Əlyazma hüququnda Məlikrzayev A.Ə. Biznes-reinjinirinqin inkişaf istiqamətləri

Cədvəl 3.1
Orta və iri sənaye müəssisələrində yenilik səviyyəsinə görə innovasiya məhsulunun həcmi

Sahələrin adları	Əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmış və ya yeni tətbiq olunmuş məhsul						Təkmilləşdirməyə məruz qalmış məhsul
	1999	2000	2001	2002	2003	2004	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Bütün sənaye	31161,5	4456,9	382261,8	3681,5	2093	6334,7	913,1	571,8	384,6	-	-	990,6
o cümlədən: -hasilat sənayesi	13118,4	-	-	19,4	-	-	100,0	-	-	-	-	-
-emal sənayesi	18043,1	4456,9	382261,8	3662,1	2093	6334,7	813,1	571,8	384,6	-	-	990,6

Mənbə:1)Azərbaycan sənayesi. Statstik məcmuə. Bakı, “Səda”, 2002, s.141

2)Azərbaycan sənayesi. Statistikəcmuə. Bakı, “Səda”, 2005, s.59
həcmi təhlil olunan dövrdə(1999-2004-cü illərdə) bütövlükdə sənayenin müvafiq göstəricisinin 88,6%-ni təşkil edir(Cədvəl 3.2). Sonrakı yerlərdə maşın və avadanlıqlar istehsalı(2,9%), qida məhsullarının istehsalı(2,8%), kimya sənayesi(1,4%) durur. Onu da qeyd edək ki, 2002-2004-cü illərdə ölkənin emal sənayesi sahələrində əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmış və ya yeni tətbiq olunmuş məhsulların həcmi 1999-2001-ci illərin müvafiq göstəricisindən 33,5 dəfə çoxdur. Bu isə o deməkdir ki, son vaxtlar ölkənin emal sənayesində bu növ innovasiya məhsullarının həcmi xeyli azalmışdır.

Cədvəl 3.2
Azərbaycanın emal sənayesi sahəsində əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmış və ya yeni tətbiq olunmuş məhsulların həcmi(mln. manat)

Sahələrin adları	İ L L Ə R
	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Emal sənayesi, cəmi	18043,1	4456,9	382261,8	3662,1	2093	6334,7
o cümlədən: -içki və tütün də daxil olmaqla qida məhsullarının istehsalı	12363,0	-	-	-	-	-
-neftayırma məhsullarının istehsalı	-	-	381072,1	-	-	-
-kimya sənayesi	44,0	1616,1	-	1170,6	1162,6	2022,7
-maşın və avadanlıqların istehsalı	4496,0	2025,6	1168,2	2491,5	896,5	1398,2
-metallurgiya sənayesi və hazır metal məmulatların istehsalı	946,8	815,2	21,5	-	-	-
-elektrik avadanlığı, optik və elektrik avadanlıqları istehsalı	193,3	-	-	-	33,9	2913,8

Statistik məlumatlara görə ölkənin emal sənayesi müəssisələrində təkmilləşdirilmiş məhsulların həcmi 1999-2004-cü illərdə 2,76 mlrd. manat təşkil etmişdir ki, bunun da üçdə birindən çoxu maşın və avadanlıqlar istehsalının, 36%-ə qədəri elektrik avadanlıqları istehsalının, 30%-ə qədəri isə metallurgiya sənayesi və hazır metal məmulatları istehsalının payına düşmüşdür(Cədvəl 3.3).

Cədvəl 3.3
Azərbaycanın emal sənayesi müəssisələrində təkmilləşdirilmiş məhsulların həcmi(mln. manat)

Sahələrin adları	İ L L Ə R
	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Emal sənayesi, cəmi	813,4	571,8	384,6	-	-	990,6
o cümlədən: -içki və tütün də daxil olmaqla qida məhsullarının istehsalı	-	36,0	-	-	-	-
-neftayırma məhsullarının istehsalı	-	-	-	-	-	-
-kimya sənayesi	-	-	-	-	-	-
-maşın və avadanlıqların istehsalı	-	535,8	384,6	-	-	-
-metallurgiya sənayesi və hazır metal məmulatların istehsalı	813,1	-	-	-	-	-
-elektrik avadanlığı, optik və elektrik avadanlıqları istehsalı	-	-	-	-	-	990,6

Sənayedə texnoloji innovasiyalara çəkilən xərcləri məhsul və proses innovasiyalarına çəkilən xərclər kimi təsnifləşdirirlər. Təhlil göstərir ki, resublikamızın sənayesində çəkilən xərclər 1999-2004-cü illərdə 187,8 mlrd. manat təşkil etmişdir ki, bunun da əsas hissəsi(92,8%-i) məhsul innovasiyalarının payına düşür(Cədvəl 3.4). Hesablamalar göstərir ki, texnoloji innovasiyalara çəkilən xərclərin 90 faizindən çox hissəsi emal sənayesinə getmişdir.

Cədvəl 3.4
İnnovasiyaların tiplərinə görə sənayedə texnoloji innovasiyalara çəkilən xərclər, milyon manat

Sahələrin adları	İ L L Ə R
	1999	2000	2001	2002	2003	2004
1	2	3	4	5	6	7
Bütün sənayeyə cəmi məsrəflər	117723,7	5437,1	51482,3	10648,8	397,6	2085,4
o cümlədən: -məhsul innovasiyaları	117723,7	4498,1	39251,8	10611,4	366,4	1715,5
-proses innovasiyaları	-	939,0	12230,5	37,4	31,2	369,9
1.Hasilat sənayesi o cümlədən: -məhsul innovasiyaları	3021,2 3021,2	5273,2 4401,2	4359,6 4359,6	534,6 534,6	258,8 258,8	771,5 771,5
-proses innovasiyaları	-	872,0	-	-	-	-
2.Emal sənayesi o cümlədən: -məhsul innovasiyaları	114701,4 114701,4	163,9 96,9	47122,7 34892,2	10114,2 10076,8	138,8 107,6	1313,9 944,0
-proses innovasiyaları	-	67,0	12230,5	37,4	31,2	369,9

İnnovasiya planlarının işlənib hazırlanması və praktiki olaraq reallaşdırılması bazar şəraitində Azərbaycan firmalarının zəruri həyat atributuna, başlıca salamatlıq amilinə çevrilməkdədir. Hazırda respublikamızda innovasiya prosesinin planlaşdırılması sferasında aşağıdakı qanunauyğunluqlar və meyllər müşaiyət olunur:

1. İnnovasiya prosesinin formalaşmasında plan metodlarının istifadəsi firmanın fəaliyyətinin bütün tərəflərinin əsaslı surətdə yeniləşdirilməsinin mütləq şərti kimi çıxış edir.

2. Müəssisənin fəaliyyətinin əsası sayılan planlaşdırma onun bütün sferalarına, bütün həlqələrinə, bölmələrinə, firmalarına aiddir.

3. Biznesə planlı rəhbərliyin əsası-onun təminatının maddi bazası əsasında inkişafının əsas məqsədlərinin, istiqamət və proporsiyalarının və bazarda vəziyyətin təhlilinin müəyyən edilməsidən ibarətdir.

4. İnkişafın plan alətlərinin tətbiqində ən başlıcası daha radikal üsulla bütün mövcud resursların istifadə üçün səfərbər edilməsi sayılır ki, bu da firmanı istənilən bazar döngələrində öz mövqeyini qoruyub saxlamaq və artırmaq iqtidarında olmağa və planda nəzərdə tutulan mənfəəti almağa səbəb olur.

5. Müəssisənin məcmu iş proseslərinin planlaşdırılmasını yalnız marketinq siyasəti və nəzarətin təşkili ilə üzvi vəhdətdə həyata keçirmək olar.

6. İnnovasiya planlaşdırılmasının əsasını strateji perspektivlər, firmanın miqyasına əsaslanan plan proqramlar təşkil edir. Cari planlar strateji planlara əlavə kimi çıxış edir.

7. Müəssisələrdə tez-tez həm strateji, həm də təşkilati strukturun bütün elementlərini əhatə edən cari proqramlar kimi xüsusi proqramlar yaradılır və reallaşdırılır.

8. İnnovasiya planları daha böyük son nəticəni təmin edən əsas yeniliklərin işlənib hazırlanması və tətbiqində bütün xidmət və bölmə əməkdaşlarının qüvvələrini birləşdirməyə imkan verir.

9. İnnovasiyanın planlaşdırılması təkcə iri şirkətlər üçün səciyyəvi deyildir. O həm də xeyli dərəcədə salamat qalmalarının əsas arqumenti kimi orta və xırda firmalara lazımdır.

10. Bütün artan ölçülərdə firmanın fəaliyyətinin müxtəlif sferalarının təzələnməsi üçün plan metodlarının tətbiqi rəqabət mübarizəsində başlıca vasitə sayılır.

11. İnnovasiyanın plan metodları daha yüksək nəticələrə nail olmuş və və işlərin daim yaxşı səmtə yönəlməsinə çalışmış əməkdaşların bütün maddi və qeyri-maddi stimullaşdırılmasını dəqiq təşkil etməyə imkan verir.

12. İnnovasiya prosesinin planlaşdırılması həyat tsikllərinin hər bir fazasında əmtəə və xidmətlərə toxunur.

İnnovasiyanı idarə edilməsi sahəsində mövcud olan qanunauyğunluqları isə aşağıdakı kimi ifadə edə bilərik:

1. İnnovasiyanın işlənib hazırlanması və praktiki reallaşması prosesinin idarə edilməsi elmdə müstəqil istiqamətə çevrilir.

2. İnnovasiya prosesinin daim inkişaf təmayülü müasir müəssisə üçün başlıca obyektiv zərurətə çevrilmişdir.

Azərbaycanın istənilən kommersiya strukturunun həyat qabiliyyəti işlərin innovasiya cəhətdən yenidən qurulmasındakı nailiyyətlərin dərəcəsindən birbaşa proporsional asılılıqda yerləşir.

3. Şirkətin fəaliyyətinin bütün funksional sferalarında yeniliklərin yaradılması və səmərəliliyin yüksəldilməsi prosesi planlaşdırmanın, elmi tədqiqatların, layihələrin işlənib hazırlanmasının, məhsul istehsalının, marketinqin, bir sözlə bazarda bütün salamatqalma prosesinin ayrılmaz sisteminə çevrilmişdir.

4. Müəssisələrin əksəriyyətində innovasiya tədbirlərinin tətbiq sferasının genişlənməsini və səmərəliliyin keyfiyyətinin yüksəldilməsini təmin edən xüsusi bölmələr, xidmətlər yaradılmalıdır.

5. İnnovasiya sisteminə çox tez-tez, yeniliklərin yaradılması prosesinin idarə edilməsi, kollektivin yaradıcılıq potensialının daha yaxşı istifadə edilməsi daxil olunur.

6. Əmtəə və xidmətlərin həyat tsiklinin ixtisdar olunması ilə mövcud praktikanın yaxşılaşdırılması üzrə yeni ideya və təkliflərin ardıcıl axınına tələba daim artmaqda olan ölçülərdə yüksəlir.

7. Yeniliklər sahəsində uğurun qazanılması firmanın bütün fəaliyyətinin inteqrasiyası və əlaqələndirilməsi mexanizminin yaradılmasından, innovasiya fəaliyyətində onların funksionalarası qarşılıqlı təsirin tənzimlənməsindən asılıdır.

8. Uğurla inkişaf edən müəssisələr kollektivdə ümumyaradıcılıq axtarışı atmosferini yaratmağa, yeniliklərin sürətlə mənimsənilməsinə can atırlar.

9. Əməkdaşların yaradıcı, qeyri-standart fəaliyyətini stimullaşdıran kompleks əsaslı sistemlər işlənib hazırlanır və istifadə edilir.

10. Öz təşkilati strukturlarını təkmilləşdirərkən ilk növbədə firmalar innovasiya prosesinin məqsədindən çıxış edirlər.

11. Yeniliklərin işlənib hazırlanması və tətbiqində daha tez-tez müxtəlif firmaların və təşkilatların əməkdaşlığından və qarşılıqlı təsirindən istifadə olunur.

12. Artan həcmlərdə innovasiya işində iştirak müəssisənin işçilərinin əksəriyyətinin özünüdoğrultma, yeniləşmə, səriştələşmə forması kimi çıxış edir. İş innovasiya yanaşmasının tələbatı kadr hazırlığının yeni konsepsiyasının tətbiqini şərtləndirir ki, bunun da əsasında yaradıcı şəxsiyyətin formalaşması və inkişafı durur.

13. Azərbaycan iqtisadiyyatında rəqabətə davam gətirmək və hazırkı çətinlikləri aradan qaldırmaqla inkişafa can atmaq meylləri müəssisəni onun qarşısında duran problemlərin sürətli və məhsuldar həllinə kömək edən yeni idarəetmə alətlərinin axtarışına və fəal istifadəsinə məcbur edir. Bu günkü şəraitdə antiinhisar menecmentinin daha səmərəli alətlərindən biri kimi məhz reinjinirinq özünü doğrultmaqdadır.


3.2. İnnovasiya tipli sahibkarlıq strukturlarının yaradılması.
Müəssisə anlayışı iqtisadiyyatın ən mühüm strukturəmələgətirici ünsürü olmaqla köklü təşkilati dəyişikliklər paradiqmasının əsas xüsusiyyətini təşkil edir. Makroiqtisadi sistemin ünsürü kimi müəssisə istehsal və inteqrasiya funksiyalarını yerinə yetirir(95, s.237). Birinci halda müəssisə təşkilati cəhətdən davamlı bütöv və ətraf mühitdən təcrid olunmuş müstəqil texniki-iqtisadi sistem kimi müəyyən edilir. Bu sistem resurs axınlarını bir yerə cəmləməklə onları məhsulun istehsalı prosesinə yönəldir. Bu zamam müəssiə mikro və mikroqarşılıqlı təsir sistemi səviyyəsində daxili mühitdə iqtisadi əlaqə və münasibətlərin təkrar istehsalına yönəldilir. Müəssisənin inteqrasiya funksiyası xammal, informasiya, maliyyə, texnoloji, əmək resurslarının axınları nöqteyi nəzərindən onların əsas kəsişmə nöqtəsi kimi baxılır. Bu zaman o makroiqtisadi sistemin digər elementləri ilə(xarici mühitin elementləri ilə) iqtisadi əlaqə və münasibətləri təkrar istehsal edir. Qlobal sistemin ünsürü kimi o, makro və mikro qarşılıqlı təsir və münasibətləri həyata keçirir və təkrar istehsal edir.

Təşkilati injinirinqin vacib vəzifəsi özündə sənaye müəssisəsini əks etdirən çoxsəviyyəli və çoxfunksiyalı sistemi idarəetmə mexanizmlərinin yaradılması sayılır. Yeniliklərin işlənib hazırlanması və tətbiqi mexanizmi o halda səmərəli ola bilər ki, o, istehsal porsesi ünsürlərin xarici və daxili mühitlə qarşılıqlı təsirinə, innovasiya inkişafının daxili və xarici subyektlərinin müfəssəl tədqiqatına əsaslansın. Təşkilati inkişaf prosesi çoxfunksiyalı olmaqla müxtəlif məkan və zaman çərçivələrində yeni ünsirlərin, onların bloklarının və yeni təşkilati əsasda müəssisənin xarici artımını təmin etmək qabiliyyətinə malik alt sistemlərin bir yerə toplanması ilə bağlıdır. Əslində inteqrasiya prosesləri xarici mühitə uyğunlaşmanın yüksəldilməsi və stabilliyin təmin edilməsi zəruriyyəti və mürəkkəbləşmiş çoxsəviyyəli sistemin optimal işi ilə əlaqədardır.

Müəssisənin restrukturizasiyası təşkilati inkişafı prosesində aparmaqla firmadaxili(sistemdaxili) və firmalararası(xarici sistemlər) qarşılıqlı təsirlər nəticəsində yaranmış yeni çoxsəviyyəli strukturların daha böyük səmərəliliyini təmin edən sosial-iqtisadi sistemə məqsədyönlü təsir kimi başa düşülür.

Əgər sistemdaxili dəyişikliklər daxili artım və təkmilləşmə mənbələrini səfərbər edirsə, onda inteqrasiya və differensiallaşma proseslərinə əsaslanan firmalararası qarşılıqlı təsir gəlirin maksimumlaşdırılmasının yeni imkanlarına yönəldilən müəssisənin xarici artım mənbələrini təmin edir.

Xarici artım mənbələrinə əsaslanan struktur dəyişikliklərin əhəmiyyəti reinjinirinq prosesində bütün amillər sisteminin son hədd faydalılığının və onun Pareto-optimallığının təmin edilməsindən ibarətdir. Bu, təkcə sistemin sərhədlərinin genişlənməsi ilə deyil, həm də kənardan müəyyən nizamlanmının, stabilliyinin gətirilməsi, təsərrüfat sistemi dinamizminin eyni vaxtda yüksəldilməsi ilə bağlıdır. İqtisadi sistemdə intertəşkilati dəyişikliklər hesabına aparılan restrukturizasiya nəticəsində vasitəçilərin rolunu oynamağa qabil, kommunikasiya proseslərini intensivləşdirən yeni ünsürlər, yeniliklərin, yeni biliklərin, dəyişmələrin və s. daşıyıcıları, iqtisadi, istehsal, transaksion və s. proseslərin sürətləndiriciləri meydana çıxır. Müxtəlif ölçülü müəssisələr, institutlar, maliyyə-sənaye qrupları və digər iqtisadi agentlər sistemin yeni elementlərinin rolunu yerinə yetirirlər.

Xarici təşkilati dəyişikliklərin layihələndirilməsi yenidən meydana çıxmış orqanizmin xarici inkişafının və fəaliyyətinin maksimumlaşdırılması məqsədilə alternativ institutların, iqtisadi, sosial və texnoloji strukturların seçilməsinə əsaslanır. Xarici artım mənbələri hesabına yeni təşkilati qarşılıqlı təsirin layihələndirilməsi həm differensiasiya, həm də sistemdə inteqrasiya yolu getməlidir.

Differensiasiya strukturunun müəyyən vəziyyətini xarakterizə edir və sistemin öz-özünü saxlaması üçün zəruri olan ixtisaslaşmanın güclənməsinə aparır. İstehsal sistemlərinin differensiallaşdırılmasının yüksək dərəcəsi reinjinirinq fəaliyyətinin yeni məqsədlərinin reallaşması ehtimalını xeyli artırır, məqsədəçatmanın mümkünlüyünu və fəaliyyətin, yeni sosial strukturların səmərəliliyini yüksəldir. Struktur dəyişikliklər sistemində differensiasiya həm ixtisaslaşmanın dərinləşməsi ilə, həm də müxtəlif diversifikasiya növlərinin inkişafı ilə əlaqədardır.

İnteqrasiya xarici artım mənbələri hesabına istehsal sisteminin sərhədlərini genişləndirir. İnteqrasiya prosesləri müxtəlif formalarda ayrılma, birləşmə hesabına, texnologiyanın transferti, lisenziyanın alışı, nou-hau, bazar transaksiyaları, prosesə vasitəçilərin daxil edilməsi, infrastruktur obyektləri və s. nəticəsində genişlənə bilər. İnteqrasiya prosesləri müxtəlif məkan və zaman çərçivələrində, müvəqqəti və daimi əsasda yayıla bilər. İnteqrasiya strukturları müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti növləri və funksiyaları spektirinin universallaşmasına genişlənməsinə gətirib çıxarır.

Yeni struktur dəyişikliklərin həyata keçirilməsi mexanizminin təhlili aşağıdakı nəticələri çıxarmağa imkan verir:

- təşkilati cəhətdən yenidən layihələndirmə istehsal sistemlərinin fasiləsiz təkamülünü təmin edir;

- təşkilati inkişaf təsərrüfat sistemi və təkrar istehsal tsikli dinamizminin yüksəlməsinə kömək edir;

- xarici mənbələr hesabına təşkilati dəyişikliklər uyğunlaşmanın artmaqda olan imkanlarını, fəaliyyətin təkmilləşməsini, davamlılığını, optimallığını nümayiş etdirir və təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətində differensiallaşma və inteqrasiya üzrə struktur prosesləri gücləndirir;

- müəssisədə innovasiyanın inkişafı ilə sıx bağlı olan təşkilati dəyişikliklər sistemin sərhədlərinin genişləndirilməsi, yeniliklərin tətbiq olunmasının sürətləndirilməsi və dövriyyəyə ETTKİ və yeni texnologiyalar üzrə xarici mənbələrin cəlb edilməsi hesabına istehsalın köklü surətdə yenidən qurulması və təzələnməsi proseslərini intensivləşdirməyə imkan verir;

- təşkilati reinjinirinq iqtisadi sistemin öz-özünün inkişafı və təşkili sərhədlərini genişləndirmək, istehsal prosesinə müxtəlif profilli, müxtəlif ölçülü müəssisələrin, institusional strukturların müxtəlif qrup maraqlı şəxslərin, müşətrilərin, vasitəçi komutantların, investorların, yenilik işləyənlərin cəlb edilməsi, eləcə də geridə qalmış strukturların fəaliyyətini dondurmaq və radikal yenilikçi dəyişikliklər üçün yeni təşkilati zəminlər yaratmaq imkanı verir;

- intertəşkilati dəyişikliklər sahəvi sərhədlərin yuyulub aparılmasına səbəb olur və reinjinirinq sistemində də sahələrarası qarşılıqlı təsirin güclənməsi gəlirin maksimumlaşdırılması, risklərin yenidən bölüşdürülməsi və diversifikasiyası hesabına tədbirlərin iqtisadi səmərəliliyinin xeyli dərəcədə yüksəlməsinə gətirib çıxarır;

- innovasiya reinjinirinqi əsasında restrukturizasiya tələb və təklifin diversifikasiyasının dərinləşməsinə səbəb olur, yeni bazarlara daxil olmağı stimullaşdırır, müəssisənin innovasiya inhisarı üçün imkanlar yaradır.

Təşkilati reinjinirinq tədbirlərinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün təşkilati strukturların, təşkilati cəhətdən qarşılıqlı təsirlərin, təsərrüfat strategiyalarının tipinin, tətbiq olunan texnologiya tiplərinin və bazarın sahəvi xüsusiyyətlərinin dəqiq uyğunluğunun aşkara çıxarılması zəruridir. Məlumdur ki, təşkilati tip texnoloji prosesin xarakterindən(diskret və ya fasiləsiz, qapalı və ya açıq texnoloji tsikl və s.), eləcə də istehsalın maya dəyərindən, standartlaşma və unifikasiya səviyyəsindən və s. asılıdır.

Xırda seriyalı istehsal və nadir texnologiya işlərin sərt firmadaxili təşkilini və əlaqələndirilməsini, dar texnoloji ixtisaslaşmanı tələb edir. Baza standartları texnologiyaları əsasında iri seriyalı və kütləvi istehsal inteqrasiya əsasında istehsal miqyasının genişlənməsinə yönəldilir. Kimya, neftkimya, yeyinti sənayesində və metallurgiyada fasiləsiz, iritoonajlı istehsal xətti və funksional strukturlara yönəldilir və üfüqi firmalararası qarşılıqlı təsirlər üçün az əhəmiyyətlidir.

Diskret xırda seriyalı istehsal proseslərini aralıq mərhələlərə bölmək olar ki, bu da kontrakt-müqavilə, bazar əsasında səmərəli firmalararası qarşılıqlı təsirə gətirib çıxarır. Bu tipli təşkilati strukturlar inteqrasiya ilə əmtəə diversifikasiyasının əlaqələndirilməsi əsasında üfüqi düzülüşlərə və yaxud qarışıq strukturlara meyl edir.

İri tonnajlı və kütləvi istehsalda əmtəə diversifikasiyasını yalnız xidmət sferalarına tullantıların və yaxud yardımçı məhsulların istifadəsi əsasında tətbiq etmək imkanı yaranır.

Emal sənayesinin əksər sahələrində əsas kimi stabil və intensiv tipli texnologiyalar çıxış edir. Onlar reinjinirinq tədbirinin yüksək riski ilə, aşağı uyğunlaşma qabiliyyəti ilə, bazarın tələblərinə cavab kimi qeyri-kifayət çevikliklə səciyyələnir. İki tərəfi açıq texnoloji ukladlar və xammal istiqamətli iqtisadiyyat üçün səciyyəvidir.

Yüksək dəyişkənliklə, şəkildəyişmələr və yeniliklərə meylliliklə səciyyələnən elmtutumlu sahələrin texnologiyaları öz inkişafında düz üfüqi təşkilati strukturlara əsaslanır. Təşkilati dəyişiklliklər prosesi differensiasiya və diversifikasiya əsasında baş verir, çoxsahəli müəssisələr isə sahə bazarlarından kənara çıxarlar.

Müəssisənin daha dərindən yenidən təşkili üçün bir-birinə qohum istehsallarının diversifikasiyası prosesi baş verməlidir. Belə ki, elm tutumlu sahələrdə məhsulun diversifikasiyası zamanı(qısa həyat tsiklinə malik məhsuldar) iri müəssisəyə təşkilati qarşılıqlı təsirin yeni prinsiplərinə əsaslanan müxtəlif tipli təsərrüfat təşkilati ilə əlaqələr yaratmaq lazım gəlir. Təşkilati cəhətdən qarşılıqlı təsirin “klassik” tipləri xalis şəkildə artıq demək olar ki, mövcud deyildir.

İstehsal sistemlərinin optimal işi və yüksək keyfiyyətli məhsul buraxılışı üçün determinasiya olunmuş yanaşmalar tələb olunur. Bu zaman müxtəlif şəkilli və selektiv tələbin ödənilməsi və bazara səmərəli xidmət manevretmənin adaptiv strukturlarını və imkanlarını tələb edir. Odur ki, daimi partnyor əlaqələrin formalaşması və dəstəklənməsi satış şərtlərinin, marketinq tədbirinin, ETTKİ-nin, müvəqqəti qarşılıqlı təsirlər və üfüqi firmalararası strukturların əsasında təşkil olunmuş yeni texnologiyaların əldə olunması kanallarının sürətlə dəyişməsi imkanları ilə uyğunlaşdırılmalıdır.

Bu halda təsərrüfat sisteminin öz-özünü təşkili və məqsədli strukturlaşdırılması prinsiplərinin əlaqələndirilməsi üçün aşağıdakı şərtlərə əməl olunması vacib sayılır:

1. təşkilati, innovasiya, əlaqələndirici təsirlərin təsərrüfat fəaliyyətinin əsas prosesləri ilə razılaşdırılması tələb olunur ki, bunun da nəticəsində özünü inkişaf bazasında inteqrasiya baş verir;

2. reinjinirinqin və struktur dəyişikliklərin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün fəaliyyət üsullarının və xarici artım mənbələrinin çoxcəhətliliyinə(diversifikasiya) əsaslanan əlaqələndirici, struktur və institusional dəyişikliklərin strategiyası zəruridir.

Aydındır ki, xarici təşkilati dəyişikliklər inkişafın neqativ meyllərinin məhdudlaşdırılması vasitəsi kimi nəzərdən keçirilir. Lakin intertəşkilati dəyişikliklərin əsas məqsədi qarşılıqlı təsir strukturlarının, təsərrüfat fəaliyyəti subyektlərinin iqtisadi qarşılıqlı təsir yönümlü institusional qayda və normaların dəyişməsi sayılır. İnstitusionallaşdırma xarici sistem mənbələri hesabına salamatlığın qorunub saxlanması və təkmilləşmə məqsədi ilə subyektlərin davranış qaydalarını, normalarını, struktur və nümunələrini dəyişməklə elementlərin bağlılığına, nizamlanmasına kömək edir.

Bu halda böyük istehsal sistemləri institusional şəkildə təşkil oluna bilər: onlar müxtəlif şəkilli sənaye müəssisələrindən, dövlət idarələrindən, fundamental tədqiqat fondlarından, investisiya və vençur fondlarından, elmi-tədqiqat təşkilatlarından, akademik-ali məktəb sektorundan, informasiya mərkəzlərindən, texnoloji assoasiyalarından və s. ibarət ola bilər. Bu təşkilati dəyişiklilər struktur modul ixtisaslaşması adlandırılan sistemin yaradılmasına əsaslanır.

Sahibkarlığın institusional struktur sxemi aşağıda verilmişdir(Sxem 3.5):