşməsi üzrə elmi təşkilatın hər bir variantı alternativ əsasda baxılır və aşağıdakılar nəzərə alınmaqla konkret vəziyyətdən asılı olur:1)yeniliklərin xarakteristikası;onun fəaliyyətin profilinə uyğunluğu;yeniliyin həyat tsiklinin xüsusiyyətləri və fazaları;innovasiya infrastrukturunun inkişaf səviyyəsi;maliyyə, maddi və informasiya resursları ilə təminatlılıq;heyətin təsnifatı, peşəkar vərdişləri və texniki təcrübəsi;istehsal sistemlərinin texniki təşkilati səviyyəsi;şirkətin sahə mənsubiyyəti.

Ölkələrin çoxunda, xüsusilə də dövlətin iştirakının aşağı səviyyədə olduğu ölkələrdə ETTKİ-nin təşkili formalarının portfelində daha böyük xüsusi çəki ETTKİ-nin bölmələri əsasında yeniliklərin firmadaxili işlənib hazırlanması və tətbiqi üsullarına məxsusdur.

Uyğunlaşmanın, təşkilin, idarəetmə və marketinqin xüsusi metodları şirkətlər tərəfindən yeni və bəzən qeyri-stabil texnologiyanın uğurlu tətbiqi üçün istifadə edilir. Şirkətin iqtisadi strategiya üzrə mütəxəssisləri texnologiyanın dəyişməsinin üç mümkün səviyyəsini qeyd edirlər və stabil, məhsuldar və dəyişkən texnologiyalar anlayışlarını fərqləndirirlər. Təcrübə göstərir ki, stabil texnologiyalı sahələrdə satışın artım və maksimal həcm kəsiyində şirkətin iş rentabelliyin artımı ilə bağlıdır. Məhsuldar texnologiyalı sahələrdə istehsalın xeyli artımı zamanı “mənfəətsiz çiçəklənmə” vəziyyəti meydana çıxa bilər, belə ki, satış həcminin intensiv artması zamanı mənfəətlilik aşağıdır və hətta zərərlər meydana çıxır. Bu onunla izah olunur ki, sərt rəqabət qiyməti aşağı salmağa məcbur edir, texnologiyaya yüksək sabit xərclər və yeni əmtəənin qısa həyat tsikli mənfəət norması əldə etmək imkanı vermir.

Dəyişkən texnologiya tətbiq edən elmtutumlu sahələrdə və innovator-liderlərdə yeni texnoloji qərarlar şirkətlərin iqtisadi və istehsal faəliyyətində yalnız inqilabi dəyişikliklərə səbəb olmur, həm də ETTKİ-nin, avadanlq heyətin köklü dəyişikliklərinə gətirib çıxarırlar. Prinsipcə yeni texnologiyaya uyğunlaşmaq fövqəladə dərəcədə çətindir, bu, uzun müddət işləmək və müfəssəl təhlil tələb edir.

Prinsipcə yeni texnoloji proseslərin tətbiqi əlavə investisiyalar tələb edir və bundan başqa, istehsal strukturunun, təşkilin, idarəetmənin və sosial-psixoloji iqlimin mövcud sistemini dağıdır.

İstehsal aparatının və heyətin stabil ənənəvi texnologiyadan prinsipcə yeni və dəyişkən texnologiyaya keçid dövrü də az əhəmiyyət kəsb etmir. Texnologiyanın inqilabi dəyişiklik dövründə köhnə və yeni texnologiya əsasında məhsul istehsalının sinxronlaşdırılması vacibdir. Prinsipcə yeni texnoloji qərarların tətbiqi zamanı istehsal fəaliyyətinin zərərliyi təkcə qısamüddətli dövrdə deyil, həm də uzunmüddətli dövrdə meydana çıxa bilər.Bunun əsas səbəbləri aşağıdakılar ola bilər(95, s. 203):

- yeni texnologiyanın istifadəsi vaxtından əvvəl, xərclərin real qiymət səviyyəsinə uyğun olaraq gətirildiyi vaxtda başlamışdır;

- şirkət yeni texnologiyanın tətbiqi və istismarında kifayət qədər təcrübəyə malik deyildir;

- yeni texnologiyanın işlənib hazırlanmasının əsasında duran ETTKİ rəqabət qabiliyyətli deyildir;

- iqtisadi konyukturun, firma strukturunun və bazarın seqmentləşdirilməsinin real təhlili aparılmamışdır;

- potensial tələb yoxdur;

- marketinq strategiyası düzgün seçilməmişdir;

- mümkün rəqiblərin davranışı nəzərə alınmamışdır;

- firma amillərinin-şirkətin imicinin, onun əmtəə nişanının, sahə mənsubiyyətinin və s. təsiri aşkara çıxarılmamışdır.

Texnoloji reinjinirinqin iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün eyniləmə variantının seçilməsi yeniliklərin yayılması və diffuziyası üzrə tədbirlər sisteminin işlənib hazırlanması ilə tamamlanmalıdır.

İş ondadır ki, diffuziyanın səviyyəsi həyata keçirilən tədbirlərin səmərəliliyi ilə birbaşa bağlıdır. Diffuziyanın səviyyəsi geniş diapozonda:vahid və lokal innovasiyalardan məcmu inteqrasiya sisteminə qədər ki diapozonda dəyişir. Yeniliklərin diffuziya səviyyəsinin reinjinirinq tədbirlərinin səmərəliliyinə təsiri 3.8 saylı cədvəldə verilmişdir:

Cədvəl 3.8
Yeniliklərin diffuziya səviyyəsinin reinjinirinq tədbirlərinin səmərəsinə təsiri, 10 ballıq şkala üzrə

Diffuziya səviyyəsi	Sistemin əlaqəliliyi	Təşkilati səviyyə	Səmərəlilik, ballar
1.Lokal innovasiya	Aşağı əlaqəlilik	Determinantlaşmış şaquli strukturlar	2-3
2.Lokal qərarların məcmusu	Altsistemin cüzi əlaqəliliyi	Determinantlaşmış-stoxastik prinsip.Çevik qarışıq strukturlar	5-6
3.İnteqrasiya-innovasiya qərarları	Altsistemin böyük hissəsinin yüksək əlaqəliliyi	Təşkilatın çevik prinsipi.Şəbəkə və matrisa strukturları	7-8
4.Məcmu inteqrasiya sistemləri	Sistemin tam əlaqəliliyi	Üfüqi tipli sistemin iyerarxiyası və altsistemin qeyri-determinantlaşmış əlaqəliliyi	9-10

Yeniliklərin işlənib hazırlanması, tətbiqi və tirajının təyin edilməsi üzrə reinjinirinq tədbirlərinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün idarəetmə qərarlarının ardıcıl xəttini işləyib hazırlamaq lazımdır. Bu, konkret son məqsədlərin müəyyən edilməsindən(işlərin həcmlərinin, müddətlərinin, müəssisənin maliyyə vəziyyəti göstəricilərinin, mənfəət həcminin miqdar qiymətləndirilməsi), yeniləşmə strategiyasının, mənfəətin əldə olunması yollarının, eləcə də resurslara tələbatın, maliyyələşmə formalarının və mənbələrinin müəyyən edilməsindən ibarətdir.

Bundan başqa, daha səmərəli qərarların müqayisəli təhlili və seçilməsi əsasında məqsədlərin reallaşması üzrə tədbirlərin işlənib hazırlanması lazımdır. Bu zaman tətbiq olunan yeniliklərin xassələrini, texnoloji və iqtisadi mühiti qəbul edənin xarakteristikasını və strukturunu tətbiq etmək, innovasiya sisteminin arxitekturasının seçmək, təşkilati-texnoloji imkanların təhlil etmək lazımdır.

Daha sonra innovasiya tədbirlərinin reallaşması planı formalaşır, layihə komandasının müsabiqə seçimi aparılır, zəruri sənədləşmələr tərtib olunur. İnnovasiya tədbirlərinin reallaşması prosesi xüsusi yer tutur. Son məqsədlərin əldə edilməsinin alternativ üsullarının, işlərin kompleks təminatı variantlarının əlaqələndirilməsi, daxili və xarici mühitin dəyişməsinə müəssisənin davranış və reaksiyasının səbəb və tiplərinin öyrənilməsi əsasında icraçıların stimullaşdırma şərtlərinin yaradılması tələb olunur.

Reallaşdırma fazasında təşkilati idarəetmə formaları seçilir, operativ vəziyyətin qiymətləndirilməsi üzrə məsələlər həll olunur, planların icrasına nəzarət, meydana çıxan kənarlaşmalara düzəliş və reinjinirinq üzrə tədbirlərin genişinin operativ tənzimlənməsi həyata keçirilir.

Nəticə
1. Куштоштшкштй – ьüцыышыцвц щдфт ышыеуьш дцхм уеьцл мц нутшвцт йгкьфй, швфкцуеьц ышыеуьштвц «юумкшдшж» вуьцлвшк. Куштоштшкштй ишятуы-зкщыуыдцкшт юумкшдьцыштшт еучтшлфыэ лшьш – ишятуы-штоштшкштйшт цыфы ецклши ршыыцышвшк. Иг мфышецтшт ыуюшдьцыш швфкцуеьцнц цтцтцмш ифчэьвфт шьештф уеьцнш ецдци увшк. Ишятуы-зкщыуыдцкшт швфкцувшдьцыш мц ецльшддцжвшкшдьцыш üякц иüеüт ацфдшннце ишятуы-куштоштшкштйшт еучтшлфыэ лбьцнш шдц рцнфеф луюшкшдшк: ишятуы-зкщыуыдцкшт йгкгдьфsэ (вшяфнтэ); ишятуы-зкщыуыдцкшт вцншжшдьцыш; ишятуы-зкщыуыдцкшт ецрдшдш; ишятуы-зкщыуыдцкшт щзешьфддфжвэкэдьфыэ; ишятуы-зкщыуыдцкшт ыцтцвдцжвшкшдьцыш.

Куштоштшкштй – ашкьфтэт ацфдшннцештшт кфвшлфд (лблüтвцт) нфчжэдфжвэкэдьфыэ üюüт шжпüяфк зкщыуыдцкшт нутшвцтйгкгдьфыэ olmaqla фжфхэвфлэ чфыыцдцкц ьфдшлвшк:лбртцдьшж йфнвфдфквфт мц нфтфжьфдфквфт шьештф уеьцл мц шжпüяфк зкщыуыш «ыэаэквфт ифждфьфй». Иг, нэхэдэb qalmış ецыцккüафе зкщидуьдцкштшт туйфешм ецышкштшт фкфвфт пбеüкüдьцыштц шьлфт мукшк;ецыцккüафе ацфдшннцеш üыгддфкэтэт лблüтвцт вцншжшдьцыш. Цпцк шжпüяфк ьüршеш вüяцдеьцл ьüьлüт вуншдыц, щтвф ишятуыш вцншжвшкьцл щдфк;ацфдшннце пбыецкшсшдцкштшт црцьшннцедш вцкцсцвц вцншжшдьцыштц пцешкшдьцыш.

2. Ишятуы-зкщыуыдцкшт куыекглегкшяфышнфыэ яфьфтэ фжфхэвфлэ ьüчецдша нфтфжьфдфквфт шыешафвц щдгтгк: ецльшддцжвшкьц, нутшвцтйгкьф (нутшвцт ецжлшдуеьц), куштоштшкштй. Куыекглегкшяфышнф – лфзшефд йщнгдгжгтгт тшыицецт фжфхэ ыцмшннцыштвц мц штмуыещкгт кшылштшт ьштшьфд щдвгхг рфдвф ашкьфтэт ацфдшннцештшт фквэсэд нфчжэдфжвэкэдьфыэвэк. Нутшвцтйгкьфвф фя уаауледш зкщыуыдцк фжлфк щдгтгк, щтдфквфт вцкрфд чшдфы щдгтьфхф юфдэжэдэк, нутшдшлдцк шыц щ рфдвф ецеишй щдгтгкдфк лш, жшклцешт ьбмсгв ецжлшдфеш ыекглегкгтф мц ьфдшл щдвгхг еучтщдщпшнфыэтф гнхгтвгкдфк. Куштоштшкштй ьбмсгв еучтщдщпшнфдфквф мц ецжлшдфеш ыекглегкдфквф кфвшлфд (йцеш ецвишкдцк) вцншжшдьцыш шдц ыцсшннцдцтшк. Щ ишятуышт лунашннцесц нутш ыцмшннцыштц луюшвш шдц цдфйцдшвшк. Иг рфдвф штмуыешышнфтэт рцсьш мц кшыл вцкцсцыш, чундш, нüлыцл щдгк.

3. Rуштоштшкштй ецл чцксдцкшт црцьшннцедш вцкцсцвц фжфхэ ыфдэтьфыэтэ вуншд, рцьютшт шж ьüввцештшт фяфдвэдьфыэтэ мц щтгт лунашннцештшт фкеьфыэтэ ецьшт увшк. Bг яфьфт ьüцыышыцтшт швфкцувшдьцыштвц ибнüл юумшлдшл ецьшт увшдшк. Куштоштшкштй жшклцешт иüеüт цыфы ацфдшннце ыфрцдцкштвц, чüыгышдц ецсршяфевф, УЕЕЛШ-вц, лфвк ышнфыцештвц, шыеурыфдэт здфтдфжвэкэдьфыэтвф, шыеурыфд зкщыуыштвц, швфкцуеьц ышыеуьштвц, ьфклуештйвц, ьüжецкшдцкц пбыецкшдцт чшвьцедцквц мц ы. шжшт лунашннцештшт нüлыцдвшдьцыштц лбьцл увшк. Куштоштшкштй ашкьфтэт иüеüт ибдьцдцкштшт шжешкфл уевшнш зкщыуы лшьш юэчэж увшк мц щтдфкэт чüыгышннцедцкштш тцяцкц фдэк. Bшятуы зкщыуыдцкштшт куштоштшкштйш шдл цммцд бя ьцйыцвштш иüеüт ашкьфтэт ацфдшннцештшт ецльшддцжвшкшдьцыштвц пбкüк. Цыфы вшййце рцьюштшт ишятуы-зкщыуыдцкшт нутшвцт ецжлшдштц, лунашннцесц нфчжэдфжвэкэдьфыэтф нбтцдвшдшк. Fшкьф юцешт мцяшннцец вüжвüнü рфдвф isə, куштоштшкштй ишятуышт лблüтвцт нутшвцт йгкгдьфыэтф шыешйфьцедцтвшкц ишдцк. Ифяфквф иг сüк ыекглегк вцншжшлдшлдцкш, ьфдшннц шыдфрфедфкэ щдф ишдцк.

4. Ибеüмдüлвц куштоштшкштй йэыф ишк мфчевф кфвшлфд üыгддфкдф рцнфеф луюшкшдцт агтлышщтфд ыекглегк ьщвудвцт зкщыуыдш ьщвудц луюшвш тцяцквц егегк. Тцешсцвц куштоштшкштйц нüлыцл лунашннцедш нутш лщкзщкфышнф ыекглегкгтгт нфкфтвэхэ зкщыуы лшьш ифчэдэк. Куштоштшкштй ашкьфтэт шыешафвцыштвц щдфт ьфввш, ьфдшннц, штыфт, цйдш мц вшпцк куыгкыдфкэт ыцьцкцдш шыешафвцыштц шьлфт нфкфвэк, рцьюштшт шыеурыфдэт вфрф ьüецкцййш мфышецдцкштвцт шыешафвц мц ецеишй уеьцнц шьлфт мукшк.

5. Ашкьфдфквф нутш штащкьфышнф еучтщдщпшнфыэтэт ецеишйш üюüт шлш цыфы лщтыузышнф ьбмсгввгк. Ишкштсш лщтыузышнф ашкьфтэт ьбмсгв йгкгдгжгтф шыешйфьцедцтвшкшдшк. Штащкьфышнф еучтщдщпшнфыэ ьбмсгв ецжлшдфе йгкгдгжгтф цыфыдфтфкфй шж ьуещвдфкэтэт ьщвуктдцжвшкшдьцыштц шыешйфьцедцтвшкшдшк. Иг яфьфт шж нукдцкштвцт ифжйф лщььгтшлфышнф мфышецдцкш яцша штлшжфа увшк, нфдтэя еучтшлш шжюшдцкдц шчешыфыюэдфк фкфыэтвф агтлышнф ибдüжвüкüдüк. Шлштсш лщтыузышнф ашкьфтэт пцдцсцл йгкгдгжгтф шыешйфьцедцтвшкшдцкцл, ьбмсгв йгкгдгжг ецяцвцт ьщвуктдцжвшкшк. Иг ыекфеупшнф лщььгтшлфышнф мфышецдцкштш ьфлышьгь штлшжфа уевшкьцнш мц йфкжэдэйдэ цдфйцдцк нфкфеьфхэ ецдци увшк.

Бдлцьшявц штащкьфышнф фчэтэтэт вüяпüт швфкц увшдьцыш удьш-еучтшлш тфшдшннцедцкшт чфдй ецыцккüафеэтвф ыцьцкцдш шыешафвцыш мц удьш ецвйшйфедфкэт штеутышмдцжвшкшдьцыш üюüт цыфы фьшддцквцт ишкшвшк. Иудц лш, ьüфышк вбмквц ишятуы ацфдшннцештшт ыцьцкцдш ецжлшдш мц юумшл мц швфкцуеьц ышыеуьштшт ецеишйш рцнфеф луюшкшдьцыш ишк тбм штащкьфышнфвфт фыэдэ мцяшннцец юумкшдши. Нцтш лшь вфрф еуя мц лунашннцедш штащкьфышнфтэ фдэи, щтг еуя ецрдшд увц ишдшкыц, щ вф йфяфтэк.

6. Куштоштшкштй мц лщкзщкфешм штащкьфышнф ышыеуьдцкштшт (ЛШЫ) ецеишйш ефьфьшдц ьüчецдша зкщыуыдцквшк мц рую ишк рфдвф щтдфкэ унтшдцжвшкьцл щдьфя. ЛШЫ-тшт ецеишйш яфьфтэ ифж мукцт гхгкыгядгйдфк цыфыцт щтгтдф ифхдэвэк лш, дфншрцтшт цммцдштвц щтгт ьцйыцвш вцйшй ьüцннцтдцжвшкшдьшк, фмещьфедфжвэкьф зкщыуыштвц цммцдлш ышыеуьшт юфеэжьфьфядэйдфкэ фнвэт пбыецкшдьшк, ащкьфдфжьэж зкщыуыдцкш вцншжьцл, ыüкцедцтвшкьцл мц путшждцтвшкьцл шьлфтдфкэ нфкфтэк. Игтгт тцешсцыштвц яцша тцяфкце щдгтфт мц йуyкш-еучтщдщош дщлфд куыекглегкшяфышнф шдц ифхдэ йцкфк йцигд увшдшквш. Штащкьфышнф еучтщдщпшнфдфкэ ишятуышт куштоштшкштйштвц mühüm кщд щнтфнэк, ьüфышк штащкьфышнф еучтщдщпшнфдфкэ куштоштшкштй ецвишкдцкштшт фнкэдьфя ршыыцыш щдги щтгт цдвц уевшнш гхгкгт ьüрüь фьшдштц юумкшдшк.

7. Жшклцедцквц ьüкцллци шфвцкуеьц йцкфкдфкэтэт лщьздулы мц щзукфешм рцддш фжфхэвфлэдфкэ ецьшт увцт нутш штащкьфшынф еучтщдщпшнфдфкэтэт мц шчешыфыдфжьэж зкщйтщя-фтфдшешл ышыеуьдцкшт ецеишйштш ецдци увшк:гющегт фмещьфедфжвэкэдьфыэ мц швфкцуеьцнц лщьздулы нфтфжьф, ашкьфтэт ьüчецдша жюицдцкштшт мфршв штащкьфышнф ьцлфтэтвф штеуйкфышнфыэ;ашкьфтэт ифяфквфлэ ьбмсгв мцяшннцешт йшньцедцтвшкшдьцыш, щтгт штлшжфаэтф ьфту щдфт фьшддцкшт вцйшй фжлфкдфтьфыэ мц швутешашлфышнфыэ;пцдцсцлвц ецеишй щдгтфсфй йцкфкдфкэт тцешсцдцкштшт ющчмфкшфтедэ зкщйтщядфжвэкэдьфыэ;штлшжфаэт ыекфеупшнфыэтэт ьüчецдша мфкшфтедфкэтэт рфяэкдфтьфыэ мц ашкьфтэт щзешьфд штлшжфа зкщйкфьэтэт ащкьфдфжьфыэ.

Ишятуы-куштоштшкштйшт гхгкдг ецеишйш ьцйыцвшдц жшклцешт ецдцидцкштц сфмфи мукцт штащкьфышнф ышыеуьдцкштшт еучтщдщпшнфыэтэт шждцтьцыш вц мфсшившк.

8. Azərbaycan və qərb müəssisələri inkişafın və müvafiq olaraq biznesin formalaşması fazasının müxtəlif səviyyələlərində yerləşirlər.Qərbdəki müəssisələrin əksəriyyəti artıq çoxdandır ki, biznesin bütün qanun və qaydaları üzrə düzəlişlərə malikdir. Odur ki, onda olan dəyişikliklər bir qayda olaraq biznes-proseslərin reinjinirinqi çərçivəsində baş verir. Azərbaycan müəssisələrinin əksəriyyətində isə dəyişikliklər daimi və ardıcıl xarakter daşıyır. Azərbaycan müəssisələrinin əksəriyyəti öz inkişafında yeni biznesin formalaşması fazasında yerləşir.

9. Gələcəkdə iqtisadiyyatın xüsusi əhəmiyyət kəsb edən müəssisələrinə özəlləşdirmək yolu ilə mütərəqqi texnologiya və avadanlıqlar cəlb edilməli, fəaliyyəti dayanmış müəssisələrin istehsal ahəngi bərpa edilməli, təsərrüfatın funksiyaları ilə məşğul olan iri və orta dövlət müəssisələrinin restrukturizasiyası, inhisarsızlaşdırılması və sağlamlaşdırılması sahəsində işlər həyata keçirilməlidir.

Respublikamızda həyata keçirilən iqtisadi islahatlar kiçik sahibkarlıq müəssisələri üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Araşdırmalar göstərir ki, kiçik müəssisələr iqtisadiyyatda mühüm rol oynamaqla, onların sayca və keyfiyyətcə inkişaf etdirilməsi iqtisadi artımın davamlılığına, elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsinə, bazarın zəruri tələbatına uyğun gələn və keyfiyyətli mal və xidmətlərlə təchiz edilməsinə, əlavə iş yerlərinin yaradılmasına, rəqabətin güclənməsinə gətirib çıxarır.

10. Müəssisənin xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması məsələsi istənilən halda həm dövlət, həm də müəssisələr üçün aktual əhəmiyyət kəsb edən məsələ kimi çıxış edir. Sahibkar öz müəssisəsinin rəqabət qabiliyyətliliyinə nail olmaq, bu qabiliyyəti qoruyub saxlamaq üçün daim dəyişən mühitə uyğunlaşdırmağa hazır olmalı və yaxud da qısa müddət ərzində həmin mühitə uyğun gələn məhsul istehsal etməyə və ya xidmət göstərməyə başlamalıdır. Bu zaman müəssisənin ölçüləri, sahə mənsubiyyəti və yerləşdiyi ərazinin xüsusiyyətləri qarşıya qoyluan məqsədə çatmaqda müəssisənin sahibkarı üçün heç bir məhdudiyyət yaratmamalıdır.

11. Azərbaycanın daxili əmtəə və xidmət bazarlarında rəqabətin qorunması və inkişafı üçün fundamental qanunvericilik bazası formalaşmışdır. Bununla yanaşı, formalaşmış qanunvericilik bazasında müəyyən boşluqlar qalmaqdadır. Bununla bağlı, ilk növbədə özəlləşmənin gedişində antiinhisar tədbirlərinin həyata keçirilməsini təmin edən normativ əsasların yaradılması, antiinhisar qanunvericiliyində bazar inhisarlaşmasının qarşısını ala bilən, giriş maneələrini aradan qaldırmaq üçün zəruri olan normalar, həmçinin qanun pozuntularına görə inzibati təsir tədbirlərinin tətbiqini və cinayət məsuliyyətinə cəlb etmə formalarını müəyyən edən normalar və prosessual qaydalar daxil edilməlidir. Antiinhisar qanunvericiliyində əsas yerlərdən birini tutan inhisarçılığın aradan qaldırılması üsulları və normaları, həmçinin onların həyata keçirilməsinin prosessual qaydaları öz əksini tapmamışdır.

12. Əlverişli rəqabət mühitinin saxlanılması bazarların inhisarlaşmasının güclənməsinə və rəqabətin məhdudlaşdırılmasına səbəb ola bilən halların qarşısının alınması ilə bağlı fəal antiinhisar nəzarətinin həyata keçirilməsini tələb edir. Antiinhisar siyasəti çərçivəsində qeyd edilən sahədə fəaliyyətin aşağıdakı istiqamətlərini ayırmaq olar:bazarda hökmran mövqe tutan təsərrüfat subyektlərinin davranışı üzərində nəzarət;təsərrüfat subyektlərinin hökmran mövqelərinin möhkəmləndirilməsinə və müvafiq əmtəə və xidmət bazarında rəqabətin əngəllənməsinə gətirib çıxara bilən birləşmə və qovuşmalara nəzarət edilməsi;üfüqi sazişlər və razılaşdırılmış hərəkətlər(kartel bağlaşmaları);haqsız rəqabətlə mübarizə və sənaye mülkiyyəti hüquqlarının qorunması;təbii inhisar subyektlərinin fəaliyyətinin tənzimlənməsi.

Beləliklə, geniş yayılmış haqsız rəqabət hallarının qarşısının alınması məqsədilə idxal, istehsal və satış sferalarında əmtəənin rekvizitlərinə, keyfiyyətinə və digər parametrlərinə nəzarətin gücləndirilməsi, saxta, keyfiyyətsiz və bütün dövlət orqanları tərəfindən sənədsiz malların işgüzar dövriyyəyə daxil olmasının qarşısını ala biləcək tədbirlərin görülməsi təmin edilməlidir.

13. İnnovasiya planlarının işlənib hazırlanması və praktiki olaraq reallaşdırılması bazar şəraitində Azərbaycan firmalarının zəruri həyat atributuna, başlıca salamatlıq amilinə çevrilməkdədir. Hazırda respublikamızda innovasiya prosesinin formalaşmasında plan metodlarının istifadəsi firmanın fəaliyyətinin bütün tərəflərinin əsaslı surətdə yeniləşdirilməsinin mütləq şərti kimi çıxış edir. Müəssisənin fəaliyyətinin əsası sayılan planlaşdırma onun bütün sferalarına, bütün həlqələrinə, bölmələrinə, firmalarına aid edilir.

14. Texnoloji biznes-inkubatorun sənaye şəhərciyinin əraizisində yaradılması mümkün variantlardan daha məqsədəuyğundur. Bu yanaşma biznes inkubatorda bazar iqtisadiyyatı şəraitində müstəqil fəaliyyətə hazırlanmış kiçik və orta müəssisələrin sənaye şəhərciyində öz fəaliyyətinin davamı mümkünlüyünü nəzərə alır. Belə yerləşmə bu infrastruktur obyektlərinin bir-birini tamamlamasına şərait yaradır.

Fikrimizcə, ölkənin regionlarında dövlət tərəfindən maliyyə dəstəyi göstərilən elmi-tədqiqat mərkəzləri yaradılmalı və həmin ərazilərdəki mövcud müəssisələrin sağlamlaşdırılması istiqamətində işlənib hazırlanmış təkliflər aidiyyəti olan icra hakimiyyəti orqanlarına çatdırılmalıdır.

15. İnnovasiya reinjinirinqinin ən yaxşı strategiyası kimi texnoloji sıçrayış strategiyasını, yeni texnoloji prinsipin mümkün istifadə nəticəsini hesab etmək olar. Bu strategiya yenilikçiyə yeniliklərin çox yüksək yenilik və radikallıq dərəcəsi ilə izah edilən uzunmüddətli rəqabət üstünlüklərini təmin edir.

16. Reinjinirinqin innovasiya tədbirlərinin səmərəliliyi satış həcmi və tam istehsal xərcləri üzrə məlumatlar əsasında hesablanır. Yeniləşmənin səmərəliliyi haqqında daha tam təsəvvür mənfəət və zərərlər haqqında balansın, hesabatın təhlili və pul axınlarının təhlili əsasında tərtib edilir. Lakin bütün yeniləşmə variantlarında yeniliyin satış həcminin dinamikası həlledici əhəmiyyət kəsb edir.

17. İnnovasiya məhsulunun satış həcminin dinamikasının aşağıdakı yeniləşmə variantları mövcuddur:innovasiyanın olmadığı zaman istehsalın start vəziyyəti;istehsal aparatının və buraxılan məhsulun modernləşdirilməsi və yeniləşməsi üzrə tədbirlər;texnologiyanın təkmilləşdirilməsi, istehsal aparatının və məhsulun yeniləşməsi əsasında istehsalın yeniləşməsi;müəssisənin bütün sistemlərinin yeniləşməsi:ETTKİ, istehsal, marketinq, menecment, təşkilati strukturlar və s.

18. Yeni təsərrüfatçılıq şəraitinə uyğunlaşmanın zəruriliyi müəssisənin fəaliyyətinin bir çox tərəflərinin yenidən layihələndirilməsini tələb edir. İdarəetmənin əsasında istehsal sistemlərinin yeniləşməsi və elmi-tədqiqat işləmələrinin müxtəlif formalarının fəallaşdırılması durur.

Reinjinirinq prosesində ETTKİ-nin genişləndirilməsi, dərinləşdirilməsi və ixtisaslaşması istehsal güclərinin bazar ehtiyaclarına uyğunluğunun əks əlaqələri əsasında avtomat tənzimləmə sisteminin əsasını yaradırlar. Sənaye müəssisəsinin iri həcmli ETTKİ-ni işləyib hazırlamaq və yerinə yetirmək qabiliyyəti yeniliklərin işlənib hazırlanması, istehsalı və diffuziyası sahəsində reinjinirinq tədbirlərinin uğurluluğunu müəyyən edir.