Əlyazması hüququnda kamal asadpour mahmod oğlu TƏLİMİn səMƏRƏSİNİn yüKSƏLDİLMƏSİNDƏ MÜASİr pedaqoji texnologiyalardan iSTİfadəNİN İmkanlari və yollari e lmi rəhbər

s
yelri/məsinə imkan verir:
inə şərait yaradır. TTPV aşağıdakı vəzifələrin yerinə

- təlim prosesim fərddəşdırnıək və doıəcəloıə syirnmc],

• 
  təhsil fəaliyyətində özünə nə/arət;
  
• 
  kompüterlə tələbi ağır olan köhnə hesablama işlərini yerinə yetirmək he­sabına dərsdən azad olmaq;
  
• 
  tədris məlumatlarını ayırmaq;
  
• 
  öyrənilən proses və hadisələri modelləşdirmək, təbliğ etmək;
  
• 
  gerçək təcrübəni və ya eksperimenti tətbiq etmək şəraitində laboratoriya işi aparmaq;
  
• 
  müxtəlif şəraitlərdə optimal qərar qəbul etmək bacarığı formalaşdırmaq;
  
• 
  təfəkkürün müəyyən edilmiş formalarını inkişaf etdirmək;
  

-təlimin əsaslandırılmasını gücləndirmək;

• 
  idrak fəaliyyəti mədəniyyətini formalaşdırmaq.
  

Təhsil təyinatlı proqram vasitələrini (TTPV) elektron mühazirələr, təlim təyi­natlı məlumat kitabçaları və məlumat bazaları, tapşırıq topluları, müxtəlif məşğələ formalarını dəstəkləyən kompüter şəkilləri və s. kompüterloşdirilmiş (elektron) dərsliklər və dərs vəsaitləri təmsil edirlər.

Tədqiqatın nəticələri göstərir ki, təlim vasitələrinin xətti (setovoy) tədris kurs­larının mətn və layihələrinin işlənib hazırlanması üçün təlim üzrə hazırlanmış "xətti elektron kitabxanadan, "kliyent-server" YAVA texnologiyası modelindən, PTC fərdi öyrədən sistemindən, WBT Systems amerikan şirkətinin Top-Class sistemindən, TTPV hazırlamaq üzrə sifarişlərindən istifadə etmək imkanları genişdir. Bu isə pedaqoji texnologiyaları həyata keçirən müəssisənin maddi-texniki bazasından, maliyyə imkanlarından, müəllim heyətinin kompüter hazırlığı səviyyəsindən asılıdır. Araşdırmalar sübuta yetirir ki, bütün şəraitdə TTPV yaradarkən 5 mərhələdən: işlənib hazırlama, proqram-metodik sənədləşmənin hazırlanması, sınaq və düzəliş etmə, təc­rübədən keçirilmə və yola salma mərhələlərindən keçilməlidir. Metodiki baxımdan bu mərhələlərdən birinci - işlənib hazırlama mərhələsi çox önəmlidir. Çünki, bu mərhələ yüksək yaradıcılıq keyfiyyətlərinə malik olmağı ləiob edir. Sonrakı mər­hələlər onun zəminində həyata keçirilir.

Müasir təlim sistemində hələlik audio və video tədris materialları da mühüm rol oynayırlar. Əslində, texniki imkanlarına görə onlar keçilmiş mərhələdir. Lakin bir

çox ölkələrdə ləlim məqsədi ilə onlardan istifadə olunmaqdadır. İndi təhsildə lazer kompakt disklərdən geniş istifadə olunmağa başlanmışdır. Təhsildə diafılmlərdən, slaydlardan da istifadə edilməkdədir.

Maqnit daşıyıcılarına yazılmış tədris audio materiallarından istifadə təcrübə­sində tədris fənni üzrə şəkillərin verilməsi tələb olunmayan mühazirə və təlimatların, xarici dillərin təlimi üçün dərslərin yazılması daha geniş yayılmışdır. Bir sıra ümumtəhsil məktəblərinin təcrübəsində həmin vasitələrdən istifadənin səmərəli olduğu sübuta yetirilmişdir.

Videoformada da mühazirələr, təlim məşğələləri verilə bilər. Vidcokasetlərdə, habelə nəşr olunan kitablarda əyani (şəkillər, rəsmlər və s.) materiallar verilir. Bunlar, şagirdlərin etiraf etdiklərinə görə tədris material larinin mənimsənilməsinin səmərə­liliyini artırır.

Təcrübə göstərir ki, video indi təlimin tətbiqində ən sərfəli vasitədir. Müha­zirələr və digər tədris vəsaitləri yazılmış videokasetlər xüsusi video siniflərində, ha­belə ev şəraitində təlim alanlar tərəfindən müəllimləri, mütəxəssisən dinləmələrinə imkan verir. Araşdırma və müşahidələr sübut edir ki, təlimin səmərəsinin artırılma­sında videoplyonkalara yazılmış mühazirələr də çox faydalıdır. Yeni bilik əldə edil­məsində, müəllimlərin ixtisasının artırılmasında, onların yenidən hazırlığında, isteh­salla məşğul olmayan mütəxəssislərin (iqtisadçıların, mühasiblərin, xidmət sahəsində çalışan kadrların və b.) texnologiya sahəsində minimum bilik almasında vİdeofılm- lərin, videoplyonkalarm çox böyük didaktik əhəmiyyəti vardır. Onlarda sözlə ötü­rülməsi mümkün olmayan məqamları çəkmək mümkündür. Təhsil prosesində tədris videofilmlərinin tətbiqi, istifadəsi yerinin və vaxtının seçilməsindən asılı olmayaraq təlim alanların sayını artırır. O, təlim alanların real gerçəkliklə əlaqələrini təmin edir.

Aydındır ki, bilik səviyyəsini və gələcək ixtisas seçməkdə maraqlı olan hər bir şagird özünün şəxsi televizoru ilə tədris məlumatı ala və təzəliyə bilər. Bu baxımdan videofilmlər çox faydalıdırlar. Onlar bu məlumatları, eyni zamanda görmə və eşitmə yolıı ilə almaq imkanlarını təmin etməkdə audiovizual informasiyaların daşıyıcısı kimi təlimin ən əməli vasitələridir. Tcleekranda baş verən prosesləri aydınlaşdıran mətnlərin müşayiəti ilə nümayiş edilən əyanilik öyrənənləri yüksək dərəcədə gerçək vəziyyətə yaxınlaşdırır, əlavə ixtisaslı müəllim heyəti cəlb olunmadan onların öy­rənilən materialı başa dtişməsi və mənimsəməsi üçün əlverişli şərait yaradır.

Videoülmlər tədris informasiya materialı kimi səmərəli olaraq, mütəxəssislərin təliminin mövcııd tədris-metodik materialları komplektlərini tamamlayır, hətta bəzən özünün texniki imkanlarına: te/. bir zamanda lazımi informasiya almaq, tədris mate­rialının öyrənilməsi surətini sərbəstcəsinə dəyişdirmək, əvvəlcə, gözdən qaçırılmış materiala qayıtmaq və b. imkanlarına görə digər tədris vasitələri (kitablar, müha­zirələr, təlimatlarla) ilə müvəffəqiyyətlə rəqabət apara bilirlər.

Müasir təlim vasitələrindən biri də virtual gerçəklikdir. O, qarşılıqlı təsir göstərmək əlaqəsi olmayan informasiya vasitəsidir. O, illüziyalar əsasında yaradılmış obyekt və proseslərin ekranlaşdırılmasıdır.

Virtual gerçəklik vasitələrinin mürəkkəb quruluşu qrafik, rəsm və b. vəzifələrin həlli, kompüter qrafikalarının modelləşdirilmosinin qrafik metodlarının öyrənilməsi, şagirdlərin real gerçəkliyə maksimum yaxınlaşması şəraitində məşqlərin təşkili və s. tədris prosesində tətbiq edilməsinə imkan verir.

Təlim vasitələri sırasında laborator məşğələləri kursu (praktikumu) da miihüm yer tutur. Texnologiyaların müxtəlif sahələri üçün mütəxəssislər hazırlanması şərai­tində təlimin bu vasitəsinin aktuallığı xüsusi artır. Belə ki, mütəxəssis kimi hazırla­nanlar əldə etdikləri nəzəri bilikləri laborator məşğələləri zamanı əməli olaraq tətbiq etmək bacarıq vo vərdişləri qazanırlar. Təcrübə iki yolla həll olunur: birinci, xüsusi işlənilmiş mobil komplektin (dəstin) hazırlanmasının öyrədilonə göstərilinəsi; ikinci, laboratoriya qurğularına məsafədən girmənin (daxil olmanın) təmin edilməsidir.

Laborator təcrübəsinin əsil məğzini konkret tətbiqi mövzuların şagirdlərə öyrədilməsi, mütəxəssislərin yenidən hazırlanması, elmi tədqiqatların aparılması üçün nəzərdə tutulan vahid universal elmi-didaktik kompleksin yaradılması təşkil edir. O, ənənəvi texniki vasitələrdən fərqli olaraq, avtomatlaşdırılmış intellektual sistemlər vasitəsi ilə həyata keçirilir. Laborator təcrübənin bütün əməliyyatları: təlim, biliklərə nəzarət, fərdi' tapşırıqların alınması, tədqiq olunan proseslərin modelləşdirilməsi, eksperiment tapşırıqlarının verilməsi, onların yerinə yetirilməsi, nəticələrin alınması və hərtərəfli təhlil olunması kompleks kompüter dəstəyi ilə həyata keçirilir.

Bu gün təlim prosesində haqqında danışılan vasitələrdən birgə istifadə olun­ması geniş yayılmışdır. Onlardan: tədris proqramları; ədəbiyyat siyahısı; fənnin öyrənilməsi üzrə metodik tövsiyyələr; tədris-praktik vəsaitlər; testlər; audiokassetlər; videokassellər; kompüterlərdə öyrətmə proqramları; tədris materiallarının müntəxa- batları və ya kserokopiyaları; işçi dəftərləri; dinləyicilərin müstəqil işinin təşkili üzrə tövsiyələr, şagirdin müstəqil İşinin plan cədvəli və s. ən səmərəli hesab olunurlar, iobiət elmləri, fənləri öyrənilərkən texnologiyaların vasitələri toplusuna (keysin tərkibinə) laborator təcrübəsinin yerinə yetirilməsinə dair tapşırıq və materiallar, habelə laborator işlərin məsafədən komplekilən, kompüterlə iş üzrə əməli vərdişlər barədə tövsiyyələr də daxil edilə bilər. Çünki, bunlar məzmunca müstəqil olsalar da, əslində bir-birlərini tamamlayırlar. Bu, şagirdlərin istəklərindən də asılıdır.

Deyilənlərdən aydın olur ki, təlimin metodları və vasitələri didaktik prosesin mətləbinin səciyyələndirilməsinə aid məsələdir. Onlar lazımi maddi, elmi-tədrisin zəmin olduğu şəraitdə tələb olunan məqsədə çatmağı təmin edirlər.

Müasir ümumtəhsil məktəblərində təhsil almağın ənənəvi formaları möv­cuddur. Humanitar fənlərin tədrisində məktəb mühazirəsi, seminar, yoxlama işləri, imtahan, zaçot, müstəqil iş və s. formalarından geniş istifadə olunmaqdadır. Həmin formalardan, hələlik müasir təlimin xüsusiyyətlərinə müvafiq olaraq, təmas (əlaqə) və təmassız dövrlərdə istifadə olunmaqdadır.

Beləliklə, ümumtəhsil məktəblərində yeni pedaqoji texnologiyalara əsaslanan təlim prosesində istifadə olunan metod və vasitələrin təhlili göstərdi ki, onlardan diizgün, yerində istifadə təlimin səmərəsinin və keyfiyyətinin artırılmasında əvəzsiz imkanlara malikdirlər.

2. 
   FƏSİL. MÜASİR PEDAQOJİ TEXNOLOGİYALAR ANLAYIŞI MƏZMUNU VƏ ONLARIN DİDAKTİK TƏHLİLİ
   

2. 
   1. Müasir pedaqoji texnologiyalar anlayışı və məzmunu
   

Müasir pedaqoji texnologiyalardan təhsildə düzgün istifadə olunması göz- tanilən nəticənin - təlimin səmərəsinin və keyfiyyətinin artırılmasına imkan yarada­caqdır. Pedaqoji texnologiyanın inkişaf etdirilməsində əsas məqsəd bütün imkan və vasitələrdən istifadə edərək, ölkədə təhsilin inkişafına təkan verən interaktiv və səmərəli pedaqoji texnologiya sisteminin yaradılmasıdır. Pedaqoji texnologiyaları daha yaxşı başa düşmək, onıın səmərəli inkişafını və təbliğini təmin etmək üçün, ilk növbədə, həmin anlayışın ifadə etdiyi mahiyyəti mənalandırmaq tələb olunur. Vebsterin "Ümumi ensiklopedik lüğətİ"ndə texnologiya yunan mənşəli söz olub, sənətə sistemli yanaşma kimi izah edilir. Burada sistemli yanaşma dedikdə, problem­lərə və onların həllinə yönəlmiş, müəyyən prinsiplər əsasında idarə olunan yollar və vasitələr başa düşülür. Başqa sözlə, texnologiya xüsusi sahələrdə biliklər sisteminin tətbiqi nəticəsində xüsusi metodlardan istifadə edərək hər hansı problemi həll etmək, \ eri nə yetirmək tərzi kimi dərk olunur. Pedaqoji texnologiyalar pedaqoji prosesin, xüsusən təhsil sahəsinin özünəməxsus xüsusiyyətlərinə müvafiq yanaşmalardan və metodlardan istifadə edərək inkişaf etdirilməsinin nəticəsi kimi başa düşülməlidir. Pedaqoji texnologiyaları həm də "öyrətmə bacarığı, təcrübəsi" kimi də aydınlaş­dırmaq olar. Ədəbiyyatlarda texnologiya dedikdə, ümumən məhsul istehsalı prosesin­də emal etmək, hazırlamaq vəziyyətini, xassəsini və formanı dəyişdirmək məharəti, peşəkarlığı, bacarığı, vərdişləri kimi nəzərdə tutulur. Deməli, texnologiya anlayışı ən çox maddi dəyərlərin istehsalı ilə bağlıdır.

'Təbii ki, elmi-texniki tərəqqinin baş verməsi və inkişafı gedişində texnologiya anlayışı da məzmun, mahiyyət və vəzifəcə dəyişmişdir. Müasir anlamda texnologiya hüquqi mənada necə və hansı vasitələrlə etmək, "no almaq lazımdır?" suallarına cavabdır. İnsanlar tarix boyu sənaye texnologiyaları ilə yanaşı, sosial texnologiya- tordan da bəhrələnmişlər. İnsanlar əsrlər boyu öz ictimai həyatlarım və fəaliyyətlərini sosial texnologiyalarla tənzimləmiş, əldə etdikləri sosial bilikləri və təcrübələri, məlu­matları nəsildən nəsillərə ötürmüşlər. Bu prosesdə onlar əsasən hazır texnolo­giyalardan deyil, intuisiyadan, duyğu və keçmiş təcrübədən yararlanmışlar. Bu gün sosial-iqtisadi şərait İntuisiyalara deyil, müasir elmi dəlillərə, sosial mənanın texno- lojiləşməsinə və informatlaşmasma əsaslanan elmi, sosial texnologiyalara əsaslanır. İndi istənilən sosial texnologiyanın mənası və vəzifəsi təhsilin səmərəsini artırmaq­dan, idarəetmə prosesini optimallaşdırmaqdan, onu sosial nəticələr almağa mane olan bütiin fəaliyyət və əməliyyatlardan xilas etməkdir. Problemlə bağlı ədəbiyyatla tanışlıq göstərir ki, pedaqoji və İT anlayışları pedaqogikada yeni işlədilən anlayış deyildir. Pedaqoji texnologiya anlayışı XX əsrin 20-ci illərindən "ləlimin texno­logiyası" adı ilə təhsil sistemində ilk dəfə işlədilməyə başlamışdır.

1940-1960-cı illərdə tədris prosesində texniki vasitələrdən istifadənin tətbiqi ilə əlaqədar "Təlimin texnologiyası" məfhumu pedaqoji ədəbiyyatda geniş işıqlandırıl­mışdır. Ötən əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa, Rusiya, İtaliya, Yaponiya və b. ölkələr də bu anlayışa müraciət etmişlər. Bu münasibətlə Amerika və Avropa ölkələrinin məktəblərində islahatlar keçirilmiş və təlimin texniki vasitələrinin geniş tətbiqinə başlanılmışdır. Tədris prosesində texniki vasitələrdən istifadə zəminində əvvəlcə "təlimin texnologiyası" anlayışı yaranmış, bu yanaşma tərbiyə sahəsinə də nüfuz etmiş, getdikcə pedaqogikaya "Pedaqoji texnolo­giya" kimi daxil olmuşdur... Hazırda texnologiyanın pedaqogikaya daxil olması təhsil texnologiyalarının və həm də pedaqoji texnologiyaların yaranmasına səbəb olmuşdur.

Məlumdur ki, sosial həyatın texnologiya!aşması prosesinin fəallaşması bilava­sitə elmi-texniki və informasiya inqilabları ilə əlaqədardır. Məhz bu şəraitdə cəmiyyət nəinki tərəqqi sahəsində, habelə bazarın sosial istiqamətləndirilməsi, insan ehtiyat­larından düzgün istifadə olunması, intellektual mülkiyyətin inkişafı və mübadiləsi sahələrində optimal yollar axtarmağa başladı. Təhsil prosesinin təhlili göstərir ki, pedaqoji texnologiyalar sosial texnologiyaların ayrılmaz tərkib hissəsidir. O, təhsil sistemində olduğıı kimi, həm də sosial sistemdir.

Müasir dövrdə informasiya texnologiyalarının inkişafı, cəmiyyətlərin informa- sivalılıq səviyyəsi bəşəriyyətin mədəni yüksəlişinin ən başlıca amillərindən birinə çevrilmişdir. İnformasiya cəmiyyətinin əsas məqsədi, bütövlükdə cəmiyyətin və ayrı- ayrı şəxslərin informasiya tələbatını ödəmək üçün müasir informasiyaları bazasında müxtəlif təyinatlı informasiya resurs və fazalarının formalaşdmlmasından ibarətdir. Pedaqoji texnologiyalar öyrənənlərə istiqamətləndirilmiş təlim xidmətləri məcmusu­dur. O, öyrənənlərin təhsil ehtiyatlarını yeni texniki ötürülmə vasitəsi ilə proqram­ların ödənilməsinə xidmətin sistemli təşkilidir. Bu texnologiyalar öyrədən və öyrənən arasında müntəzəm və operativ əlaqə və əks əlaqə, dialoq yaradan əməliyyatdır.

Ümumiyyətlə, pedaqoji texnologiya mahiyyət etibarilə təlim-tərbiyə prosesinin layiholəndirilmosinin sistemli metodu kimi səciyyələndirilir. Məşhur rus pedaqoqıı (i.K.Selcvkonıın "Müasir təhsil texnologiyaları" kitabında əlliyə yaxın pedaqoji texnologiyalardan danışılır. Bu texnologiyaların hamısı təhsilin inkişaf istiqamətlərini və müasir tendensiyalarım əhatə edir. Kitabda pedaqoji texnologiyaların çoxsaylı tə­rifləri verilmişdir. Pedaqoji ədəbiyyatda pedaqoji texnologiyalara yanaşma birmənalı deyildir. Məsələn, V.T.Lixaçova görə, pedaqoji texnologiya təlim-tərbiyə vasitələri­nin pedaqoji-psixoloji quruluşunun forma, metod, üsul və yollarının məcmusu olub pedaqoji prosesin təşkilati-metodik aləmidir. V.P.Bespalko pedaqoji texnologiyaları tədris prosesinin reallaşdınlmasının texniki məzmunu hesab edir.

İ.P.Volxov pedaqoji texnologiyaya təlimdə əldə olunmuş yüksək nəticələrin planlaşdırma prosesinin təsviri kimi baxır.

A.Y.Savelyevin fikrincə, pedaqoji texnologiya tədris proqramlarında qarşıya qoyulan məqsədlərin daha səmərəli yerinə yetirilməsini nəzərdə tutan təlimin forma, metod və vasitələr siste

minin həyata keçirmə üsuludur.

M.V.Maslova təlimin texnologiyası anlayışına daha geniş mənada yanaşır, onu təhsilin məqsəd və metodikasını, müəllim və şagirdləri, icra orqanlarını, binalar, dərsliklər və dərs vəsaitlərini, proqramları, təlimin texniki vasitələrini maliyyələşdir- məni özündə birləşdirən sistem kimi mənalandırır.

V.M.Monoxov isə pedaqoji texnologiyaya təlim prosesinin layihələşdirilməsi, təşkili və həyata keçirilməsində birgə pedaqoji fəaliyyətin bütün detalları ilə ha­zırlanmış modeli kimi yanaşır. Bu prosesdə müəllim və şagirdlər üçün sosial şəraitin yaradılmasının zorııri olduğunu qeyd edir. Bo/.i tədqiqatçılar isə deyilənlərlə kifa­yətlənməyərək, pedaqoji texnologiyaları şüurlu və planlı şəkildə mərhələlərə, ele­mentlərə, üsul və əməliyyatlara bölməyi təklif edirlər. Göründüyü kimi, pedaqoji tex­nologiyaya aid faktlar müxtəlifdir. Lakin ümumi cəhət onunla bağlıdır ki, pedaqoji texnologiya prosessual kateqoriya kimi bilavasitə tədris prosesi ilə əlaqədardır. Pedaqoji texnologiya təhsilin məqsədlərinə nail olmaq üçün pedaqoji fəaliyyətin heyata keçirilməsinin müəyyən edilmiş üsuludur. Tədqiqatlarda bu texnologiyaları "təhsil texnologiyaları", "Təlim texnologiyaları" və "pedaqoji texnologiyalar" deyə üç qrupa bölürlər. Onlara görə birinci yerdə "təhsil texnologiyaları", ikinci yerdə "pe­daqoji texnologiya", sonra isə "təlim texnologiyaları" gedir. Müasir pedaqoji tex­nologiyalar ölkənin vahid təhsilinin inkişafı strategiyasını təcəssüm etdirir. Onun başlıca vəzifəsi hərtərəfli, ahəngdar şəxsiyyətin formalaşdırılmasmı, ölkədə təhsilin gələcək inkişafım proqnozlaşdırmaq, təlim-tərbiyə işini planlaşdırmaq, onun mərhə­lələrini, üsullarını və təşkili formalarını müəyyənləşdirməkdən, təhsilin səmərəsini artırmaqdan ibarətdir.

A.O.Mehrabova görə, pedaqoji texnologiyaların bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi olan üç səviyyəsi ayrıca araşdırılmalı, məzmunu və məqsədi aydınlaşdırılmalıdır: ünuımpedaqoji texnologiya; xüsusi metodiki (fənn) texnologiya; lokal (modul) tex­nologiya (50).

1. 
   Ümumpedaqoji texnologiya tədris müəssisələrində təlimin müəyyən mərhələsində təhsil prosesinin layiholəşdirilmosinin elmi əsaslarım açıqlayır.
   
2. 
   Xüsusi (fənn) pedaqoji texnologiyası bir fənn, sinif, müəllim, şagird dairə­sində təhsil prosesinin layiholəşdirilmosini nəzərdə tutur.
   
3. 
   Lokal (modul) pedaqoji texnologiya təlim-tərbiyə prosesinin müəyyən bir tərkib hissəsinin (bir dərsin, yeni biliklərin mənimsənilməsinin, materialın təkrarının, müstəqil işin) texnologiyası kimi özünü göstərir.
   

Yeni təhsil konsepsiyasında müasir pedaqoji texnologiyaların tədris prosesinə tətbiqi və təhsilin səmərəsinin artırılmasında onun yerinin müəyyən edilməsi məsələsi qoyulmuşdur. Bu, müasir dərs konsepsiyasını yeni üsullarla həyata keçirmək zərurə­tindən yaranmışdır. Çünki müasir dərsi ənənəvi qaydada təşkil etmək qeyri-müm- kiindiir. Beləliklə, müasir təhsil sistemini təkmilləşdirmək, onun səmərəsini və key­fiyyətini artırmaq məqsədilə ləlimə yeni pedaqoji texnologiyalar daxil edilmiş və peşəkarcasına tətbiq olunmaqdadır. Həmin texnologiyalardan biri şəxsiyyətə yönəl­miş təlim texnologiyasıdır. Bu texnologiyadan istifadə zamanı müəllim təlim prose­sinə və şagirdlərə münasibətini özü dəyişir. Pedaqoji prosesdə müəllim deyil, şagirdin mərkəzi fiqur kimi görünməsi qəbul edilir. Dünyanın müxtəlif inkişaf etmiş ölkə­lərində uzun illərdən bəri ö/, effektivliyini təsdiqləyən əməkdaşlıq şəraitində təlim, layihələr metodu, müxtəlif səviyyəli təlim, "şagird çantası" təlimi kimi pedaqoji texnologiyaları təhsil sahəsində geniş tətbiq edilməkdədir.

Son illərdə məktəbi ənənəvi təlim metodlarından qurtarmaq və şagirdlərin təfəkkür fəallığını inkişaf etdirmək məqsədilə bir sıra yeni texnoloji nəzəriyyələr hazırlanıb pedaqoji prosesdə tətbiq edilmişdir. Amerikalı alim-pedaqoq Haqan Spen­ser tərəfindən yaradılmış və təcrübədən uğurla çıxmış kooperativ təlim texnologi­yaları bu cəhətdən daha çox yayılmaqdadır. Kooperativ təlim texnologiyaları birgə əməkdaşlıq, birgə fəaliyyət, qarşılıqlı interaktiv fəaliyyət konsepsiyasına əsaslanır. Bu konsepsiyanın əsas istiqamətləri aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir: komandalar; idarəetmə; istək; bacarıq; prinsiplər; strukturlar. Yeni pedaqoji texnologiyaların tədris prosesinə tətbiq edilməsində əsas məqsəd bir metod kimi şagirdləri məntiqi ardıcıllığı nəzərə almaqla, heç bir səhvə yol vermədən öz düzgün cavablan ilə çox qısa yolla nəticəyə yaxınlaşdıra bilməkdir.

Öyrədən və öyrənən arasında olan münasibətin, psixoloji mühitin dəyişdiril­məsi yeni təlim metodlarının tətbiq edilməsinin başlıca şərtidir. Müəllim-məzmunun daşıyıcısı, təlim-tərbiyə prosesinin təşkilatçısı, cəmiyyətin təmsilçisi olub tədris-tər­biyə prosesinin keyfiyyətli qurulmasına birbaşa cavabdehlik daşıyan şəxsdir. Müasir dövrdə müəllim öyrənənlərə öz təcrübəsini deyil, tarixilik baxımından mədəni inki­şafda toplanmış məlumatları çatdırmalı, Öyrənənlərin hərtərəfli inkişafını təmin etmə­lidir. Yalnız şagirdə hörmətlə yanaşan, ona etibar edən, onun qəlbində inam İşığını yandıran müəllim məktəbdə sağlam oxlaqi dəyərlər mühitini yarada bilər.

Bu münasibət şagirddə özünə inamı artırır, müvəffəqiyyətsizlik olmasına dair qorxunu aradan qaldırar. Fəal təlim şagirdlərdə mexaniki yaddaşı deyi), təfəkkürün inkişafına, fəal dərketmə mövqeyinə, biliklərin müstəqil əiclo edilməsi, ''kəşfi" üçün şəraitin yaradılmasına, biliklərin yaradıcı tətbiqinə, əməkdaşlıq etməklə problemin həll edilməsinə, təfəkkürün müstəqilliyi və sərbəstliyinə şərait yaradır. Fəal təlim sistemi yalnız təlim metodlarından istifadə edilməsi deyil, həm do yeni prinsiplərə mtivafıq olaraq təlim-tərbiyə planı və proqramların işlənib hazırlanması və tətbiqinə, təlim prosesini öyrədici mühitin təşkilinə, şagirdlərin əldə etdiyi nailiyyətlərin obyektiv qiymətləndirilməsinə, onların şəxsiyyət kimi formalaşması proqramlarına yenidən baxılmasını nəzərdə tutur. Təbii ki, fəal təlim texnologiyalarının tədris pro­sesinə daxil edilməsi, şagirdlərin passivi iyin in aradan qaldırılmasına, interaktiv təfəkkür xüsusiyyətlərinin formalaşdırılmasına, bir sözlə təlimin səmərəsinin yüksəl­dilməsinə pozitiv şərait yaradır.

Pedaqoji ədəbiyyatlarda pedaqoji texnologiyalar, həm də mahiyyət etibarilə təlim-tərbiyə prosesinin layihələşdirilməsinin sistemli metodu kimi səciyyələndirilir. Pedaqoji texnologiya prosessual kateqoriya kimi bilavasitə müəllimin və şagirdin fəaliyyəti ilə, təlim və tərbiyənin strukturu, vasitələri, metodları və s. ilə bağlıdır. Pedaqoji texnologiyada təlim və tərbiyə prosesinin ayrı-ayrı vəzifə) əri-məqsəd- yönliilüyü və optimallıJığı müəyyən edilir, bütün metodik vasitələr kompleks şəkildə dəyərləndirilir, onların təhsilin məzmununa, şagird kontingentinin səviyyəsinə və pedaqoji texnologiyaların nəticələrinə nə dərəcədə adekvat və məzmunca səmərəli olması açıqlanır. Təlim texnologiyalarından istifadə onun müxtəlif növləri, problemli təlim, proqramlaşdırılmış təlim, işgüzar oyunlar, modul təlim, Valdort pedaqogikası, Şatalov pedaqoji sistemi, kompüter təlimi, internet elektron poçta və s. bunların hamısı təlim texnologiyalarının formaları kimi təhlil edilir. 1 hazırda Azərbaycan və İran İslam Respublikasında bir çox şohor (Bakı, Təbriz) və kənd məktəblərində təli­min yeni pedaqoji ideyaları əsasında qurulan yenilikçi (pilot - Azərbaycanda 12, Təbrizdə 28 yenilikçi məktəb) məktəblərdə yeni texnoloji metod və vasitələrə əsas­lanan dərs nümunəsini nümayiş etdirə bilən onlarla qabaqcıl müəllimlərin adını qeyd etmək mümkündür. Artıq neçə illərdir ki, həmin müəllimlər hər gün öz ustalıqlarını artırır, fərdi qaydalarla dünyanın qabaqcıl ölkələrinin təcrübəsində əldə olunan yenilikləri öyrənir. Ümumiləşdirib məktəblərə gətirir, öz fəaliyyətlərində tətbiq edirlər. Pedaqoji texnologiyaların məktəb təcrübəsində tətbiqində əsas məqsəd informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından geniş istifadə etmək, təhsil müəssisələrini kompüter və digər təlim texnologiyaları ilə təchaz etməkdir.

Pedaqoji texnologiyalarına konkret tədris fənlərindən asılı olmayaraq təlim- tərbiyə prosesini həyata keçirmək xasdır. Bundan əlavə, o, başqa elm və təcrübə sahələrindən, yeni informasiya, sənaye, elektron, keys, TV, internet, kompüter, şə­bəkə İKT və müxtəlif ixtisaslaşdırılmış texnologiyaları da öz tərkibinə daxil edə bilər. Pedaqoji və müxtəlif informasiya texnologiyalarının məzmun və mahiyyəti bilavasitə təlim prosesinin həyata keçirilməsinə xidmət edir, yəni təlim texnologiyaları vasitəsi ilə öyrədən və öyrənənlərin tədris fəaliyyəti sistemli həyata keçirilir. O, elmi bilik­lərin didaktik dəyişməsinə, kursları işləyib hazırlayan müəllimlərin təcrübədə yoxla­nılmış yenilikləri nəzərə almaqla tədris prosesinin elmi təşkilinə, habelə öyrədənin şəxsiyyətinin inkişafına xidmət edir. Pedaqoji və İKT, iki bır-biri ilə sıx əlaqəli amili: öyrədilənin fəaliyyətinin təşkili və bu fəaliyyəti özündə ehtiva edən prosesləri idarə elməyi nəzərdə tuturlur. Bununla yanaşı, təlim texnologiyalarının hər bir elementinin bütövlükdə pedaqoji prosesdə özünəməxsus yeri vardır. Ümumiyyətlə isə, pedaqoji və informasiya texnologiyaları didaktik proseslərin idarəetmə mexanizminin ən vacib elementi kimi təsəvvür olunur.

Pedaqoji texnologiya mürəkkəbliyi ilə seçilir. O, insan-insan, insan-maşın sisteminə əsaslanır. Pedaqoji texnologiyalar xüsusi fəaliyyət strukturuna və qanuna­uyğunluqlara malikdir. Osas vəzifəsi təlim sistemində və onun idarə olunmasında yeniliklər yaratmaqdan ibarətdir. Pedaqoji və informasiya texnologiyaları bütünlükdə tədris prosesinin səmərəliliyinin və keyfiyyətinin artırılmasında geniş didaktik im­kanlara malikdirlər. Pedaqoji texnologiyalar üçün təlim prosesinə münasibətdə həm onun nəticələrinə görə fikir yürütmə, yenidən yaratma, həm də özünəməxsusluqla əlaqədar məsələləri həll etmək, sonda təlim məqsədlərinə istiqamətlənmiş nəticələrin əldə edilməsi, şagirdlərin təlimini həyatı tələbatlarla, onların maraq və təcrübələri ilə sıx şəkildə əlaqələndirilməsi xarakterikdir. Bu tip texnologiyaların tətbiqi təlim prosesində onların mövqeyinin dəyişməsinə şərait yaradır və şagirdlər bu şəraitdə daha müstəqil olurlar. Fərdi təlim proqramlarının təlim prosesində tətbiqi şagirdlərin xüsusi idrak maraqlarının üzə çıxarılmasına şərait yaradır. Pedaqoji texnologiyaların təlim prosesinə tətbiq olunması məqsədli prosesdir. Molumdur ki, təlimin səmərəliliyi tədris-praktik vəsaitlərin işlənilməsinin səviyyəsi, öyrədən və öyrədilənlərin hər birinin ümumi inkişafı, xüsusən informasiya texnologiyası vasitələrinə yiyələnməsi, tədris prosesinin maddi-texniki təchizatı bütünlükdə pedaqoji prosesin nəticələrinə güclü təsir göstərir. Ona görə də pedaqoji və informasiya texnolojiyalarım işləyib hazırlayarkən və təlim prosesində tətbiq edərkən bir sıra tələbləri nəzərə almaq lazımdır:

1. 
   "Bütövlük". Bu tələbə görə təlim texnologiyası konkret didaktik sistemin real fbaliyyotini və inkişafını təmin etmək üçün təhsilin məqsədi, məzmun, metod, vasitə və təşkili formaları, mövcud təlim şəraitini bütöv, birləşmiş şəkildə təqdim etməlidir.
   
2. 
   "Klmilik". Klmilik obyektiv aləmin nəzəriyyələr və konsepsiyalar şəklində insan şüurunda inikası arasındakı dialektik əlaqəni aşkarlamağı tələb edir. Bu tələb .isasında yeni pedaqoji və informasiya texnologiyalarının mənimsənilməsi prosesində elmi proqnozlaşdırma ilə elmi nailiyyətlərin əlaqəsi təmin olunur, klmilik pedaqogi­kanın son nailiyyətlərinə, təcrübədə yoxlanılmış didaktik yeniliklərə və didaktika ilə əlaqəli bilik sahələrindən olan dəlillərə əsaslanmalıdır.
   
3. 
   "Uyğunlaşma". Təlim ən mürəkkəb və gərgin bir fəaliyyət sahəsidir. Şa­girdin bu fəaliyyətə hazırlığı və fəaliyyətə uyğunlaşması vacib problemlərdən biridir. Hər bir müəllim bu xüsusiyyəti öz fəaliyyətində nəzərə almalıdır. Bu tələb təlim pro­sesinin konkret olaraq öyrədənin dərk etmə qabiliyyətinə müvafiq olaraq öyrənənin s?xsi inkişafına, motivlərinə, marağına, anlaq səviyyəsinə uyğunlaşdırılmasını vacib sayır.
   
4. 
   "Psixoloji asılılıq". Bu tələbə görə pedaqoji və informasiya texnologiyaları ləlim prosesinə tətbiq edilərkən psixoloji cəhətdən əsaslandırılmalıdır. Təlim psixo- loji-pedaqoji prosesdir. İlk növbədə, qeyd edək ki, kompüterin və digər elektron vasitələrinin təlim prosesinə daxil olması prosesində ilk illər çoxlu psixoloji araşdır­maların aparılmasına zərurət yarandı və bu gün də bu problem hələ də öz həllini tam tapmamışdır. Şagirdlər insan-maşın kontekstində daha çox maşınla rəftar bacarıq­larına sahib olmalıdırlar. Axı bu texnologiyalar adi oyun, əyləncə vasitələri deyildir. Bu prosesdə şagirdin psixi vəziyyəti, psixi inkişafı təlimin həm nəticəsi, həm də başlıca şəılidir. Hazırda dünya ölkələrində yüz milyonlarla uşaq geniş diapazonlu oyunları kompüterlə edirlər: konpüter oyunlarını icra edən şagirdlərin psixikasında böyük mənfi hallar yarana bilər. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, şagirdlər üçün kom­püter proqramlarına çox ciddi tələblər qoyulmalıdır. Bu tələb, prinsip, müstəqil foaliyyət zamanı, xüsusən öyrədilənin tədris prosesində ayrılıqda kompüterlə və telekommunikasiya vasitələri ilə işlədikdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, şagirdi texnologiya vasitələri ilə iş üçün psixoloji cəhətdən hazırlamaq çox vacibdir. Şagird həm fiziki, həm də psixi cəhətdən bu mürəkkəb maşınlarla rəftara hazır olmalıdır.
   
5. 
   "Çeviklik". O, bütünlükdə təhsilin, fənlərin və hər bir fənnə aid didaktik materialların əməli və ardıcıl olaraq yeniləşməsini, təkmilləşdirilmosini tələb edir. Molumdur ki, bu gün şagirdlərin çoxu dərslərdə müntəzəm olaraq iştirak etmirlər. Lakin onlar özləri üçün münasib vaxtda sərbəst olaraq proqramı mənimsəyirlər.
   
6. 
   "Nəzarət etməklik". Pedaqoji monitorinq və qiymətləndirmə sistemi olma­dan məktəblərdə təhsil prosesinin səmərəlilimi elmi əsaslarla proqnozlaşdırmaq, təşkil etmək, tənzimləmək və onu səmərəli idarə etmək mümkün deyil. Çünki mok- təblərin pedaqoji monitorinqi nəinki pedaqoji proses iştirakçılarının qarşılaşdıqları problemləri müəyyənləşdirməyə, pedaqoji kollektivin fəaliyyətinin inkişafına və tək­milləşməsinə, həm də şagirdlərin idrak fəaliyyətinin məqsədyönlü təşkil edilməsinə imkan verir. Bu tələb, eyni zamanda təhsilin bütün mərhələlərində pedaqoji və infor­masiya texnologiyalarının həyata keçirilməsi nəticələrinin keyfiyyətcə qiymətləndiril­məsini və təlim prosesində ona düzolişdər edilməsini təmin edə bilər.
   

Qeyd olunan bu tələblər tədrisin obyektiv və subyektiv amillərinin vahidliyini nəzərə almaq şərtilə bütövlükdə təhsilin keyfiyyətinin və səmərəsinin daha da yük­səldilməsini təmin elmək zəruriyyəlindən irəli gələn mühüm komponentlərdir.

2. 
   Təlim prosesində tətbiq olunan müasir pedaqoji texnologiyaların didaktik
   

təhlili

Müasir təhsil sisteminin əsas məqsədlərindən biri təlim prosesinin ən fəal iştirakçısı oları hər bir öyrənənin - şagirdin meyl, maraq və imkanlarına uyğun olaraq onların təhsil tələbatlarının təmin edilməsidir. Bu bəşəri məqsədin həyata keçiril­məsinin ən optimal yollarından biri təlim prosesinin təşkilində müasir pedaqoji və informasiya texnologiyalardan səmərəli istifadə və onların praktikada çevik tətbiqi problemidir. Bu istiqamətdə aparılan pedaqoji tədqiqatların nəticələri göstərir ki, təlimin səmərəsini artırmaq üçün təhsil sistemi elə qurulmalıdır ki, öyrənənlər təlimin məzmununu seçməkdə daha çox müstəqil olsunlar, həm də bu məzmunu sərbəst, müstəqil surətdə mənimsəməyə psixi və fiziki cəhətdən qadir olsunlar. Nəticədə tədris materialı şagirdlər tərəfindən daha şüurlu mənimsənilir, onun intellekti daha yaxşı inkişaf edir. Təcrübə göstərir ki, yeni informasiya texnologiyalarının inkişafı və tətbiqi təhsildə bəzi neqativ halların aradan qaldırılmasının mühüm yollarından biridir. Müasir informasiya texnologiyası inkişafa və fəallığa aparan, günün tələblə­rinə cavab verən təhsil əldə etməyə kömək göstərir, təhsil və əmək müəssisələri ara­sında günbəgün artan rəqəmsal əlaqəni möhkəmləndirər və təhsilin səmərəsini və keyfiyyətini artıra bilər. Araşdırmalar göstərir ki, yeni informasiya texnologiyaların­dan münasib bir şəkildə isüladə XXI əsrin təhsil sistemində əsaslı islahatların aparılmasına ciddi təsir göstərəcəkdir. Cenevrədə keçirilən informasiya cəmiyyəti rəhbərlərinin qəbul olunmuş proqramlarına əsasən 2015-ci ilə kimi bütün orta məktəblərin informasiya texnologiyaları ilə təmin olunması və tətbiqi nəzərdə tutulur. Buna görə də timuıntəhsil məktəblərində pedaqoji və İKT-nin tətbiqi, təlim və təhsil sahəsində dəyişikliklərin aparılmasını milli inkişafın əsası və ən mühüm fazası kimi do götürmək olar. Pedaqoji və informasiya texnologiyaların təhsil prosesinə daxil olması, təhsilin məzmun və mahiyyətinin dəyişdirilməsi elektronik və rəqəmsal vasitələrin artmasına və təlimin metod və vasitələrinin dəyişdirilməsinə, şagirdlərə Mİim traycktoriyasım seçmək imkanının verilməsinə səbəb olmuşdur. Pedaqoji ədə­biyyatlarda göstərilir ki, təhsildə millilik, bəşərilik, qabaqlama konsepsiyasının hə- yata keçirilməsi, bütün həyat boyıı təhsilalmanın - fasiləsiz təhsil sisteminin forma­laşdırılması, inkişaf etməkdə olan yeni-yeni təlim metodlarının tətbiq edilməsi, şa­girdlərin universal biliklərə yiyələnməsi, müasir pedaqoji və informasiya texnolo­giyalarından istifadə əsasında təhsilin inkişaf etdirilməsi və s. ən təxirəsalınmaz, vacib vəzifələrdəndir. Cəmiyyətin, təhsilin texnolojiloşmosi vo informasiyalaşması miiasir dövrdə təhsilin inkişafının vo səmərəliliyinin artırılmasının ən başlıca istiqa- moti hesab olunur. Təhsildə informasiyalama, yeni informasiya texnologiyalarından istifadə:

• 
  Öyrədən-öyrənən qarşılıqlı münasibətlərinin yeni tədris-informasiya struktu­runun yaradılmasına;
  
• 
  Hər kəs üçün öz təhsil istiqamətini təmin edən açıq təhsil sistemi qurul­masına;
  
• 
  Təhsilin məzmunun seçilməsi ilə bağlı metodoloji bazasının yaradılması, kütləvi qlobal kommunikasiyaya malik informasiyalı cəmiyyətdə öyrənənin şəxsiyyət kimi inkişafını təmin edən metodların və təlim formalarının müəyyən edilməsinə;
  
• 
  Dərketmə prosesində köklü dəyişiklik edilməsinə;
  
• 
  Pedaqoji və İKT-ni təhsilin müxtəlif mərhələlərində, o cümlədən təhsilin müxtəlif forma və vasitələrində tətbiq edərək, informasiya modellərinin nəzəri cəhət- don əsaslandırılması və mövcud pedaqoji texnologiyaların inkişafına;
  
• 
  Şagirdlərin intellektual potensialının inkişafına istiqamətlənmiş təlimin me­todik sisteminin yaradılması, yeni biliklərin qazanılması, informasiyanın toplanması, işlənməsi, saxlanılması, ötürülməsi və səmərəli istifadəsi ilə bağlı bacarıqların forma- laşdırılmasına imkan verəcəkdir. Bütün bunlara nail olmaq isə təhsil prosesində miiasir pedaqoji və informasiya texnologiyası vasitələrinin tətbiq olunmasım, öyrədən v? öyrənənin kompüter hazırlığı səviyyəsinin yüksəlməsi, təhsildə informasiya texnologiyalarının sistemli inteqrasiyası, vahid təhsil informasiya məkanının qurul­ması kimi istiqamətlərin seçilməsini tələb edir. Bu isə öz ııöbəsində, müasir təhsil sistemində pedaqoji texnologiyaların tətbiqinə, inkişaf edib, təkmilləşdirilməsinə tokan verəcəkdir.
  

"Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı Proqramına (2005-2007-ci illər-(2004- cü il 21 avqust tarixli 355 nömrəli Sərəncamı) "2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Res­publikasında təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması üzrə Dövlət Proqramı" (2008- ei il 10 iyun) əsas məqsədi, məhz Azərbaycan Respublikasında yeni informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə təhsilin keyfiyyətini yüksəltməyə xidmət edən, təhsilin bütün pillə və səviyyələrində vətəndaşlara təhsil almaqda bərabər imkanlar

} aradan təhsil mühitini yaratmaq və informasiyalaşmış cəmiyyət qurmaq olmuşdur. Proqramlarda göstərilir ki, "biliklərə yiyələnmiş iqtisadiyyatın təşəkkül tapdığı şə­rtildə informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının (İKİ ) inkişafı ölkənin in­tellektual və elmi potensialının vacib göstəricilərindən biridir. I’am əminliklə demək olar ki, bu gün qloballaşan dünyada ölkələrin rəqabət qabiliyyəti, ilk növbədə, onların İfCT-dən səmərəli istifadəsi ilə müəyyənləşdirməklə formalaşır. İKT-nin təhsildə tətbiqi və inteqrasiyası Azərbaycan vətəndaşlarının müasir biliklərə və bacarıqlara malik olan yeni nəslin formalaşmasına birbaşa təsir edən yüksək mahiyyətli mə­sdədir".

"Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı Proqramı (2005-2007-ci illər) xüsusi əhə­miyyətə malik olmuşdur. Proqramın həyata keçirilməsi nəticəsində ölkənin ümum- təhsil məktəblərinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təmin olun­masında müsbət dinamikaya nail olunmuş, ümumilikdə təhsil sistemində İKT əsa­sında qurulmasına diqqət xeyli artmışdır. Respublikada fəaliyyət göstərən 4562 ümumtəhsil məktəbinin 82 faizi kompüterlə təmin olunmuş, ümumtəhsil məktəblə­rində orta hesabla 20 şagirdə bir kompüter düşür. Lakin təhsil müəssisələrinin əksəriyyətində İKT-dən səmərəli istifadə olunmur, rəqəmsal infrastruktur zəif inkişaf edir, ölkə daxili internet şəbəkəsi ilə yetərli (cəmi 3 faiz) əhatə olunmamışdır. İran İslam Respublikasında vəziyyət daha ağırdır. Ölkənin aşağı təbəqəsinin ("ağıllı məktəbləri" ~ intellektual, yenilikçi - pilot məktəbləri" çıxmaq şərtilə) uşaqları oxu­yan məktəblər təlimin ənənəvi texniki vasitələri ilə belə təchiz olunmamışdır. Orta məktəblərdə keçirdiyimiz sosioloji sorğular da bunu təsdiq edir. Sorğuda iştirak edən şagirdlər (45 faiz) bunu, yəni orta məktəblərdə təhsilin nəticəsinin zəif göstəriciləri, hələ də məktəblərin yeni informasiya texnologiyaları ilə tam təmin olunmaması və lazımi maddi-texniki bazanın azlığı ilə bağlayırlar. Təbii ki, indi bu gerilik tədricən aradan qaldırılır. Bütün ali məktəblərdə informasiya mərkəzləri yaradılmışdır. İnanırıq ki, orla ümumtəhsil məktəblərində də bu gün aparılan islahatlar bıı geriliyi aradan qaldıracaqdır. Hazırda bu istiqamətdə böyük işlər aparılır. Kifayət qədər yeni informasiya texnologiyaları vasitələri yaradılmış və artmaqdadır. İndi ümumtəhsil

məktəblərində bülün kompüter nəsli, displey, printer, yaddaş aparaturası, nitqləri kompüterə keçirən qurğular, skaner, klaviatura, bilik bazaları, multimedia sistemləri, mobil telefonlar, elektron poçt, elektron kitablar, video və telemətnlər, televiziya, radio, kompüter torları, şəxsi kompüterləri, məlumat axtarıcı sistemləri, rəqəmli fotokameralar, ekspert təlim sistemləri, qrafik məlumatları çıxaran qurğular, elektron lövhələri, internetə girmə proqram vasitələri, tədris təyinatlı proqram vasitələri, nəşr sistemləri, ehtimal sistemləri tətbiq olunmaqdadır.

Pedaqoji və informasiya texnologiyası vasitələrinin müəyyən qədər olmasına baxmayaraq məktəblərdə hələ də onların tətbiqinə mühafizəkar və mərkəzləşmiş mü­nasibət güclüdür. Bu gün hər bir şagirdə özünü inkişaf etdirmə qabiliyyətini tərbiyə etmək əvəzinə, müəllimlər və məktəb rəhbərləri, əksinə, bu işə mane olurlar. Çox vaxt kompüter otaqlarının qapısı bağlı saxlanılır, texnologiya vasitələri yalnız nüma­yiş üçün göstərilir. Bu baxımdan, müəllim yenə məlumatı verən, şagird isə bilikləri qəbul edən passiv tərəf kimi qalır. Problemi tələb olunan səviyyədə həll etmək üçiin əsas yol təlimin ənənəvi sistemini dəyişmək, təlimə axtarıcılıq xarakteri vermək və biliklərin əldə edilməsi prosesində şagirdi təlimin obyektindən subyektinə çevir­məkdir. Ona görə də əldə olan informasiya texnologiyalarından ağılla istifadə edib təlim-tərbiyə prosesinin səmərəliliyini artırmaq, şagirdlərin hər tərəli i inkişafını təmin etmək, onları informasiya cəmiyyəti şəraitində gələcək həyata, miiasir cəmiyyətin informasiyalaşması sayəsində meydana gələn sosial sifarişlərin həyata keçirilməsinə hazırlamaq tələb olunur. Yaxşı ki, bu gün yeni informasiya texnologiyaları, xüsusən kompüter və internetlər öz didaktik xassələri ilə təlim sisteminin bütün sahələrinə nüfuz edirlər. Onlar təlimin məzmun, məqsəd, metodlarına, təşkili formalarına fəal təsir göstərir, şagirdin fəal şəxsiyyət kimi formalaşdırılması, onun intellektual, yara­dıcı potensialının inkişafı, məntiqi təhlillər aparmasında mühüm rol oynayır, müstəqil biliklər qazanmasına geniş imkanlar yaradır. Ənənəvi təhsildə tətbiq olunan təlimin tcxtıiki vasitələrindən fərqli olaraq, yeni pedaqoji və informasiya vasitələri sistemi şagirdlərə nəinki təkcə hazır, seçilmiş biliklər, bacarıq və vərdişləri mənimsəməyə, həm də onların intellektual yaradıcılıq qabiliyyətini, müstəqil olaraq yeni biliklər əldə etmək, müxtəlif inofrmasiya mənbələri ilə işləmək bacarıqlarım inkişaf etdirməsinə imkan verir. Sevindirici haldır ki, son vaxtlar İran vo Azərbaycan ümumtəhsil mək- ləblərində kompütcrləşmə sürətlənmişdir. Bu da təlim prosesində yeni informasiya texnologiyalarından istifadəni ön plana çəkmişdir. Son dövrlərdə İran məktəblərində yeni informasiya texnologiyalarından az da olsa istifadə olunur. İran Respublikasında bu gün əsas problem yeni texnologiyanın istifadəsində savadın, bilik və bacarıqların olmaması və onların informasiya mübadiləsində İKT-dən, digər müasir texnologi­yalardan istifadə edə bilməmələri, dərslərdə köhnə, sabit mənbələrə əsaslanmalarıdır. İranda şəxsi kompüterdən istifadə olunmasından sonra yeni pedaqoji və İKT-nin köməyilə elektron təhsilin yaranmasına ilk zəmin yarandı. Kommunikasiya şəbəkə­sinin yaranmasından sonra İran milli təhsilində bir çox dəyişikliklər baş verdi. 2006- cı ildə İranda uzaq məsafəli təhsilin ilk sınaqları keçirildi və ölkədə İKT-yə əsaslanan bir sıra təhsil ocaqları fəaliyyətə başladılar. Ötən əsrin yetmişinci illərinin sonunda is? virtual təlim bir çox İran ali təhsil ocaqlarında aıtıq proqramlı şəkildə tətbiq olunmaqdadır. Bu gün artıq İranda da əksər tələbələr müasir standartlara uyğun təhsil alırlar. Təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, İran ümumtəhsil məktəblərində texnoloji və təchizat məhdudluğu səbəbindən hələ bu imkandan istifadə edə bilmirlər. İrandakı bu vəziyyət bəzi tədqiqatlarda da öz əksini tapmışdır. M.Bağırzado "Kaşanın Fin şəhə­rində orta məktəblərin dərs proqramlarında informatika və texnologiyaların inkişaf strategiyasının tədqiqi" başlıqlı tədqiqatında bildirir ki, İKT-dən, xüsusən kompüter­dən istifadə edən məktəblərin sayı orta təhsil dövründə 50 faiz, hazırlıq təhsili dövründə 45 faiz, ibtidai təhsil dövründə 44,1 faiz olmuşdur. O, təhsilin yayılması, öyrənmənin genişlənməsində informasiya texnologiyalarının saysız-hesabsız imkanlarından istifadənin əhəmiyyətindən söhbət açılır, İran İslam Respublikasında bu sahədə böyük islahatlar aparılması tövsiyə edilir. İnanırıq ki, İran güclü dövlət kimi, təhsil sahəsində də öz gücündən istifadə edəcək, tezliklə bütün təhsil sistemi güclü informasiya texnologiyaları ilə təmin olunacaq.

Müasir təhsil sistemində tətbiq olunan yeni pedaqoji və informasiya texnolo­giyaları vasitələrindən bəzilərinin didaktik xassələrinin və imkanlarının təhlilini verməyi vacib bildik. Onlardan biri kompüterdir. Fəaliyyət funksiyasından asılı alaraq təlim prosesində kompüterlərdən iki istiqamətdə istifadə etmək olar:

1. 
   Sadə tədris vasitəsi kimi, - yəni, təlimə kömək edən vasitəçi rolunda;
   
2. 
   Təlim fəaliyyəti vasitəsi kimi; yəni təlim verən şəxs rolunda.
   

Əgər kompüterdən sadə tədris vasitəsi kimi istifadə edilirsə, bu zaman onun

funksiyası nisbətən zəif olur. Belə ki, hər hansı bir fənnin tədrisini müəllim aparır və

o. təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, əyaniliyin artırılması üçün kompüterdən istifadə edir. Yəni, əvvəllər əyaniliyin təmin edilməsi üçün Pete, KRŞ və s. kimi apa­ratlardan istifadə edildiyi kimi, kompüterdən də belə köməkçi vasitə rolunda istifadə edirlər. Bu zaman şagird kompüterə deyil, öz müəllimlərinə suallar verir və onlardan müvafiq cavablar alırlar. Burada kompüter müəllimin köməkçisi rolunu oynayır. 01- taıtə, burada kompüter vasitəsi ilə göstəriləcək məlumat toplusunu müəyyən sxemlər, xəritələr və s. şəklində də tərtib etmək olar. Deməli, birinci halda kompüterlərdən bir­tərəfli, informasiyanın kompüterdən şagirdlərə doğru, başqa sözlə, bir istiqamətli istifadə edilir. Bu proqramlar 15-20 il bundan əvvəl hələ kompüterlərin texniki imkanlarının və proqram vasitələrinin indiki qədər inkişaf etmədiyi bir dövrdə hazırlanmışdır və o zamandan indiyə qədər təlim prosesində istifadə olunur. Müasir dövrdə isə kompüterlərin texniki imkanları, eləcə də proqram vasitələri sürətlə artmış, ali və orta məktəblərimiz müasir kompüterlə təmin edilmişdir. İndi, artıq vizual BACİC, Delphi və Vizual C++ kimi proqramlaşdırma sistemlərindən istifadə edilir. Bıı da multimediya və yüksək səviyyəli proqramların yaradılmasına imkan verir. Tə­limdə kompüterlərin tətbiqinin ikinci istiqaməti, müasir proqramlaşdırma sistemlə­rindən istifadə etməklə avtomatlaşdırılmış tədris kurslarının (ATK) yaradılmasıdır. Tədrisdə kompüter texnologiyasının tətbiqinin əsil sıçrayışı, demək olar ki, fərdi kompüterlərin yaradılması ilə başladı. Belə ki,böyük və mini kompüterlərin istər tədrisdə tətbiqi, istərsə do ümumiyyətlə, tətbiqində müəyyən məhdudiyyətlər var idi. Kompüterdən istifadə üçün xüsusi savad tələb olunurdu. Kompüterlərin və displey siniflərinin sayı məhdud idi, kompüterlər baha olduğundan onu bütün məktəblər ala bilmirdi və s. Fərdi kompüterlər yaradıldıqdan sonra bu məhdudiyyətlər aradan qaldırıldı və sırf tədrisə aid olan tədris kompüterləri yaradıldı.

Müasir kompüter texnologiyaları tədris prosesini daha zəngin metodiki- didaktik materiallardan istifadə etməklə təşkil etməyə imkan verir. Hazırda kompüter

tədris vasitələri sırasına daxil olmuşdur və bütün fənlərin tədrisi prosesində istifadə edilir. Sürətli hesablama, riyazi modelləşmə, ımıltipilaksiya və kompüter qrafikasında cürbəcür rəng çalarları bütün fənlər üzrə tədris prosesini daha maraqlı, rəngarəng və effektiv aparmağa imkan verir. Nəzəri materialın təqdim olunması zamanı əyaniliyin ismin olunması zəruri bir amildir. Bu problemin həllində kompüterin rolu daha böyükdür. Modelləri oks etdirmək üçün əsasən aninıasiyalı kompüterlərdən istifadə olunur. Dərslərin belə aparılması şagirdlərin fənnə marağını artırır, şagirdlərin tədris göstəricilərinin yüksəlməsinə müsbət təsir göstərir. Belə ki:

-Tədris materiallarının asan mənimsənilməsinə kömək edir;

Şagirdin müstəqil işini aktivləşdirir;

• 
  Biliyin yoxlanması prosesini təkmilləşdirir;
  

Materialın əyaniliyini təmin edir;

• 
  İnternetdə mövcud olan resursların didaktik və metodik imkanlarını araş- uımıasma və tədris prosesində tətbiqini genişləndirir;
  

Təlim prosesində kompüter texnologiyaları didaktik imkanlarından istifadə edilməsi şagirdin müstəqil işinin tənzimlənməsində və istiqamətləndirilməsinlə böyük əhəmiyyətə malikdir.

Kompüter texnologiyasına əsaslanan təhsildə informasiyalar lövhə üzərində sanki bir məlumat fonduna çevrilir ki, təlimdə ondan geniş surətdə yararlanmaq miimkün olur. Təlim prosesində kompüterin oxumaq və yazmaq, tapşırıq və məsələ həlli, təlimalma prosesi, sözlərin ifadəsi və s. kimi funksiyalardan istifadə olunur. Bundan əlavə, bu fəaliyyətlərin reallaşmasında müxtəlif elektron vasitələri: DVD, KD. FLOPPIJ DİSK, FLAŞ kartı mühüm rol oynayır. Kompüterin təsir dairəsi çox genişdir. Hazırda informasiya texnologiyalarının tətbiqi xüsusi səviyyəyə çatıb. Buna müxtəlif aspektdən yanaşmaq olar: Birinci, təlimdə müasir informasiya və kommuni­kasiya texnologiyalarının tətbiqi genişlənib, ikincisi, elektron təlimlərin səviyyəsi yüksəlib. Odur ki, təlim zamanı müxtəlif əyani vasitələrin, illüstrativ materialların və s. təqdimi üçün böyük imkanlara malik olan həm texnoloji, həm də proqram vasitələri mövcuddur. Elektron təlim texnologiyalarının tədrisdə tətbiqi bu günün daha vacib amili sayılır.

Məlumdur ki, internet texnologiyası heç bir zaman və məkan məhdudiyyəti olmadan istifadəçilərin ixtiyarına verilən ən böyük dünyəvi şəbəkədir. İnternet, kompüter şəbəkəsi bir-biri ilə xəbərləşmədə ortaq bir ünsiyyət dili istifadə edən kompüterlərin meydana gətirdiyi nəhəng bir şəbəkədir. Başqa sözlə, internet, dünya üzərindəki bir çox kompüterin bir-birinə bağlı olduğu, bir-biri ilə xəbərləşməsini və informasiya mübadiləsini təmin edən, daima inkişaf edən bir ünsiyyət şəbəkəsidir. Şagirdlər internet vasitəsilə bir çox sahədəki məlumatları asan, sürətli və etibarlı bir şəkildə əldə edirlər. İnterneti bir informasiya dənizinə, ya da böyük bir kitabxanaya bənzədə bilorik.

İnternet vasitəsilə şagirdlər:

• 
  Məsafədən asılı olmayaraq bir-biri ilə xəbərləşə;
  
• 
  Axtardığı bir mövzu ilə əlaqədar məlumatı;
  
• 
  Bir müzakirə qrupunda iştirak etməklə fikirlərini başqaları ilə paylaşa;
  
• 
  Bir çox materialı ödənişsiz olaraq sinfə gətirərək öyrənmə mühitini zən­ginləşdirə;
  
• 
  Dünyanın hər yerindən informasiya əldə edə bilər.
  

Deyilənlərdən aydın olur ki, müasir didaktik sistemlər arasında İnternet xüsusi əhəmiyyətə malikdir. O, serverin bütün imkanlarından istifadə etməyi mümkün edir. Bunlardan təlim-tərbiyə prosesinin səmərələşdirilməsi, öyrənənin hər tərəfi inkişaf etdirilinəsi, onların gerçək həyata hazırlaşdırılması müasir cəmiyyətin informasiya­laşmasının həyata keçirilməsində və b. pedaqoji məqsədlərdə istifadə olunur.

İnternetin sərhəddi sürətlə böyüməkdədir. İnternetdə müxtəlif xidmətlər üzərindən haradasa sərhədsiz deyilə biləcək böyüklükdə məlumat vardır. 1998-ci ildə 26 milyon səhifə ilə məhdudlaşan internet dünyası bu gün bir trilyon səhifə indeks- ləşmişdir. İnternet öyrənməyi və öyrətməyi daha cazibədar hala gətirmişdir. Məlumat əldə etmək və paylaşmaq üçün internetdən istifadə edə bilərik. Vcb, ənənəvi sinif materialını (yazılı, vizual, audio) tamamlayan əhəmiyyətli bir qaynaqdır. İnternet şagird və müəllimlərin həyatında mühüm rola malikdir. Belə ki, internetə qoşulmuş şagird və müəllim öz sahələrində, həmçinin digər sahələrdə mövcud olan ən son informasiyanı belə əldə edə bilərlər.

Veb şəbəkəyə əsaslanan təhsil elektron təhsilin digər mühüm növlərindən biri hesab olunur. O, elmə əsaslanan bir cəmiyyətdə, informasiya əsrində, müasir dünya­görüşünə tələb yaranan bir anda meydana gəlmişdir. Təhsil sisteminin nizamlanma­sında dünya veb şəbəkəsi təhsilin nəqli üsullarının ən çox işlənən metodlarından biridir. Belə ki, veb şəbəkənin, saytların başlıca funksiyası təlimin məzmunu və mahiyyətini şagirdlərə çatdırmaq, təlimin keyfiyyətini şagirdlərin bilik səviyyəsini qaldırmaqdır. Təhsilin nizamlanması və kamil forma alması üçün veb şəbəkəyə əsaslanan elektron təhsilin üç formasından istifadə olunur.

1. 
   Ümumi təhsilin nizamlanması nəticəsində veb şəbəkəyə əsaslanan təhsildən istifadə.
   
2. 
   Ümumi təhsillə yanaşı, veb şəbəkəyə əsaslanan təhsildən istifadə.
   
3. 
   Ümumi təhsil üçün nəzərdə tutulmuş veb şəbəkəyə əsaslanan təhsildən istifadə.
   

Ümumiyyətlə, veb şəbəkə ilə olan təhsilə, internetə əsaslanan təhsil də deyilir. Artıq dünyanın hər bir yerində veb şəbəkə, elektron təhsil vasitəsilə müxtəlif sınaqlar və təcrübələr həyata keçirilir. Belə ki, sinif otaqları, dərs vəsaitləri, mühafizə otaqları, elektron poçt bu modelin göstəriciləridir ki, artıq veb şəbəkə ilə həyata keçirilir. Veb şəbəkə istənilən zaman çərçivəsində təhsilin metodlarmı formalaşdırıb, həyata keçirmə qabiliyyətinə də malikdir.

Müasir təhsil sistemində tətbiq olunan yeni informasiya texnologiyalarından biri də elektron konfranslardır. Onlara çox vaxt kompüter konfransları da deyilir. Elektron konfransların işləmə qaydasının xüsusiyyəti ondadır ki, onun abonentlərinin göndərdikləri məlumatlar iştirakçıların hamısına çatdırılır. Nəticədə hər bir iştirakçı daxil olan bütün məlumatları ala bilirlər. Burada məlumatların verilməsi və ya alınması çox vaxt gözləmədən, dərhal həyata keçirilir. Fərq ondadır ki, göndərmə siyahısı ilə əlaqdəar problem yarandıqda istifadəçi serverə məktub göndərir. Məktubu alan iştirakçılar onu oxuyub cavab göndərirlər. Bu istiqamətdə telekonferenslar və Videotelefon vasitələri də mühüm rol oynayırlar. Müasir informasiyüa kommunika­siya texnologiyalarının bu vasitələri müəllimlərlə şagirdlər arasında iki tərəfli əlaqə imkanlarını təmin edir. Bu əlaqələr videotosvirlərin, səslərin və qrafik şəkillərin eyni vaxtda ikitərəfli ötürmələrlə yaradılır. Bunları, eyni zamanda üç ekranda göstərmək mümkündür. Deməli, müəllim və iki şagird həmin təsvirləri və səsləri eyni zamanda ala bilirlər. Təhsil sistemində elektron texnologiyalardan təlim vasitəsi kimi istifadə edilməsi pedaqoji prosesin strukturunun və xarakterinin dəyişməsinə, xüsusən təlimin dinamik olmasına, birdəfəlik təhsildən fasiləsiz təhsilə keçməsini təmin edir. F.leklron təhsil texnologiyalarının tətbiqi təlimin səmərəliliyini daha da artırır. Belə ki, infor­masiyanın elektron forması ilə işləyərkən, lazım olan informasiyanın axtarışını təşkil etmək asan olur. Çoxlu sayda, bütün dünyada məşhur olan ensiklopediya və lüğət­lərin elektron variantları yaradılmışdır, çox böyük miqdarda elektron kitab və dərsliklər mövcuddur.

Müasir təlim prosesində tətbiq olunan müasir informasiya texnologiyalarından biri də mobil telefon və mobil yığcam cib şəxsi kompüterlərdir. Qeyd etmək lazımdır ki. hazırda texnologiyanın bəşəriyyəti idarə etdiyi bir əsrdə yaşamaq və artıq elektron vasitələrsiz həyatımızı düşünmək, demək olar ki, qeyri-mümkündür. Hələ çox-çox əvvəllər kommunikasiya vasitələrinin, xüsusən kompüter və mobil telefonun olmadığı bir dövrdə insanlar bir sıra çətinliklərlə qarşılaşırdılar. Artıq mobil telefon, mobil yığcam cib şəxsi kompüterlər, notbuk, rəqomsal kamera və s. bu gün əvəzolun­maz bir tələbə çevrilmişdir. Mobil telefonların insanlar arasında rabitə yaratmasından əlavə, bir çox başqa funksiyalara, yaddaş, yazı yazma, hesablama və s. malik olmaları onların təlim prosesində istifadə şəraitini daha da genişləndirmişdir. Mobil vasitə sadə rabitə vasitəsindən başlamış tədricən təhsil, oyun, şəkil, video, rəqəmsal kamera və musiqi kimi funksiyaları da özündə birləşdirən mükəmməl bir əlaqə daşıyıcısına çevrilmişdir. Bu vəsaitin köməyi ilə insanın fiziki dünyasının bütün yükü virtual aləmə yüklənir.

Məsələn, bir vaxtlar qapalı bir mühitdə kompüterlə müxtəlif layihə və yeni informasiyalar axtarışında olan insan, artıq bu gün öz mobil telefonu ilə dünyada və təhsildə baş verən ən son yeniliklərdən xəbərdar ola bilər. Yəni hər bir şəxs işindən, məşğul olduğu peşədən asılı olmayaraq mobil telefon və mobil cib şəxsi kompüteri və internet vasitəsilə maraqlandığı mövzu və suallara cavab tapmaq imkanına ma­likdir. Belə ki, hal-hazırda müxtəlif dünya ölkələri və beynəlxalq təşkilatların əksə­riyyəti təlimdə təcrübənin artırılması üçün təhsil sistemində istifadə olunan mobil vəsaitdən bəhrələnirlər. Daniyel Maryu hesab edir ki, bıı gün savadlı olmaq, oxumaq və yazmağı bacarmaqdan daha üstün bir mahiyyətə çevrilmişdir. Şagirdlər şəkilli və səsli təlim prosesinə ehtiyac duyduqları bir anda mobil vasitə onların bütün tələblərini ödəməyə kömək edir. Buna görə də mobil vasitəli təlim digər təlim növlərindən daha keyfiyyətli və səmərəli olur, fəlim prosesində tətbiq olunan elektron posta da böyük imkanlara malikdir. Klektron poçta kompüterdən istifadə edən müəllim və şagirdlərə mətn və qrafik mübadiləsi aparmağa imkan verir. Onu da qeyd edək ki, bu mübadilə müəyyən zaman kəsiyində aparılır. Elektron poçtu: kompüterin klaviaturunun köməyilə bilavasitə hazırladığı və ya kompüter proqramı və laylı kimi əvvəlcədən məlumatları ötürmək, tədris materialım kompüterin yaddaşında saxlamaq, mətn və qrafıklərİ displeyin ekranında nümayiş etdirmək, qəbul olunan və göndərilən məlu­mat mətnlərini hazırlamaq və redaktə etmək, təlim olunan kompüter proqramlarından istifadə etmək və göndərmək imkanlarına malikdir. Elektron poçtün köməyilə virtual sinifləri də təşkil etmək mümkündür. Elektron təhsil internet şəbəkəyə (KD-Rom) əsaslanan proqramdır. Dərsin məzmununun şagirdə çatdırılması üçün müxtəlif for­matlı informaisy al ardan: video, animasiya, qrafika, şəkil, musiqi kimi virtual aləmin ünsürlərindən istifadə olunur. Müasir dövrdə elektron təhsil şagirdlərin bilik və ba­carıqlarının üzə çıxmasına və onlarda müasir fikrin formalaşmasına xidmət edir. Təhsilin bu növü bir kompleks şəklində təşkil olunmuşdur ki, buraya kompüterə əsaslanan təüm, uzaq məsafəli təlim, veb şəbəkəyə əsaslanan təlim, qeyri-iimumi təlim, mobil Ləlim, modul təlim, yeni və sürətli informasiyalar daxildir. Alimlərin ıKerzvili) proqnozuna görə, 2019-cu ildə məktəb elektron, müəllimlərlə üzləşəcək. İntellektual proqramlar müəllimləri əvəz edəcək, 2039-cu ildə isə maşınlı təhsilə əsaslanan bir cəmiyyət meydana gələcək. Maşınlar müəllimin köməyi olmadan təhsil verəcək. İntellektual müəllim qaydaları şagirdlərin bilik səviyyəsini dəqiq müəyyən edə bilən kompüterlə mümkün olacaq. İnternet yönümlti təhsilə üstünlük veriləcək. İnternet yönümlü təhsildə daha çox şagirdlərin təfəkkür bacarıqlarının inkişafına, bu məqsədlə öyrənmə mühitinin yaradılmasına və şagirdlərin səylərinin stimullaşdırıl- masına daha çox diqqət yetiriləcəkdir. Belə ki, internet (şəbəkə) texnologiyalarından istifadə edildikdə, təhsil onun subyektlərinin harada olmasından asılı olmayaraq, tədris-informasiya resurslarından istifadə edilməsinə əsaslanır və təlim prosesinin reallaşmasının, idarə edilməsinin metodik, toşkilati, texniki və proqram vasitələrinin mövcud olmasını nəzərdə tutur.

Araşdırmalar göstərir ki, müəllim elektron poçtundan məşğələyə hazırlaşan vaxt müqabil tərəllə məsləhətləşərək və İnternetdə materiallar axtarmaq üçün istifadə etməli olur. Şagirdlərdə lazımi təlim materiallarını əldə etmək, müəllim ilə məsləhət­ləşmək, bir-biri ilə qarşılıqlı fikir mübadiləsi aparmaq üçün internetdən istifadə edə bilərlər. Təhsil sisteminin informasiya təminatının ödənilməsi, habelə ölkə daxilində və xaricində müxtəlif ərazilərdə yerləşən təhsil qurumları arasında daimi, qarşılıqlı informasiya əlaqələr yaradılmasının zəruriliyinin gerçəkləşməsində telekommunikasi­ya sisteminin miihiim rolu vardır. Telekommunikasiya (informasiya peyk) texnologi­yası əsasən informasiya-tədris resurslarının transilyasiya edilməsi üçün kosmik peyk vasitələrindən, eləcə də müəllim və şagirdlərin effektiv əlaqələrinin təmin edilməsi, şagirdlərin məktəbin rəqəmsal kitabxanalar, video mühafizələr və s. məlumatları ahatə edən informasiya bazarından istifadə imkanım təmin etmək üçün qlobal və lokal şəbəkələrdən istifadə edilməsinə əsaslanır. Təhsilin telekommunikasiya modeli həm poçt e-mail protokollarına (POPZ və İMARÜ • əsaslanan off-line rejimində, həm do interaktiv öyrədici texnologiyalardan istifadə etməyə imkan verən HTTP, FTP, GOPIlliR və başqa protokollara əsaslanan ON-LİNT rejimində reallaşdırıla bilər. Problemin tədqiqi prosesində təhsildə tətbiq olunan müasir texnologiyalar, xüsusən kompüter setləri, onların təyinatı, quruluşu, texniki və didaktik xüsusiyyət­ləri, göstərdikləri xidmət üzrə müşahidələr aparılmış, telekommunikasiya vasitələri: radio, telefon, xüsusən mobil telefonlar, televizor, aııdioyazılar, audiokonferensiyalaı*, elektron, yazıları, səs poçtası, televiziya video konfransların 3G və 4G-ləri, kompüter, internet, videotelefon və virtual siniflərin imkanları gözdən keçirilmişdir. Telekom­munikasiya sistem və vasitələrin təhlili onların bir sıra didaktik imkanlara, xassələrə malik olduqlarını göstərir.

1. 
   Məsafədən asılı olmayaraq real və təxirəsalınmaz vaxtlarda tərəf müqabillər və abonentlər arasında dialoq yolu ilə informasiya mübadiləsi aparılması;
   
2. 
   Real və təxirəsalınmaz vaxtda ötürülən və alınan məlumatların hazırlanması;
   
3. 
   Müxtəlif məlumat mənbələrinə daxil olunması və təcrübə laboratoriyalarına yol tapılması;
   
4. 
   Uzaqda olan hesablama ehtiyatlarına daxil olunması;
   
5. 
   Telc və videokonferensiyalar vasitəsilə kollektiv mübadilə formasının təşkil olunması.
   

Kompüter setləri (torları) də nəzərdən keçirilən didaktik xassələrə malikdirlər.

Miiasir təlimdə geniş tətbiq olunan informasiya texnologiyalarından biri də mobil cib şəxsi kompüterləridir.

MYCK-lər müxtəlif məqsədlər üçün istifadəsi nəzərdə tutulan informasiya texnologiyalarıdır. Onlar mikroproseslər əsasında yaradılmış, həcmcə kiçik, çəkicə yün­gül, çətinlik çəkmədən bir yerdən başqa yerə aparılan, sağlamlığa zərəri olmayan, işlə­mək üçün əlverişli olan kompüterlərdir. MYCK açılan iki üzlü papka formasında düzəl­dilmişdir. Onun bir üzündən DİSPLEY, digərindən KLAVİATURA kimi istifadə olu­nur. hazırda Azərbaycanda əsasən ECTACO, CPSİO, Sİ 5ARP, PSİON, COMRAC, Bİ KO və b. firmalardan yığcam mobil kompüterlər yayılmışdır. MYŞK texniki, iqtisadi və didaktik xassələrinə görə iki yerə, ixtisaslaşdırılmış yüngül şəxsi mobil kompüterlər və universal mobil yığcam şəxsi kompüterlərə bölünürlər. İxtisaslaşdırıl­mış MYCK-lər, öz növbəsində, yerinə yetirdikləri vəzifələrin çoxluğuna, xarakterinə və funksiyalarına görə kalkulyatorlara, elektron qeyd dəftərlərinə, inteqral öyrədən sistemlərə, test pleyerlərinə bölünürlər. Universal MYCK-lər isə selli (torlu) və setsiz (torsuz) kompüterlərdən ibarətdir. Universal təlim keçən MYCK-lərə nümunə olaraq ER-486T sistemini göstərmək olar. Təlim prosesində universal yığcam mobil kom­püterlərdən daha çox istifadə olunur. İndi mobil kompüterlər ailəsinə böyük bərk diski, lazer diskləri üçün yüksək templi keçiriciləri, fantastik imkanları olan kompü­terlər (note-book) daxil olmuşdur. Bunlar baha olsa da, tədris prosesi üçün çox yararlıdırlar. Bu yeni modelli mobil telefonlardan da kompüter, internet kimi istifadə edilir. Onlar ən asan informasiya ötürmək və almaq vasitələrinə çevrilmişlər və əsil mənada cib kompüterləri rolunu oynayırlar. Bu gün inkişaf etmiş ölkələrdə ümumi təyinatlı mobil kompüterlərdən başqa bilavasitə təhsil üçün ixtisaslaşdırılmış xüsusi kompüterlər buraxılmaqdadır. Mobil yığcam şəxsi cib kompüterlərin (MYCK) təyi­natlarının təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında belə nəticəyə gəlmişik ki. MYCK-lər didaktik xassələrinə: tədris materiallarının mətn, qrafik, multimedia şəklində təqdim etmək, mətn redaktorunun, prosessor cədvəli, məlumatlar bazası, təqdim olunmalar sistemlərinin köməyi ilə təlim vermə və təlim alma məlumatlarının hazırlanması, hazır kompüter təlim proqramlarının həyata keçirilməsi, real və təxirə salınmış vaxtda müəllimlərin şagirdlərlə və şagirdlərin özləri arasında vasitəli ünsiyyəti həyata keçirmək, məlumatların uzaq bazalarına, elektron kitabxanalara daxil olmaq, veb- televizordan və internet telefonlarından istifadə etmək xassələrinə görə qarşılıqlı əvəzini ödəmə, uyğunlaşdırma, əlaqələndirmə, məlumatlandırma, əsaslandırma və tərbiyəvi funksiyaları yerinə yetirir. Təlim sistemində MYCK-nm işlənilməsi və tətbiqi çoxsahəli konseptual bir məsələ kimi özünü göstərir.

Mobil yığcam şəxsi cib kompüterləri tədris prosesində bir sıra məqsədlər iiçün tətbiq oluna bilərlər:

1. 
   İlkin tanışlıq və müstəqil iş üçün elektron formada yerinə yetirilmiş tədris- netodik materialın, dərsliklərin, kitabların qeydini aparmaq;
   
2. 
   Tədris proqramları ilə işləmək;
   
3. 
   Tədris işini, elektron gündəliyi, məşğələlərin cədvəlini, telefon və ünvanları müəyyənləşdirmək;
   
4. 
   Məlumatların mənbələrini müəyyənləşdirmək;
   
5. 
   İnformasiya xətlərində işləmək.
   

Bütün bunlar müasir təhsil sisteminin səmərəsinin və keyfiyyətinin artırılma­

sında mühüm amillərdir.

2. 
   FƏSİL. 'FƏLİMİN SƏMƏRƏSİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİ MƏQSƏDİLƏ MÜASİR PEDAQOJİ TEXNOLOGİYALARDAN İSTİFADƏNİN İMKANLARI VƏ YOLLARI
   

2. 
   L Fəlim prosesində müasir pedaqoji texnologiyaların tətbiqinin psixoloji şərtləri
   

Ümumtəhsil məktəblərinin təlim prosesində müasir pedaqoji texnologiyaların bir sıra növlərindən istifadə olunur. Həmin vasitələr elm və texnikanın daha da inkişaf etməsi nəticəsində get-gedə mürəkkəbləşir və bu da, təbii ki, bu və ya digər texniki qurğu ilə davranmağı, onu tətbiq etməyi bacaran mütəxəssislərə tələbatı artı­rır. Pedaqoji və informasiya texnologiyaları insanların müxtəlif fəaliyyət sahələrində tətbiq olunur və hər bir şəxsin psixi proseslərinin, xüsusən təfəkkürün inkişafına son cbrəcə güclü təsir göstərir. Ona görə də Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində islahat proqramında təlimin texniki vasitələrindən, başqa sözlə, müasir informasiya texnologiyalarından istifadənin zəruriliyi xüsusi vurğulanır. Azərbaycanda 2008- 2012-ci illərdə bütünlükdə təhsil sisteminin İKT ilə təminatını əhatə edən Proqramda aşağıdakı istiqamətlər nəzərdə tutulur.

1. 
   Şəbəkə infrastrukturunun inkişafı vo sürətli internetlə təmin olunması;
   
2. 
   Pedaqoji, inzibati və texniki heyətə İKT üzrə bacarıqların verilməsi;
   
3. 
   İnnovativ və yaraıdcı müəllimlərin dəstəklənməsi, təhsil müəssisələrinin İKT ilə təminatı;
   
4. 
   Azərbaycan dilində təhsilin veb resurslarının, veb-portalın yaradılması və digər mühüm istiqamətlər üzrə iş aparılması.
   

Ayrı-ayrı fənlər üzrə məşğələlərdə informasiya texnologiyalarından istifadə məktəblilərin psixi fəaliyyətini gücləndirir. Müəllim sinfə şagirdlərin duyğu üzvlərinə təsir göstərən qıcıqlandırıcılar daxil edərək, məktəblilərin psixi funksiyalarını dəyiş­miş olıır. Qavrama prosesində iştirak edən görmə vo eşitmə analizatoriarı tədris materialı haqqında daha dolğun və səhih təsəvvürlərin qazanılmasına imkan verir.

Iİnformaisya texnologiyalarının faydasını, həm də bunda görmək olar ki, alınan məlumatlar qısa müddətli hafizədən uzunmüddətli hafizə fonduna ötürülür. Təhlil- tərkib, ümumiləşdirmə, nəticə çıxarmaq əsasında qazanılmış materiallar saf-çürük edilir, daha əhəmiyyətliləri yaddaşda möhkəmlənir, nisbətən az faydalılar müəyyən uxt içərisində hafizədə saxlanılır, əhəmiyyətini itirənlər isə yaddaşdan silinir. İnformasiya texnologiyalarının təlim prosesinə tətbiqinin psixoloji xüsusiyyətlərindən danışarkən, bu vasitələrin hissi obrazların yaradılmasına göstərdiyi təsir diqqətdən yayma bilməz. Şagirdlər İT-nin köməyilə cisim və hadisələr haqqında verilən məlu­matı dərk edərkən onlara müəyyən münasibət göstərirlər. Hissi (perseptik) obrazlar məlumatların qəbul edilməsi prosesində əmələ gəlir. Bu obrazlar hiss etmək, brqləndirmək və anlamaq mərhələlərində formalaşır. 'Tədris materiallarının İT-nin köməyilə verilən məlumatların qavrandın ası və başa düşülməsində qavrayışın tamlığı, mənalıhğı, seeiciliyi və nisbi sabitliyi mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Belə ki, əgər texniki vasitələrin bu və ya digər ünsürlərinin - işçi orqanların müəyyən olunmasında və texniki qurğuların vasitəsilə təqdim edilən məlumatların ayrı-ayrı tərəflərinin aşkarlanmasında qavrayışın tamlığı əsas yer tutur; alınan məlu­matların dərk olunmasında qavrayışın mənalıhğı; texniki vasitələrin yaddaşındakı hazırda gərəkli sayılan məlumatları başqalarından ayıraraq mənimsəməkdə qavrayışın seçimliyi və nəhayət, texniki qurğudan alınan məlumatların məğzini zaman, məkan və hərəkət formalarından asılı olmadan müəyyən vaxt üçün sabit qalmasında qavrayışın nisbi sabitliyi müstəsna dərəcədə mühüm rol oynayır. İnformasiya qurğuları - vasitələri ilə iş zamanı görmə qavrayışının həcmi də az əhəmiyyətə malik deyil. Deməli, şagird bir dəfə baxmaqla nə qədər çox böyük obyekti qavraya bilirsə, bir o qədər çox məlumata yiyələnir. İnformasiya texnologiyalarından istifadə zamanı məktəblilər, həm də iradi fəaliyyət göstərirlər. İT-nin tətbiq olunduğu dərslərdən hər hansı bir qərar qəbul edilərkən bir sıra istiqamətləri: məntiqİ-psixoloji, əməliyyatı yerinə yetirmə, funksional-dinamik, qərarı qəbul etmə prosesinin formalaşdırılması V3 s. istiqamətləri nəzərə almaq lazımdır. Məlum olduğu kimi, hər hansı dərketmə prosesi duyğulardan, hissi qavrayışdan başlanır. 'Təlim prosesinə bəzi müəllimlər əyanilik və eksperiment tətbiq etmək yolu ilə qavrama prosesinə müxtəlif duyğu

üzvlərini (görmə, eşitmə, lamisə və s.) daxil edirlər. Məktəbdə qazanılmış bilik və melumatların canlı seyr və müşahidəyə ehtiyacı olur. İ J -niıı vasitələri bu vəzifəni uğurla yerinə yetirir. Onlar sinfə, dərsə, həyata, təbiəti, ətraf aləmi, elmi anlayışları, kəşfləri daxil edir. Burada təlimin fordiləşdirilməsi zərurəti yaranır. Fərdi təlimi heyata keçirmək üçün hər bir öyrənənin bir öyrədəni olmalıdır, bu isə praktiki olaraq mümkün deyildir.

Bu problem fərdi təmsilçi kimi pedaqoji texnologiya vasitələrinin, xüsusən, kompüterin seçilinəsi yolu ilə həll edilə bilər. Beləliklə, kompüter məktəbə fərdi təmsilçi kimi daxil olaraq təlimin yeni modelinin yaradılmasına tam imkan verir. Psixoloqlar, pedaqoqlar, metodistlər və digər elm sahələrində işləyən mütəxəssislər bıı məsələnin həlli istiqamətində axtarışlar aparmağa başlamışlar və davam edirlər. Kompüterin təlim prosesinə daxil edilməsinin neqativ və üstün cəhətləri araşdırılmalı v? bu halları aradan qaldırmaq və ya azaltmaq üçün yollar göstərilməlidir. Şagird vaxtının çox hissəsini "ağıllı" maşınla işləməyə sərf edirsə, kiçik yaşından kompü­terdə düymələri sıxmaqla yazmağı bilirsə, hesablamaları kalkulyatorda asan icra edə bilirsə və s. onıın sinif kollektivində özünü necə hiss etməsi, savadlı yazı yazması, elementar riyazi hesablamaların aparılması nə qədər mənfi təsir edəcəyi ciddi araşdırma tələb edir. Savadlı yazı yazmaq, elementar riyazi hesablamaları aparmaq həmişə zəruridir. Psixoloqlar illərcə, bir tərəfdən insan beyninin çox güclü bir hafizəyə vo çox sürətli işləyən bir quruluşa sahib olduğunu, digər tərəfdən isə, ən dahi adamların belə beynin çox az hissəsindən istifadə edə bildiklərini siibııt etməkdə­dirlər. Səs, surət və məlumat emal edən yeni texnoloji vasitələrin təhsil sahəsinə niifuz etməsi nəticəsində gələcəkdə insan beyninin daha yüksək həcmdə məhsuldar olaraq istifadə edəcəyini düşünmək olar. Texnoloji vasitələrin, kompüter dövrünün başlanması ilə məlumatların saxlanması müxtəlif ölçülər qazanmışdır. Bir səhifənin yazılı olaraq kompüterə köçürülməsi ilə, eyni səhifənin bir insan səsi ilə kompüterdə yazılması arasında ilk baxışda hər hansı bir fərq görünməyə bilər. Ancaq kompüterdə saxlanmasına görə bir səhifədəki məlumat, o səhifənin səslə ifadə edilməsində istifadə edilən məlumatın ancaq səksən mində biri qədərdir. Eyni fikri televiziya və rideo haqqında da söyləmək olar. Bir ekranda oıta hesabla üç milyon nöqtə vardır.

Ba nöqtələrin hər biri bir məlumatı ifadə edir və bu saniyədə orta hesabla əlli dəfə dəyişir. Bu da saniyədə on beş milyon məlumat deməkdir. Bir dəqiqədə surət seyr etməklə əldə edilən məlumatların sayı bir milyarda çatır. Bu səbəbdən insanın vərdiş etdiyi yolla kitabdan məlumat alması və ya sadəcə yazı taxtasından istifadə edərək məlumatların yazılı şəkildə çatdırılması video və səs vasitəsilə (audio-visual) tədrisə nəzərən olduqca yetərsizdir. İnsanın məlumat emal etmə surəti o qədər yüksəkdir ki, kitabın üzündən oxuma və ya yazı taxtasından seyr etmə yolu ilə nə isə öyrənərkən beyin tam olaraq məşğul edilmir və diqqət asanlıqla yorula bilər. Surətin və səsin yazılı məlumata əsasən üstünlüyü nəticəsindədir ki, kompüter vasitəsilə tədris prosesində son on beş il ərzində surət və səsli qarşılıqlı elementlərə doğru bir meyl müşahidə olunmaqdadır. Bir dəqiqəlik danışıq səsi, xüsusi məlumat sıxışdırma metodları tətbiq edilməzsə, kompüterin sabit yaddaşında 40 Mb-lıq bir sahəni doldurur. Təlim psixoloji-pedaqoji prosesdir. Təlim və inkişaf pedaqoji və yaş psi­xologiyasının aktual problemidir. Ona görə də inkişaf çoxcəhətli olmalıdır və şagirdin psixi həyatının bütün sahələrini əhatə etməlidir. Şəxsiyyətin inkişafı təlim prosesinin gedişində-öyrənməyə qabillik, tədris bacarıqları, bilik səviyyəsi, idrak maraqları və başqa xüsusiyyətləri öyrənməkdə bizə imkan verir.

"insan-maşın" sistemi fəaliyyətində idaroedici, xidmətcdici, öyrədici, infor­masiya, tədqiqatçılıq keyfiyyəti canlanır, informasiyanın qəbul edilməsi, təhlili, qiy­mətləndirilməsi və təhlili, qərarların qəbul edilməsi və icraçı məsələləri yerinə yetirir. Kompüter təlimində şagirdlərin psixi fəaliyyəti qüvvətlənir. Təlim uğurları təkcə şagirdin təlimə qabilliyi, bütövlükdə qabiliyyətləri ilə deyil, həm də təlim motivasi- yası ilə şərtlənir.

Pedaqoji motivasiyalarınm (motiv - latınca moteo - hərəkətə gətirmək, itə- tamok deməkdir). Əsasını tələbatların təmin olunması ilə əlaqədar olaraq insanı fəaliyyətə təhrik edən amillər təşkil edir.

Öyrənmə motivasiyası didaktik prosesin səmərəliliyini, məhsuldarlığını müəy­yən edən, artıran amillər kimi didaktik prosesin aparıcı və hərəkətverici qüvvəsidir. Motivlər dedikdə şəxsiyyəti fəaliyyətə sövq edən konkret niyyətlər, səbəblər başa düşülür, davranışın mənəvi-əxlaqi səviyyəsini göstərir, insan psixikasının davranışı­nın motivinin inkişafını və bunun əsasında psixi inkişafın və psixi sağlamlığını, qabiliyyətlərin inkişaf səviyyəsini əks etdirir. Təbii ki, təlimdə şagirdin tələbat və maraqlan, arzulan və emosiyaları, durumları və idealları böyük rol oynayır. Əlbəttə, bu prosesdə müxtəlif motivlər, xüsusən qnostik, idrak motivləri üstünlük təşkil edir. Şagirdlərdə oxumaq üçün idrak marağı tərbiyə olunmalıdır. Psixologiyada təlim maraqlarını şərtləndirən önəmli empirik faktlar müəyyən edilmişdir. Yetmişinci illərdə A.H.Leontyev marağın mahiyyətini psixoloji baxımdan təhlil edərək o dövr üçün qeyri-adi səslənən mühüm bir nəticəyə gəldi. Ona görə maraq psixoloji baxmı­dan elə bir məsələdir ki, onun mahiyyəti və əsası hələ tapılmamışdır. A.l l.Leoııtyev marağın mahiyyətini təhlil edəndə fəaliyyət və şəxsiyyət psixologiyasının uğurlarına arxalanırdı. Leontyevə görə, "maraqlı tədris fənni" şagirdin bu və ya digər təhriklə - motivlə əlaqədar olaraq onun "nıəqsəd sahəsinə" çevrilmiş tədris fənnidir. Məhz bu baxımdan kompüterin hazırda çox geniş yayılması, mənşəyimizə daxil olması, bu gün iş sahələrində istifadə edilməsi şagirdlərin diqqətini cəlb edir və onlarda gələcəyin iş yeri kimi kompüterə marağı artırır. Məhz bu şəraitdə şagirdlərdə "məqsəd güdmə" prosesini yerinə yetirmək imkanı güclənir. Müəllim şagirdlərin psixikasında bu motivi inkişaf etdirməyə səy göstərməlidir. Burada çox praktik əhəmiyyəti olan kompüter təlim proqramlarından istifadə etməyə zərurət yaranır. Məqsədyönlü hazırlanmış təlim proqramları şagirdlərdə bu marağı aşılaya bilər və onları yüksək məqsəd uğrunda mübarizəyə yönəldər. Təlim şagird üçiin şəxsi məna kəsb etməlidir.

Kompüter təlimi üçün proqram hazırlandıqda bu psixoloji qanunauyğunluq nəzərə alınmalıdır. Kompüterdə reallaşan bütün məsələlərdə pedaqoji situasiyalar nəzərə almarsa, tədris materiallarının məniınsənilməsindəki motivasiya prosesində müvəffəqiyyət qazanmaq olar. Şagirdlərin müstəqilliyini fəallaşdırmaq və yaradıcılıq fəaliyyətini artırmaqla nəzərdə tutulan məqsədə nail olmaq olar. Tədris materialı ilə bağlı proqramlarda yeni anlayışların verilməsi nəzərdə tutulmuşsa, o, sadədən mürəkkəbə doğru elə izah olunmalıdır ki, şagird kompüterlə dialoq prosesində həm yeni materialı öyrənməli, həm də onun Öyrənilməsi ilə əlaqədar məqsədi dərk etsin. Dərsin keyfiyyəti şagirdlərin son nəticədə materialı necə mənimsəməsi ilə qiymət­ləndirilməlidir. Öyrədici proqramlarda işlədikdən sonra müəllimlə şagirdlər arasında

Jialoq aparılmalıdır, mövzu kompüter təliminin şagirdlərin idrak fəallığına, onların tərbiyəsinə necə təsir bağışladığını təhlil etmək çox vacibdir. İlər bir fərdi öyrənənin imkanları nəzərə alınaraq konkret qərar qəbul etmək lazımdır; burada hər bir şagirdin şəxsi fəaliyyəti xüsusi rol oynayır. Kompüter təliminin psixoloji-pedaqoji problem­lərindən biri baza kateqoriyaları olan fəaliyyətin, təxəyyülün, hafizə və şəxsiyyətin başqaları ilə necə əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Şəxsiyyətin amili təfəkkür, hisslər, təxəyyül və s. kimi hafizə psixologiyası üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Bilik, bacarıq və vərdişlərin formalaşması şagirddə assosiasiyalar yaradır və bunlar da idrak obyektləri arasındakı münasibətləri əks etdirir. Assosiasiya dedikdə təcrübə nəticəsində şərtlənən təsəvvürlər əlaqəsi başa düşülür, yəni şüurda təsəvvür meydana gələndə o digər təsəvvürləri yaradır. Assosiasiyanın yaranması zehni kö­məkçinin təsirindən asılıdır. Təlimdə şagirdə cəld kompüterdə işləmək lazım gəldikdə assosiasiyalar yaranır. Burada kompüterdə reallaşdırılan təlim proqramları köməyə gəlir.

İnsan psixikasının əsasını onun fəaliyyəti təşkil edir. Obyektiv aləmin mühüm qanunauyğunluqlarını əks etdirir. Psixika - fəaliyyətdir, əməllər sistemidir. Psixika - ideal obrazlarla (təsəvvür, anlayış) yanaşı, ideal əməlləri (hiss etmə, təxəyyül, yaddaş, fantaziya) əhatə edir. Psixika sosial qanunlar əsasında formalaşır. İnsanın daxili (psixi) və xarici (fiziki) fəaliyyəti ilə qarşılıqlı əlaqədə olub vahid bir kompleksdir. Hər bir əməl istiqamətləndirici, idarəedici və nəzarətedici hissələrdən ibarətdir.

Müəllim öyrədici proqramlarla şagirdlə işləyərkən hər bir əməlin mənasının şagird tərəfindən dərk edilməsinə nəzarət edir, lazım gəldikdə zəruri düzəlişlər aparır, yəni burada insanın alqoritmik kompüterin və yenidən insanın fəaliyyəti sistemi icra olunur. Kompüter düşünmür, təlini isə təfəkkürlə sıx əlaqədardır, deməli intellektual proqramlar yaradılmalıdır, şagirdlə dialoq aparılmalıdır. Belə kompüter və ümumiy­yətlə, pedaqoji texnologiyalar üçiiıı proqramlarının yaradılması çox mürəkkəb olub psixoloji, pedaqoji, metodiki və s. tələblərə cavab verməlidir.

Bu giVn dünya ölkələrində on milyonlarla uşaq geniş diapazonlu oyunları kom­püterlə oynayırlar. Bu oyunlarda uşaqlar çox böyük gərginliklə fantastik təsirlərə məruz qalırlar.

Psixoloqlar belə hesab edirlər kİ, kompiiler oyunları yeniyetmə və gənclərin sağlamlığına və psixikasına mənfi təsir edir. Pedaqoqlar isə iddia edirlər ki, düzgün təşkil edilmiş oyunlar uşaqların inkişafında mühüm rol oynayır, ilər iki fikri ümumi­ləşdirsək, belə nəticəyə gələ bilərik ki, şagirdlərin kompüterlərlə oyunlarına qadağa yox, ciddi tələblər qoyulmalıdır. Öyrədici, məntiqi, tərbiyəedici və inkişafetdirici oyunlar uşaq psixologiyalarına mənfi təsir göstərməməlidir. Hesab edirik ki, kom­püterin təlim prosesinə daxil edilməsi çoxlu problemlərlə bağlıdır, bu problemlər zaman-zaman həll olunmalıdır.

2. 
   Təlimin səmərəsinin yüksəldilməsi məqsədilə müasir pedaqoji texnologi­yalardan istifadənin imkanları və yolları
   

Tədris prosesində pedaqoji və informasiya texnologiyalarından bir sıra məq­sədlər i'ıçün istifadə oluna bilər. Bu məqsədlərdən biri və ən ümdəsi təlimin səmə­rəliliyini yüksəltmək və onun keyfiyyətini artırmaqdan ibarətdir. Təhsil sferasında səmərəlilik və keyfiyyət, təlim nəticələrinin əvvəlcədən müəyyən edilmiş normativlər əsasında şagirdlərin səviyyəsini, ümumi halda təhsil sisteminin durumunu müəyyən edən ən vacib göstəricidir. Tədris prosesində təlimin səmərəliliyinin artırılması, təd­ris-təlim prosesinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, yeni təlim və pedaqoji texnologiya­larının, interaktiv metodların tədris prosesinə tətbiqinin gcnişlənilməsilə bağlıdır. Deməli, təlimdə səmərəliliyə və keyfiyyətə şagirdlərə verilən bilik, bacarıq və vər­dişlərin müvafiq standartlara və cəmiyyətin tələbatına hansı səviyyədə uyğunluğunu müəyyənləşdirən və inkişafa xidmət edən başlıca meyar kimi baxmaq lazımdır. Müasir dövrdə cəmiyyətimizdə intensiv olaraq dəyişən sosial-iqtisadi münasibətlər təhsil sisteminin bu proseslərə çevik, dinamik adaptasiya olunmasını tələb etdiyindən, təhsilin keyfiyyəti və onun səmərəsinin artırılması daha da aktuallıq kəsb edir. Ümumtəhsil məktəblərində təlimin səmərəliliyinə və keyfiyyətinin artırılmasına təsir edən amillərin və kriteriyaların əvvəlcədən müəyyən olunması həlledici mahiyyət daşıyır. Məktəbdə təhsilin, tədris-təlim prosesinin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə və

səmərəliliyinin artırılmasına aşağıdakı amillər təsir göstərir:

1. 
   Təhsil xidmətlərinin keyfiyyəti, 2. Tədris prosesinin düzgün təşkil olunması, 3. İdarəetmənin keyfiyyəti, 4. Əməkdaşların fəaliyyətinin keyfiyyəti, 5. Maddi-texniki bazanın keyfiyyəti, 6. Yeni pedaqoji texnologiyaların, İKT-nin tətbiqinin keyfiyyəti.
   

Göründüyü kimi, təhsilin keyfiyyətinin və səmərəliliyinin artırılmasında idarə­etmədə pedaqoji və informasiya texnologiyalarının düzgün tətbiqi xüsıısi əhəmiyyət kəsb edir. Pedaqoji texnologiyalar təhsil sisteminin demokratikləşdirilməsi, humanist- iəşdirilməsi, təhsil mühitinin təbiətə müvafiq! ik, əyanilik, interaktivlik prinsipləri əsasında qurulmasına imkan verir. Danılmaz faktdır ki, təlim və pedaqoji texnolo­giyalar tədris və öyrənmə prosesinin səmərəliliyinin artırılmasına böyük kömək göstərir. Bu və ya digər fənlərdən aldıqları bilik və məlumatlara dair fakt və hadisə­lərin, proseslərin, əşyaların, təsvirlərin həqiqi, yaxud oxşar surətlərinin göz önündə canlandırılması məktəblilərdə həm təlimə tələbat, maraq və məsuliyyət oyadır, həm də bu və ya digər məsələləri daha sistemli, aydın və şüıırlu, qısa müddət ərzində başa düşür, dərk edir, eyni zamanda, onları yaddaşlarında daha möhkəm saxlayırlar.

Məktəb tarixindən, təlim-tərbiyə təcrübəsindən, ayrı-ayrı fənlərin tədrisinin inkişaf dinamikasından məlum olur ki, müxtəlif dövrlərdə təlim zamanı əyanilik prinsipini əsas tutaraq müxtəlif vasitələrdən - əşyanın özündən, təlimin texniki va­sitələrindən, val yazılarından, maqııitləşmiş lent yazılarından, epidiaskondan, diafilm- rirdən istifadə olunmuşdur. Təbii ki, bunların hər biri müəyyən dövr üçün təlimdə səmərəliliyi artıran texniki təlim vasitəsi kimi az və ya çox dərəcədə əhəmiyyətli rol oynamışdır. Lakin həyatın, elm və texnikanın indiki inkişaf səviyyəsində, güclü informasiya axını şəraitində bunların heç biri təlimdə istənilən effekti yaratmaq imkanına malik deyildir. Bu cəhətdən yeni təlim və pedaqoji texnologiyaları; kom­püter, şəxsi cib kompüter vo mobil telefonları, elektron poçtları vo s. sözün həqiqi mənasında, heç nə ilə əvəz olunmaz gücə və imkanlara malikdirlər.

Əlbəttə, təlim prosesində problemli təlim, fəal təlim, pedaqoji oyun, inkişafel- dirici vo distant təlim texnologiyalardan istifadə də təlimin səmərəsinin artıırlmasında əvəzsiz rol oynayır. Müasir ümumləhsil məktəblərinin qarşısında duran prioritet məq­səd-müasir texnologiyalara dərindən bələd olan, yeni biliklər "kəşf etməyə, həyat problemlərini ınüstəqid həl! etməyə qabil insanlar yetişdirməkdir. Bu prosesdə prob­lemli təlim texnologiyalarının rolu çox böyükdür. Problemli təlim texnologiyaları şagirdi standart olmayan təlim, idrak məsələlərini orijinal metodlarla işləməyə hazır­layan yaradıcı prosesdir. Problemli təlim texnologiyası təlim prosesinin xüsıısi for­mada təşkilini nəzərdə tutur. Bu, yeni təlim metodları və priyomlarınm seçilməsində, təlim materialının strukturlarında öz ifadəsini tapır. Burada öyrətmə və öyrənmə, təlim və idrak, metod və yeni texnologiyaların vəhdəti nəzərdə tutulur:

• 
  Mövcud biliklərin yeni situasiyalarda istifadəsi;
  
• 
  Öyrənilən obyektin strukturunu görmək;
  
• 
  Tanış obyektdə yeni mahiyyətin aşkarlanması;
  
• 
  Məsələnin həllinin alternativ yollarının müəyyənləşdirilməsi;
  
• 
  Məsələnin həllinin məlum yollarından venisinin kombinə edilməsi;
  
• 
  Məsələnin həllinin orijinal həlli yollarının tapılması. Problemli təlim texno­logiyası yaradıcılıq tələb edən mürəkkəb sistemdir.
  

Yaradıcılıq tələb edən problemli təlim texnologiyası şagirdlərdə tənqidi təfək­kürü inkişaf etdirməyə xidmət göstərir və aşağıdakı elementləri özündə ehtiva edir:

• 
  Problemi duymaq və müstəqil sıırətdə dərk etmək;
  
• 
  Fərziyə irəli sürə bilmək, fərziyələrini praktikada yoxlamaq;
  
• 
  Öyrəndiklərini analiz və sintez etmək, əqli nəticə çıxara bilmək.
  

Problemli təlim o halda mümkündür ki, şagird nəyi bilmədiyini və nələri bil­mək lazım olduğunu yaxşı dərk etsin. Problem məsələ bir sıra suallar doğurur: Prob­lemi necə həll etmək? Problem suallar - problem məsələni, problem məsələ isə prob­lemin həlli modelini doğurur. Problemli təlim texnologiyaları aşağıdakı ardıcıllıqla reallaşır. Problem - situasiya - problem məsələ - həllin modeli - həll.

Bu ardıcıllıqdan məlum olur ki, problemli təlimin əsas pedaqoji-psixoloji məq­sədi şagİrlərdə tənqidi, məntiqi, problemli təfəkkürü formalaşdırmaqdır. İ lər bir müəllim yeni pedaqoji texnologiyalardan istifadə edərkən bu məsələ ilə əlaqədar olaraq bir sıra tələblərə:

• 
  Problemə maraq oyadan motivlərin yaradılması;
  
• 
  Məlum və məlum olmayan biliklərin rasional vəhdəti;
  
• 
  Hər mərhələdə meydana çıxan problemlərin imkanlara müvafiq olması;
  
• 
  Problemin həlli nəticəsində alınan informasiyaların Öyrənən üçün şəxsi məna kəsb etməsi və s. əməl etməlidir.
  

Problemli ləlim texnologiyası aşağıdakı struktur elementlərinə malikdir:

• 
  Öyrənilmiş materialın aktuallaşdırıiması;
  
• 
  Problem-situasiyanın yaradılması;
  

-Təlim probleminin qoyulması;

• 
  Əqli fəaliyyət və problemin həlli;
  
• 
  Problemin həllinin yoxlanılması.
  

Problemli təlimdə məqsədə nail olmaq üçün ən vacib vasitələrdən biri inter­aktiv təlim metodlarının pedaqoji prosesdə geniş tətbiqinin həyata keçirilməsidir. Tədqiqat işində interaktiv təlim metodunun təlimdə səmərəliliyinin təmin olunmasın- dakı rolunu müəyyənləşdirərək, onun həm kəmiyyət, həm do keyfiyyət göstəriciləri əsas götürülmüşdür. Səmərəliliyin kəmiyyət göstəricisi olaraq eyni bir məktəb çər­çivəsində yeni təlim texnologiyalarını tətbiq etməklə interaktiv üsullarla dərslər təşkil olunan sinfin təhsil göstəriciləri isə ənənəvi üsullarla dərslər aparılan sinfin statistik nəticələrinin müqayisəsi. Müasir elmi-texniki, pedaqoji-metodik tələblərə cavab verən, interaktiv və digər yeni təlim metodlarından istifadə etməklə tədrisi fəallaş­dıran məktəblərin — yenilikçi məktəblərin yuxarıda sadalanan göstəriciləri ilə, ənənə­vi üsullarla işləyən məktəbin müvafiq göstəricilərinin kəmiyyətlə müqayisəsi.

Tədqiqatın gedişində həm Azərbaycanda, həm də İran İslam Respublikasında fəaliyyət göstərən yenilikçi-intellektual məktəblərdə həyata keçirilən təlim-tərbiyə işinin nəticələrinə istinad edilmişdir.

İnnovasiyalı, yeni ideyaların tətbiqi əsasında yaranan yenilikçi məktəblər dünya pedaqoji praktikasında artıq çoxdandır ki, real faktlara çevrilmişdir. Təhsildə yenilikçilik hərəkatı pedaqoji kollektivlərin təhsil işçilərinin, həm də konkret tarixi dövrün məktəblərinin problemini həll etmək çağırışma cavabdır. Bu problemlərin əhatə dairəsi bütün dövrlər üçün təxminən eyni olub, təhsil prosesində təkrarçılıq, məktəb proqramının həddən aıtıq yüklənməsi, məktəblilərdə biliklərin əldə edilməsi­nə marağı azaltmış, nəticədə illər ötdükcə problemlər daha da kəskin şəkildə özünü

I hiss etdirməyə başlamışdır. Bu da yenilikçi pedaqoji praktikada, pedaqoji kollektivlər arasında yeni axtarışlara meyl və maraq yaratmış, novator, tədqiqatçı müəllimlərin yaradıcılıq mühiti və imkanlarına yol açmışdır.

Hazırda Azərbaycanda belə 12 üırmıntəhsil məktəbi fəaliyyət göstərir. Bakı Dövlət Universiteti litseyi, Bakı Slavyan Universiteti, Xəzər Universiteti, "Odlar Vurdu" Universiteti nəzdindəki ümıımtəhsil məktəbləri, Müasir Təhsil Kompleksi, Bakı Kompüter Kolleci, Hlitar Gimnaziya 190, 18, 20, 70 saylı məktəblər və s. İran İslam Respublikasında İslam inqilabı, Fəıhəng, Danişmondan, Mühəddəsə, Oləviyyə, Firdovsi, Vilayət, Əlzəhra, Tovhid, Omirxizi, Doktor Hesabi, Kövsər, Sədiqəkübra, Nobiokrəm, Dehxoda və s. intellektual məktəblərdir.

Yaranmaqda və artmaqda olan bu yeni məktəblər təkcə xarici görünüşünə, formasına görə deyil, qarşılarına qoyduqları məqsəd, problemlərlə yanaşı, biliklərin mənimsənilməsində istifadə olunan tədris metodları, yeni texnologiya və vasitələrin prosesə tətbiqi, tədris planlarında fənlərin miqdarı, yeni fənlərin tədrisi və dərslərin dünya standartlarının tələbləri səviyyələri vo istiqamətləri keçmiş ənənəvi məktəb­lərdən və tədris metodlarından köklü şəkildə fərqlənir. Yenilikçi məktəb təlim pro­sesində və müntəzəm sistem formasında idarəetmənin yaxşılaşdırılması üçün məktəb­liləri inofrmasiya əsrinə hazırlamaq məqsədilə təşkil edilmiş tədris müəssisəsidir. Bu məktəbin təlimi və rəhbərliyi kompüter texnologiyası vo şəbəkəsinə əsaslanır və dərslərin əksəriyyəti elektronik, sistemli və nəzarəti əsasında təşkil olunur.

"İntellektual məktəblərin yaranmasına ehtiyac varını?" "İntellektual məktəbin əsas xüsusiyyətləri nədən ibarətdir?", "Təhsil və tərbiyə prosesində nəzər vo baxışların yeniləşməsi ııodir?", "İntellektual məktəblərin yaranması və idarəedil- məsində uğurlu amillər hansılardır?" Fəlsəfi baxımdan bu, bilik, təfəkkür və məntiq kimi anlayışları özündə ehtiva edən və baxışların daha da genişlənməsinə səbəb olan bir sistemdir. İntellektual məktəblər yeni tədrisə çıxış yoludur. O, yeni informasiya texnologiyası və tədris proqramlarının birləşdirilməsi yolu ilə tədris və təlim prose­sində köklü dəyişikliklərin aparılmasına şərait yaradacaq. Bu məktəblərdə müəllim, sadəcə olaraq bələdçi, təşkilatçı, biliyi ötürən şəxs funksiyasını yerinə yetirir. Şagird isə fəal, yaradıcı, tədqiqçi kimi çıxış edir. İntellektual - yenilikçi məktəblərin əsas

fərqli xüsusiyyətləri təlim-tərbiyə prosesinin effektivliyi və keyfiyyəti nöqteyi-nəzə­rindən çoxsistemli modelə malik olması ilə izah edilir. İntellektual - yenilikçi mək­təbin ən başlıca konseptual ideyasını reallaşdırmaq üçün şərait yaradan çoxsistemli ük prinsipi fərdi təlim ideyasını reallaşdırır. Belə məktəblərdə yeni pedaqoji texnolo­giyalarla şagirdlərin təlimini həyati tələbatlarla, onların maraq və təcrübələri ilə sıx şəkildə əlaqələndirilməsi xarakterikdir. Bu texnologiyaların tətbiqi təlim prosesində şagirdlərin mövqeyinin dəyişməsinə şərait yaradır və şagirdlər bu şəraitdə daha müstəqil olurlar. İnformasiya texnologiyalarının təhsil və tərbiyə proqramlarında genişləndirilməsi də bu məktəblərin pedaqoji uğuru kimi qiymətləndirilə bilər. Bu uğurun layda və nətieəlori yalnız təhsil mühitində öz təsirlərini göstərməklə bitmir, həm də şagirdlərin həyat və fəaliyyətlərində yeni dəyişiklik yaradacaq, onların gələcəyini təmin edəcəkdir. İyirmi birinci əsrdə şagirdlər dərsə dolu çantalar və həcmli kitablarla deyil, cib şəxsi kompüterlə gələcəklər. Onların əldə edə biləcəkləri informasiya sonsuz olacaqdır. Hətta imtahanlar belə kompüter vasitəsilə həyata keçirilir, şagirdlər kompüter vasitəsilə dərsdə iştirak etmədən onun gedişini izləyə bilirlər. Belə məktəblər yalnız şagirdlər üçün yox, həm də müəllimlər, valideynlər üçün də əsil təlim mühiti olacaqdır:

1. 
   Yenilikçi məktəblərdə təhsil alan uşaq, yeniyetmə və gənclərin ünsiyyət münasibətləri psixoloji cəhətdən təmin edilir, dərs proqramları hər bir şagirdin ehtiyacı və istedadına müvafiq şəkildə tərtib olunur.
   
2. 
   Təlim yönümlü dəyərləndirmə. Bu məktəblərdə dəyərləndirmə təlimin əsas istiqamətidir, işin nəticəsindən həm müəllimlər, həm də şagirdlər faydalana bilir.
   
3. 
   İntellektual məktəblərdə bütün təsirlər şagirdlərin fikri və əməli inkişaflarına yönəlir. Şagirdlər vasitəsilə informasiya və biliyin sərf olunması yerinə, biliyin yaradılması, əldə edilmə üsulları təmin edilir.
   
4. 
   Hədəflərin dərkinə və tanınmasına xüsusi diqqətin ayrılması: intellektual- yenilikçi məktəblərin proqram və fəaliyyətlərinin hədəfləri potensialJı şagirdlər üçün məktəbin göstərdiyi nəticələr əvvəlcədən müəyyən proqram əsasında məlum olduğu kimi tənzim olunur. Bu səbəbdən şagirdlər təlim prosesində daha çox və daha münasib şəkildə iştirak edirlər.
   
5. 
   İstedadlı şagirdlərə xüsıısi diqqət göstərilməsi: Tədqiqatlar göstərir ki, şagirdlərə təhlil-tərkib, müqayisə apara bilmələrinin və fəal tədris üsullarının öyrə­dilməsi, onların daha çevik təfəkkürə və dərin biliyə yiyələnmələrinə səbəb ola bilər.
   
6. 
   Yenilikçi məktəblərdə təlimin digər üsullarından biri elə texnologiya və tədris metodlarından istifadəsini nəzərdə tutur ki, onların vasitəsilə şagirdlərin fəaliyyətini stimullaşdırsın və təlim prosesinin gücləndirilməsi zamanı onlara oxşar modelin yaradılması və onlardan nümunə götürülməsi təmin edilmiş olsun. Bu təlim prosesində şagirdlərin öz bacarıqlarını avtomatik şəkildə digərlərinə ötürməsinə zəmin yaradır. Məhz bu məqam təlim prosesində olduqca faydalı və təsirli rol oynayır.
   
7. 
   Təlim təfəkkürün məhsuludur. Şagirdlərin fəal təfəkkürə yiyələnməsi üçün işlərin həyata keçirilməsində məntiqi üsullardan istifadə təmin edilir.
   
8. 
   Kütləvilik: yaradıcı təfəkkürün və məsələlərin dərindən dərk edilməsinin nəticələrindən biri şagirdlərin və hətta müəllimlərin çətin təhsil problemlərinin həllinə hazırlanmalarıdır. Bu məktəblərdə şagird və müəllimlər öz maraqlarım asanlıqla büruzə verirlər və problemlərin həllində öz yaradıcı və yenilikçi təfəkkürlərinə və yeni üsullar yaratma qabiliyyətlərinə arxalanırlar.
   

Belə təlim şəraitində - görmə - eşitmə vasitələrindən istifadə, film, animasiya və s. vasitəsilə dərs bəhslərinin və elmi mövzuların hazırlanması təlimi daha da sürətləndirir.

Bu məktəblərdə təlim mexaniki surətdə həyata keçmir. Öyrənən şəxs fəal surətdə mövzuları təhlil edir, əldə olunmuş nəticələri ümumiləşdirir. Şagird beynində hər hansı bir modeli qurur, o, bu modeli tanıma obyekti adlandırır. Əgər öyrənilən mövzular bu tanıma obyekti ilə uyğunluq təşkil edərsə, öyrənən mövzunu qavrayır. Bu məntiqi təlim üsulu əzbərçiliyi aradan qaldırır, mahiyyətin şüurlu dərk olunması asanlaşır.

Yenilikçi məktəblərdə təlim ənənəvi şəkildə, oxumaq və əzbərçiliik əsasında deyil, kəşf və məntiq əsasında qurulur. Dərs proqramının əsas hədəfi hər bir fərdin cəmiyyətdə müəyyən məsuliyyəti dərk etməsini təmin edir.

Bu məktəblərdə təhsil eşitmə və görməyə əsaslanır. Müəllimlər müxtəlif dərsləri kompüter vasitəsilə, film, animasiya və s....müxtəlif funksiyalı alətlərin (gör- mo, eşitmə, sözlo vo əməli) köməyilə elə hazırlayırlar ki, şagirdlərin istedadları və hərlərə Hi inkişafı təmin edilsin. Belə tədris modelləri şagirdlərin təlimdə fəal İşti­raklarını tələb edir. Bu hal şagirdlərə yaradıcı və tənqidi düşüncəyə sahib olmaları üçün imkan yaradır.

Yenilikçi məktəblər həmkarlıq və rəqabətin mövcud olduğu bir mühitdir. Bu istiqamətdə həmin keyfiyyətlərə yiyələnmək üçün şagirdlərə müəyyən keyfiyyətlər aşılanır. Başqa sözlə, belə məktəblərdə məsələlərin kəşfi - həll üsullarından, iş qabi­liyyətlərindən istifadə olunur.

Yenilikçi məktəblərin dərs vəsaitlərinə kompüterə əsaslanan yeni texnoloji vasitələr daxildir.

Müəllim və şagirdlərin ehtiyacları əsasında mənbələrin elektronik və çap surətində hazırlanması (elektronik kitabxana və s.);

• 
  Müəllim və şagirdlərin ehtiyac duyduqları kompüter avadanlıqları və proqrama İrinin onlarla hazırlanması (kompüter şəbəkələri);
  
• 
  Tədrisi cəmiyyətin, müəllim və şagirdlərin daha asan əldə etmələri üçün informasiya bazasından istifadə;
  
• 
  Elektronik vasitələrdən, müəllimdən və ya təhsilin standartlardan istifadə etməklə başlanması;
  
• 
  Bu məktəblərin mərhələləri arasında rabitəli mühit.
  

Təhsil rəhbərliyi, ağıllı dəyərləndirmə, şagirdlərin dialoq mühiti, müəllim və müdir, valideynlə əlaqə müəyyən bir kompüter proqramına ehtiyac duyur. Bu proq­ramlar məcazi modellər şəklində istifadə olunur. Onlara platform deyilir. Yenilikçi məktəblər üçün ehtiyaclarda nəzərə alınaraq işlərin təşkili müstəqil xarakter daşıyır.

Belə məktəblərdə şagirdlərin hərtərəfli inkişafı ictimai əlaqələrlə sıx bağlıdır. Şagirdlər ən son informasiyalara yiyələnməklə kompüter və internet biliklərinə sahib olmaqla, ailədə bir fərd kimi formalaşa, sinif yoldaşları, yuxarı və aşağı siniflərlə və ümumiyyətlə, cəmiyyətlə sağlam ünsiyyət qura bilirlər.

Belə vətəndaşların səylərinin nəticəsi o olacaqdır ki, onlar kifayət qədər biliyə, əxlaqi keyfiyyətlərə, şəxsi məsuliyyət hissinə malik olacaq, ailədə, cəmiyyətdə və bütün vətəndaşların bərabərliyinin qorunmasında iştirak kimi mənəvi keyfiyyətlərə

yiyələnəcəklər.

İntellektual məktəblərin əsas cəhətləri:

1. 
   Təlim, təhsil mühiti: Bu mtihit 4 sahəni əhatə edir: dərs proqramı, məzmun, tədris üsulu, qiymətləndirmə;
   
2. 
   Müdiriyyət: Ehtiyac duyulan mənbələr və proseslər təlim təhsil mühitini himayə edir;
   
3. 
   İnsanların məsuliyyətləri və ehtiyac duyulan qabiliyyətlər;
   
4. 
   Texnologiya: Təlim - təhsil mühitinin yaradılması, müdiriyyət və xarici əlaqələr, texnologiyaya əashınan həll yollarını zəruri edir.
   

Bu sistemdən istifadə edərək ehtiyacların müəyyənləşdirilnıəsinə, müxtəlif imkanlar və seçimlər arasından həll yollarının aydınlaşdırılmasına və ehtiyacların azaldılmasına və ya ümumiyyətlə aradan götürülməsinə nail oluna bilər.

Hədəflər:

1. 
   Zehni, cismani və psixoloji cəhətdən şagirdlərin hərtərəfli inkişafım təmin
   

etmək;

2. 
   Fərdi qabiliyyət və bacarıqların yüksəldilməsi;
   
3. 
   Kompüter biliyinə malik şəxsin iş qüvvəsinin tərbiyəsi;
   
4. 
   Təhsil-tərbiyə sistemində, təlim tərbiyə prosesində dəyişiklik;
   
5. 
   Təhsil—tərbiyə prosesində valideyn, cəmiyyətin və bəzi xüsusi təbəqələrin iştirakının təmin olunması.
   

Sistemli layihələşdirmədə üç vacib işi həyata keçirmək lazımdır:

1. 
   Planlaşdırma (planning)
   
2. 
   İcra (implementation)
   
3. 
   Qiymətləndirmə (evaluation)
   

Göstərişlər və əsas siyasət xətti:

• 
  Zehni qabiliyyətlərin vurğulanması;
  
• 
  Təhsil vasitəsilə dəyərlərin vo dilin tədris olunması;
  
• 
  fəlim - təhsil mühitinin yaradılması;
  
• 
  Müxtəlif istedad səviyyələrinə malik şagirdlər üçün müxtəlif təhsil üsullarının hazırlanması;
  
• 
  Cəmiyyət üzvlərinin məktəblərlə həmakarlığım təmin etmək üçün sərfəli şəraitin yaradılması.
  

Dərs proqramı şagirddə yaradıcı və tənqidi düşüncə formalaşdırmalıdır.

• 
  Hərtərəfli olmaq: Şagirdlərin hərtərəfli inkişafını ön plana çəkilməsi;
  
• 
  Məhdudiyyətin olmaması: dərs proqramı şagirdə imkan verir ki, dərs proqramından kənara çıxaraq daha çox informasiya alsın;
  
• 
  Müəyyən hədəlin mövcud olması: dərs proqramı təhsil və tərbiyənin əsas və mühüm hədəflərini vurğulayır;
  
• 
  Texnologiyaya əsaslanan dərs proqramı şagirdlərdə öz ehtiyaclarını ödəmək iiçün texnologiyadan istifadə etmək qabiliyyəti formalaşdırır.
  

Tədris üsulu:

• 
  Bu məktəbdə tədris üsulu şagird yönümlüdür;
  
• 
  Şagird müəllimin rəhbərliyi ilə öz hədəflərini formalaşdırır;
  
• 
  Müəllimin təklifi ilə vəzifələr şagirdlərin vasitəsilə müəyyən edilir;
  
• 
  Şagird öz vəsaitlərini nəzərə alır və müəllimdən onlar barədə fikirlərini soruşur.
  

Qiymətləndirmə:

• 
  Məktəbdə qiymətləndirmə məntiqi surətdə aparılır.
  

1. 
   İlkin qiymətləndirmə = bilik və bacarığın yoxlanılması;
   
2. 
   Ardıcıl qiymətləndirmə ~ Şagirdin üstün cəhətləri və zəif tərəflərinin müəyyənləşdirilməsi üçün inkişaf səviyyəsinin aşkar edilməsi;
   

e) İstedadın ölçülməsi = Ehtiyac duyulan dərsliklərin hazırlanması və istedadların daha da inkişaf etdirilməsi;

d) Son qiymətləndirmə - Hal-hazırda mövcud təhsil sisteminə diqqət yetirməklə yazılı surətdə şagirdin təlim səviyyəsi müəyyən edilir.

Qiymətləndirmə isə müxtəlif üsullarla aparılır:

1. 
   Sinifdə qiymətləndirmə: Bu cür qiymətləndirmə dərs zamanı və dərsdən sonra aparılır.
   
2. 
   Məktəbdə qiymətləndirmə: Bu cür qiymətləndirmə hər dərs müddətinin axırında aparılır.
   
3. 
   Mərkəzləşdirilmiş qiymətləndirmə: Şagird ha/.ır olduğunu nə vaxt bildirirsə, layihə şəklində hazırlanır.
   

Dərsin məzmunu: İki formada olur:

1. 
   Lazımi standartlar əsasında hazırlanmış (Təhsil Nazirliyinin tədris texnoloji dəftəri vasitəsilə).
   
2. 
   Müəllimin hazırladığı dərs.
   

1. 
   Texnoloji keyfiyyət;
   
2. 
   Cazibələr;
   
3. 
   Təhsilin keyfiyyəti;
   
4. 
   Dərs proqramı ilə uyğunluq.
   

Peşəkar məsuliyyət və bacarıqlar:

1. 
   Müdir: Məktəb müdiri informasiya texnologiyasına əsaslanan təhsilin tərəfdarı olmalıdır. Beləliklə, təhsilin idarə olunmasında, yeni üsulların tətbiqində daha səriştəli olar.
   

Ehtiyac duyulan dərsliklər:

• 
  İlkin biliklər, wordlə, power poinllə tanışlıq.
  
• 
  Təhsillə əlaqəli bir neçə funksiyalı kompüter proqramları.
  
• 
  Təhsili kompüter proqramları və dərs üçün yardımçı vasitələr (ilkin biliklər).
  
• 
  İdarəçilik üçün nəzərdə tutulan kompüter proqramaları (əlaqədar informasiya bankları).
  
• 
  Rəhbər kompüter proqramları (Məktəbin tam kompüter proqramları).
  

Daima dəyişən müasir dünyada təlim metodlarının təkmilləşdirilməsi ilə bağlı

müəllimlərlə dialoq.

• 
  Rəhbərliyin özünün malik olduğu keyfiyyətlər - həvəsləndirmə, yenilikçilik, yaradıcılıq, qrup şəklində iş;
  
• 
  Məktəbin idarə edilməsində texnologiyadan istifadə bacarığı;
  
• 
  Təhsilə rəhbərlik;
  
• 
  Bir neçə funksiyalı və rəhbər mövqe daşıyan kompüter proqramlarından istifadə.
  

2. 
   Müəllimlər: Müəllimlər hər zaman rəhbər mövqeyə malikdirlər. Peşəkarlıq, dəqiq təhsil, müəllimlərin işin öhdəsindən gəlmələri bu məktəblərdə mühüm amil və əsas ehtiyac 1 ardandır. Müəllimlər İKT sahəsində mütəxəssis olmalıdırlar.
   

Müasir məktəbin müəllimindən həm təlim prosesinə düzgün təşkil etmək, həm do informasiya texnologiyaları vasitələrindən istifadə edə bilmək bacarıqları tələb olunur:

• 
  Proqramlaşdırma tədris işlərinin tədarükü;
  
• 
  Təhsil texnologiyasının müdiriyyəti;
  
• 
  Təlim - təhsil mühitində xüsusi vəzifələrin icrası;
  
• 
  Məhsuldar təhsilin təmini.
  

Bacarıqlar:

• 
  Təhsilin layihələşdirilməsi;
  
• 
  Sinfin təşkili, idarə edilməsi;
  
• 
  Şagirdin təlim fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi;
  
• 
  Şagirdlər üçün münasib mənbənin seçilməsi;
  
• 
  Təhsil prosesində texnologiyadan istifadə bacarığı.
  

Digər işçilər şagirdlərin, işçilərin, maliyyə işlərinin, ümumi əlaqələrin və s. sənədlərin qorunmasında öz vəzifələrini icra edə bilmələri üçün avtomatik idarə üsulu ilə tanış olmalıdırlar.

İntellektual məktəblərin yaradılması və fəaliyyət göstərməsində müvəffəqiyyət qazanmaq üçün zəruri amillər bunlardan ibarətdir:

• 
  İntellektual məktəblərin himayə edilməsində bütün təşəbbüskar tərəflər birləşməlidirlər;
  
• 
  Məktəbin müəllim və müdirlərinin, işçilərin və digər personalların xüsusi və daimi inkişafı təmin edilməlidir;
  
• 
  Kifayət qədər mənbə və sərmayə tədarük edilməlidir
  
• 
  İntellektual məktəblərin himayəsi üçün qərarlar, standartlar, əsas iş istiqaməti müəyyən edilməlidir;
  
• 
  Gərək məktəblər elə işlər həyata keçirsin ki, iş zamanı yaranan və nəticə verə biləcək ehtiyacları əks etdirsin;
  
• 
  İKT mənbələri onun daimi himayəsi vo saxlanılması imkanının asanlaşdın!- ması üçün kifayət qədər genişləndirilməlidir;
  

- İntellektual məktəblərin işiıın dəyərləndirilməsi və nəzarəti üçün xüsusi öyrənmə mexanizmi hazırlanmalıdır.

Yenilikçi məktəbdən danışarkən onu demək lazımdır ki, bu məktəblər eJo məktəblərdir ki, yeni müasir texnologiyadan istifadə etməklə təlim və təhsil siteminin sürətlə inkişafında böyük rol oynamış olur. Beləliklə də, informasiya əsrində yaşayan insan texniki mənbələrdən istifadəyə başlayır və ondan istifadə edərək öz bacarıq­larının və yaradıcı ruhunun kəşfinə nail olur.

İlər hansı bir yenilikçi məktəb layihəsinin hazırlanmasında 4 təsiredici amilə diqqət yetirmək lazımdır:

1. 
   Mıihit amilləri (fəza, məktəbin, siniflərin münasib layihəsi və...);
   
2. 
   İcravi amillər (rəhbər, müəllim və şagirdlərin ilkin təlimi);
   
3. 
   Kompüter avadanlıqları amili və şəbəkə və kompüter avadanlıqları əlaqə vasitəl əri n i n 1 av i həl əşd iri 1 məsi;
   
4. 
   Digital və kompüter proqramı amili;
   

Hər hansı bir qabaqcıl məktəbin fiziki fəzası güclü bir rabitə strukturuna ehtiyacı vardır ki, dəyişən mühitin vəziyyətinə birbaşa reaksiya göstərə bilsin.

Belə məktəbin yaradılması üçün güclü informasiya ehtiyatı olmalıdır ki, stan­dart və qüvvətli təhsil şəbəkəsi formalaşsın. Beləliklə, təhsil xidmətləri rahatlıqla məktəbin xidmətinə verilir. Bu şəbəkəni təmin edənlər təhqiqat və tədqiqat şöbəsinin, təhsil - təlim təşkilatının bankı və standart təhsil bankı ola bilər.

Digər tərəfdən məktəbin Özünün daxili əlaqələr sisteminin texniki layihəsi və kompüter avadanlıqları təchizatı da məktəbdə mövcud olmalıdır. Digital sistemlər və kompüter proqramları da informasiya yatağına maik olmalıdır.

Müxtəlif növ kompüter proqramlarından və qeyri-standart təhsil sistemlərindən istifadə ilkin təhsil zamanı islah edilə bilməyəcək zərərlərə və öyrənənlərin çaşqınlı­ğına gətirib çıxara bilər. Digital kompüter sistemlərindən istifadə üçün addım-addım hərəkət etmək və inkişaf mərhələlərini keçmək lazımdır, çünki birbaşa tamamilə ağıllı bir sistemə keçmək xəyali və əsassızdır. Lakin proqramlaşdırıldığı və addım- addım həyata keçirildiyi təqdirdə, xərclər rabitənin gəliri ilə düz gələcəkdir. Zaman

keçdikcə, prosesin çətinliyi ilə qarşılaşacağıq.

Klektronik təhsil siteıni layihəsi ən son metodlardan və ən yeni texnologiyadan istifadə etməlidir.

Mütəxəssislərin fikrinə görə, belə layihələr üçün ən münasib şərait odur ki, müəllim hər hansı fənni tədris edən şəxs deyil, qrup fəaliyyətləri təşviq edilir, hər bir şagirdlə fərdi surətdə onların istedadlarına müvafiq şəkildə davranılır və şagirdlər dərsin məzmununu internet saytları vasitəsilə izləyə bilirlər.

Belə məktəblərin bütün dünyada sayının artması belə inam yaradır ki, onların sayını Azərbaycan və İranda da artıraq. Çünki ölkəmizdə müəllimlərin sayı və sinif- kərin həcmi azdır. Buna görə də, internet vasitəsilə çoxlarına təhsil vermək olar, sinfin fiziki olması məcburi deyildir. Hər kəs öz evində kompüter vasitəsilə təhsil ala - tapşırıq həll edə, qiymət ala və bu qiymətlər əsasında növbəti mərhələlərə keçə bilər.

Bunu da demək lazımdır ki, biz, kompüterin rolunun sürətlə artması vasitəsilə inkişaf edən dünya ölkələrindən geri qalmamaq üçün əsrin münasib təhsil sisteminə ehtiyacımız var. Ogər təhsilin struktual problemlərini həll etməsək, bizə istədiyimiz nəticələri verməyən yalnız oyuncaq kompüterlər yaradacağıq.

Bu tip məktəblərin təcrübəsi göstərir ki, təlim şagirdlərin dərketmə prosesinə fəal qoşulması və bilikləri mənimsəməsi zamanı effektli olur. Bu kriteriyalara isə fəal təlim texnologiyaları tam cavab verir. Problemi tələb olunan səviyyədə həll etmək üçün əsas yol təlimin ənənəvi sistemini dəyişmək, buna axtarıcılıq xarakteri vermək və biliklərin qazanılması prosesində şagirdi təlimin obyektindən subyektinə çevir­məkdir. Fəal təlim texnologiyaları şagirdlərin idrak fəaliyyətinə əsaslanan və təlim prosesinin digər iştirakçıları ilə əməkdaşlıq şəraitində həyata keçirilən təlimdir. Fəal təlim texnologiyalarının üstünlükləri:

• 
  Öyrənənlərin arzusundan asılı olmayaraq fəal olmaq məcburiyyəti;
  
• 
  öyrənənlərin fəallığının uzun müddətli, davamlı olması;
  
• 
  Məsələnin müstəqil və yaradıcı şəkildə həlli;
  
• 
  Motivasiyanın yüksək, inkişaf səviyyəsi;
  
• 
  Öyrənən və öyrədənlərin müntəzəm olaraq düz və əksolaqə şəraitində işləmələri.
  

nı

• 
  Şagird müəllim əlaqəsi yaxşılaşır, müəllimlərin peşəkarlığı və səriştəliliyi artır, daha geniş materialı əhatə etmək imkanının olması;
  
• 
  Materialın yaxşı mənimsənilməsi, şagirdin təlim prosesinin subyektinə çevrilməsi, şagirdlərin passivliyinin aradan götürülməsi;
  
• 
  Yaradıcılığının yüksəlməsi, kəşf sevincinin yaranması, biliklərin təcrübəyə tətbiq olunması, zəif oxuyanların işə cəlb edilməsi;
  
• 
  Təhsil prosesinin ətalətdən çıxarması, fəallığın yaranması, bu tipli məktəb­lərdə şagird axınının başlanması;
  
• 
  Müəllimlər arasında xoş rəqabətin yaranması, təlimin kateqoriyasının yüksəl­məsi;
  
• 
  Şagird və müəllimlərin özünə inamının artması.
  

Fəal təlim texnologiyası "problemli şərh", "tematik diskussiya", "əqli hücum", "treninq", "dəyirmi stol" və s. vasitələrlə reallaşır. Fəal təlim texnologiyasına:

• 
  Təfəkkürün fəallığı;
  
• 
  İnformasiyanın çevik surətdə işlənməsi;
  
• 
  Fəal diskussiya;
  
• 
  Yaradıcı qərarların qəbul edilməsi;
  
• 
  Təlim-idrak problemlərinin kollektiv həlli kimi xüsusiyyətlər xasdır.
  

'Fəlim prosesində mənimsəmənin təşkilində fəal, problemli təlim texnologiya­larından istifadə edərkən müəllim yaradıcı təfəkkürün effektliyinin bir sıra psixoloji qanunlarını diqqət mərkəzində saxlamalıdır. Bu zaman həm də o:

• 
  Şagird təfəkkürünə, hər şeydən əvvəl, yeni bilikləri mənimsəməyə və yeni ideyalar yaratmağa qabil olan, onu yaradan, məhsuldar bir amil kimi baxılmalıdır;
  
• 
  Təfəkkürün məhsuldarlığına şagirdin müxtəlif "problemləri" irəli sürüb həll etməsinə diqqətlə yanaşılmalıdır;
  
• 
  Təlimin səmərəsinin, effektliyinin nəticəsinin prosesə yanaşılmadan asılı olaraq təfəkkür fəaliyyətinə təsir edən başlıca amil olduğu şagirdlərə çatdırılmalıdır.
  

Müasir təlim prosesində fəal öyrənmə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, o, şagirdlərə gələcək peşə seçməkdə, fəaliyyətlərində, şəxsi və ictimai həyatda məqsədlərinə çat­maqda, kamil insan kimi formalaşmaqda kömək edən zəruri öyrənmədir. Fəal öy-

rənmə həm do idraki xarakterdə olub, problemin həlli şəraitini, yeniliklərin axtarışı, kəşf xarakterli öyrənməni əhatə edən, çoxsaylı məqsədləri yerinə yetirməyə imkan verən öyrənmədə çox faydalıdır. Bu halda öyrənmənin mərkəzində fəal şagird daya­nır, proses müəllim və şagirdin qarşılıqlı münasibətləri, şagird mənimsənilməli məz­mun, şagird və onun əhatəsi kontekstində araşdırılır. Şagird fakt və hadisələrin mə­nasını, mahiyyətini başa düşür, dərk edir, təfəkkürün süzgəcindən keçirir, müqayi­sələr aparıb hipotezə irəli sürür, fikirlərini ümumiləşdirib əqli nəticəyə gələ bilir. Bu, şagird üçün böyük məna kəsb edir. Belə öyrənmə mexaniki halizəyə deyil, nəzəri, məntiqi təfəkkürə istinad edir və şagirdin idrak fəallığının yüksəlməsinin təminatçısı olur.

Fəal öyrənmə təlimdə konstruktivliyin, yəni biliyin yeni ideyaların əvvəlki bi­liklərlə sintezinin əsasında yaradılması, yəni biliklər sisteminin passiv deyil, şagirdin fəal həyat təcrübəsinin əsasında yarandığını ehtiva edir. Konstruktiv öyrənmədə şa­girdlər biliyi başqalarından almaqdan daha çox, onu özü, araşdırmalar, mühakimələr vo müzakirələr aparmaqla əldə edir.

Fəal təlim texnologiyaları şagirdin onu əhatə edən maddi aləmi "kəşf etməklə öyrənməsinə" imkan verir. Ona görə də dərslərdə şagirdlərin mövcud bilikləri ilə yeni ideyalar arasındakı qarşılıqlı münasibətlər gücləndirilməli və təlim prosesi bu prinsiplər əsasında qurulmalıdır.

Təlim prosesi təkrarlama vo yaddaşa əsaslanmaq əvəzinə, təhlil, ümumiləş- dirmələr əsasında aparılsa, təbii ki, onıın səmərəliliyi iki qat artacaqdır. Bu prinsip, həm də təlim prosesində şagirdlərin idrak və öyrənmə səviyyəsinə görə qruplaş- dırılmasına və təlimdə onlara fərdi yanaşılmasına imkan verəcəkdir.

Pedaqoji ədəbiyyatlarda "konstruktiv öyrənmə modeli əsasında təlim prosesin­də fəal şagird, sosial şagird və yaradıcı şagird kimi üç fərqli rol müəyyənləşdiril­mişdir".

- Fəal şagirdlərdə bilik fəal formada mənimsənilir və dərk edilir, şagird me­xaniki dinləmək və öyrənmək, şablon xarakterli tapşırıqlar üzərində işləmək əvəzinə, özləri üçün həyatı əhəmiyyət kəsb edən problemləri fəal şəkildə müzakirə edir, fərziyyələr irəli sürür, diskussiyaya girir, onları əsaslandırmağa səy göstərir və

nəticədə problemi öz intellektual imkanına uyğun həll edir.

• 
  Sosial şagirdlərdə bilik və dərketmə sosial cəhətdən şərtləndirilir, bilik və mənimsəmə yüksək səviyyəli sosial fəaliyyət kimi qiymətləndirilir, biliklər fərdi qay­dada deyil, başqaları ilə qarşılıqlı münasibətlər əsasında obyektiv reallığı şərtləndirən ciddi sosial proseslər nəticəsində qazanılır.
  
• 
  Yaradıcı şagirdlərdə bilik və dərketmə prosesi yaradıcı münasibət əsasında formalaşır və ya yenidən yaradılır, 'fəlim prosesində elə mühit yaradılmalıdır ki, şagirdlər özləri biliyi qazanmaq və kəşf etmək ehtiyacı hiss edir, elmi nəzəriyyələrə, tarixi perspektivlərə, sosial və iqtisadi paradiqmalara münasibətdə yaradıcı yanaşmalar əsasında yeni qabiliyyətlər, bacarıqlar və vərdişlər qazanılır.
  

Məktəb təcrübəsi və psixoloji təhlillər göstərir ki, hər üç şagird tipi düşüncə və təfəkkür tərzi ilə bir-birindən fərqlənsə də, hər üç fəaliyyət bir-biri ilə əlaqədardır. Onların vəhdəti ləlim prosesində təmin edilsə, hər bir müəllim onlara fərdi və səriştəli yanaşsa, hər üç şagird üçün öyrənmə həyatı əhəmiyvyət kəsb edər. Belə öyrənmə mühitində hər bir müəllim interaktiv təlim texnologiyalarının tətbiqi əsasında şagird­lərin öyrənmək fəallığını, öyrənməyə marağım, stimullarını, motivlərini müəyyənləş­dirsə, həm şagirdlərin fəallığına və müstəqilliyinə nail olar, həm də bütünlükdə təlimin səmərəliliyi yüksələr, keyfiyyəti artar. Təəssüf ki, bir çox məktəb müəllimləri ilə aparılan sorğulardan məlum olmuşdur ki, onlar hələ də yeni pedaqoji texnologi­yalarının tələblərinə uyğun olaraq interaktiv metodlardan istifadə etməkdə çətinlik çəkirlər. Bu gün dərslərdə müasir informasiya texnologiyalarından: xüsusən, televizi­ya, internet, kompüter və s. elektron vasitələrindən istifadə etməklə şagirdə tədris etdiyi fənni sevdirmək, onu fəal təlimə qoşmaq müəllimdən böyük bacarıq və məha­rət tələb edir.

Müasir pedaqoji texnologiyalardan biri də elektron öyrənmədir. Bu, öyrənmə mühitində əməkdaşlıq fazasının yaradılmasını ön plana çəkir. Mahiyyət etibarilə elektron öyrənmə mühatində yaranması böyük əhəmiyyət kəsb edən və öyrənməni dərinləşdirə bilən məsələ öyrənənlərin öz təcrübələrini bir-birinə ötürə bilmələrinə və öyrənməni əməkdaşlıq yolu ilə yerinə yetirməyə imkan verən bir fazadır.

Buna görə qrupların yaradılması elektron vasitələrindən dialoq və çap üçün istifadə imkanı yaradır. Bu imkan, əslində əməkdaşlıq etməklə öyrənməni reallaşdırır. Əməkdaşlıq şəraitində təlim texnologiyasının məntiqi nəyi isə birlikdə icra etmək deyil, birlikdə öyrənməkdir. Bu, təlimin bu və ya digər texnologiyanın və metodun şagirdlər tərəfindən qrup halında müəyyən ardıcıllıqla həyata keçirilən hərəkətlərin məcmusu olub müəyyən didiaktik sistemin reallaşdırılması anlamım ifadə edir, əməkdaşlığı fəaliyyətin qarşı-qarşıya fəaliyyət, kompüter vasitəsilə, eyni zaman və ya müxtəlif zamanlarda baş verən proseslər kimi müxtəlif formaları hesab etmək olar və ya bu əməkdaşlış bir-birinin yanında həqiqi çalışmalar və ya öyrənmə fəaliyyətinin sistemli şəkildə paylaşdırılması deməkdir. Əgər müəyyən ləlim texnologiyalarının məcmusu vahid bir didaktik ideologiyaya istinad edib, təlimin prinsiplərinin konsepsiyası kimi vahidliyini əks etdirirsə, bu, didaktik sistemi təşkil edə bilər.

Əməkdaşlıq şəraitində təlim prosesində şagirdlər tez-tez dəyişən həyati situasiyalara alışır, vacib olan bilikləri müstəqil qazanır, bu bilikləri həyatda müxtəlif problemlərin həllində istifadə edərək bütün ömrü boyu həyatda öz yerini tutmağa çalışır, müstəqil, tənqidi düşünür, həyatda rast gəldiyi çətinlikləri vaxtında görür, onlardan bacarıqla baş çıxarır, fəal mövqe nümayiş etdirir, iş prosesində müxtəlif texnologiyalardan istifadə edir, informasiyaları toplayıb onları təhlil edir, problemlə bağlı fərziyyələr irəli sürə bilir, öz fərziyyələrini alternativ variantlarla qarşılaşdır­mağı bacarır, nəticələr çıxarmaqla onların əsasında yeni problemləri müəyyənləşdirib həll edir, sinif qrupları ilə əlaqə yaradıb ünsiyyətdə olur və s. Ona görə də ədəbiy­yatlarda əməkdaşlıqla öyrənməni yeganə öyrənmə mexanizmi hesab edirlər. Olbəttə, əməkdaşlıq şəraitində təlimə belə yanaşmaq doğru deyil. Öyrənmədə layihələr, "şagird çantası", müxtəlif səviyyələrdə öyrənmə, konstruktiv öyrənmə və modul öyrənmə texnologiyaların da imkanlarını qiymətləndirmək lazımdır. Əməkdaşlıq şəraitində öyrənmə qrupda baş verir və bu zaman qrupun üzvləri arasında qarşılıqlı fəaliyyət, izahat, razılaşmaq, razılaşmamaq, iki tərəfli qaydanın tənzimlənməsi və s. kimi daha çox fəaliyyətləri əhatə olunur ki, bu özü də daha çox nəticə çıxarma, tanışlıq kimi mexanizmləri əhatə edir. Oməkdaşhqla öyrənmə fərdi öyrənmədən daha səmərəlidir. Eyni zamanda, bu mexanizmlərin hər bir növ fəaliyyətdə qarşılıqlı baş verməsinə təminat da yoxdur, bu, həm də yalnız əməkdaşlıqla baş vermir. Təsvir səviyyələrinin bəzilərində əməkdaşlıqla öyrənmənin potensial mexanizmləri elə həmin fərdi tanışlığın potensial mexanizmləridir. Qrup halında təlim zamanı məqsədə və bütün qrupun müvəffəqiyyətinə yalnız o halda nail olmaq mümkündür ki, qrupun hər bir üzvü və bütövlükdə qrupun bütün üzvləri birlikdə, qarşılıqlı, işgüzar əlaqəyə girə bilsinlər. Bu prosesdə şagirdin qarşısında duran başlıca məqsəd nəyi isə birlikdə icra etmək deyil, daha çox birlikdə dərk edib öyrənməkdir. Bu halda qrup üzvlərinin hər biri təlimə dair məlumatların mənimsənilməsinin marağında olur. Təbii ki, belə bir halda qrupun bütövlükdə qələbəsi onun hər bir üzvünün əldə etdiyi nəticələrdən asılıdır. Əməkdaşlıq şəraitində öyrənmə texnologiyası, həm də öyrənənlərə istiqamət təqdim etmə formasına malikdir. Şagirdlər dərsdə sanki bir-biri ilə işləyir və ya qrup üzvləri bir masa ətrafında işləyirlər, yaxud da bir qrupun üzvləri öz qruplarının dəyəri vasitəsilə qiymətləndirilirlər. Onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, qrup təliminin əsasında yarış deyil, əmokdaşlış durur. Bu tərdi cavabdehlik göstərir ki, dərsdə qrupla əldə edilən müvəffəqiyyət hər bir şagirdin əməyindən, əməyə məsuliyyətli münasibə­tindən, onların bir-birinə nə dərəcədə səmərəli kömək göstərmələrindən çox asılıdır. Buna görə də öyrənmədə əməkdaşlış və həmkarlıq mövqeyi bir növ qruplar arasında və ya qrup və müəllim arasında bağlanan ictimai müqavilədir. Bu müqavilə qarşılıqlı fəaliyyətlə paralel baş verən şəraiti bu qarşılıqlı fəaliyyətin təzahür etməsini təmin etmədən müəyyən edir. Xülasə şəklində əməkdaşlıqla öyrəninə fərdlər tərəfindən öyrənmə mexnizmlərini təmin edən qarşılıqlı fəaliyyətin xüsıısi formalarının gözlənilən mövqeyini təsvir edir, lakin zərurət stibarilə gözlənilən qarşılıqlı fəaliy­yətin baş verməsi üçün təminat vermir. Məhz əməkdaşlıq şəraitində qarşılıqlı öyrənmədə əsas narahatlıq elə hu qarşılıqlı fəaliyyətin baş vermə ehtimalının artması yollarının müəyyən edilməsidir. Bu texnoloji üsullarını dörd qrupa bölmək olar. Birinci, şəraitin tənzimlənməsi, mövqenin dəqiq planlaşdırılması tiçün qarşılıqlı fəaliyyət ehtimalının artması diqqət mərkəzində olmalıdır. Bu mərhələdə müəllimlər üçün təqdim olunan suallar bu qəbildəndir: hər bir qrupun üzvlərinin münasib sayı nə səviyyədədir? Qrupu hansı meyarla təşkil etmək'? Bəlkə bu işi qrup üzvlərinin özlərinə həvalə etmək? Qrup analoji baxışlar, eyni inkişaf səviyyəsi, eyni bilik əsasında təşkil olunmalıdırmı? Qrupların üzbəüz olması, yoxsa bir-birindən kənarda yerləşməsi yaxşıdır? Əməkdaşlıq şəraitində öyrənmə üçün hansı işlər münasibdir, hansı işlər münasib deyil? Əməkdaşlıq müqaviləsi şagirdlərin müəyyən olunduğu ssenari əsasında baş verir. Ona görə də əməkdaşlıq şəraitində dərsin didaktik məq­sədləri müəyyən edilərkən, həm də şagirdlərin qruplarda hansı rollarda fəaliyyət göstərəcəklərinə diqqət yetirilməlidir. Bu prosesdə əməkdaşlıqla öyrənmə üsulu seçilir. Məsələn, müştərək təlim müəyyən şəkildə rolları müəyyən edir, bir çox metodlar öyrənənlərin fərqlərinin tənzimlənməsi əsasında formalaşır və ya qarşılıqlı fəaliyyətin stimullaşdırılması əsasında baş verir və yaxud öyrənənlərin biliyinin tək­milləşdirilməsi zəngin fəaliyyətlə bağlı olur, ilər bir müəllim aydın başa düşməlidir ki, təlimdə səmərə əldə etmək üçün on effektli forması qruplarla əməkdaşlıqdır. Şa­girdlər də əmindirlər ki, əməkdaşlıq təlimində başlıca istiqamət: "Qrup yoldaşları­mıza kömək etməklə özümüz öyrənirik" devizidir.

Əməkdaşlıq mənaca müxtəlif ola bilər:

1. 
   Qrup üzvlərinin mövqeyi bir-birinə oxşar olmalıdır. Müəllim və şagird, eyni zamanda şagird-şagird arasında anoloji mövqedə daha çox əməkdaşlıq olmalıdır.
   
2. 
   Üzvlər arasında qarşılıqlı fəaliyyət müəyyən dərəcədə əməkdaşlıqdır.
   
3. 
   Bəzi öyrənmə mexanizmləri daha çox əməkdaşlıq mahiyyətinə malikdir.
   
4. 
   Dördüncü ünsür əməkdaşlıqla öyrənməni izah edir. Öyrənmənin yeni texno­logiyaları təlim və tərbiyəni struktur və sistemli üsullar vasitəsilə təsir altına ala bilər.
   

Hər bir məktəb müəllimi öz fəaliyyətində bu cəhətləri nəzərə almalı, əmək­daşlıqla öyrənmə mühitində özünün qnostik və kommunikativ bacarıqlarından isti­fadə edib dövlətin onun qarşısında qoyduğu tələbləri həyata keçirməlidir. İnformasiya texnologiyalarının hansı səviyyədə inkişafından asılı olmayaraq müəllim bu gündə şagirdlərin tədris fəaliyyətinin, əməkdaşlığının təşkilatçısı, şagirdlərin dostu olaraq qalmaqdadır. O, pedaqoji ünsiyyəti təşkil və təmin edən, onu yüngülləşdirən ciddi əməkdaş və insan kimi çıxış edir. Bu isə müəllimi, şagirdlər tərəfindən biliklərin əldə olunması prosesini idarə etmək üçün təşkilatçılıq, kommıınikativlik bacarığını daha da inkişaf etdirməyə sövq edir, onları tədris prosesinin aktiv formasına cəlb edərək şagirdlərin fəallığını stimullaşdırır. Belə peşə bacarıqlarının inkişafı üçün təkcə dərin psixoloji-pcdaqoji biliklər yox, həm də daimi, sistematik peşə treninqi tələb olunur.

Bu günün müəllimi müasir təlim və pedaqoji texnologiya və interaktiv metodlardan faydalanmaqla dərslərini maraqlı və səmərəli qurmağa çalışmalıdır. Yalnız müasir informasiya texnologiyalarının möcüzələrindən düzgün və səmərəli istifadə etməklə o, şagirdləri təəccübləndirə bilər. Fəal və inkişafetdirici pedaqoji və İKT müəllim- şagird əməkdaşlığını reallaşdırır, onları konstruktiv qarşılıqlı hərəkətə alışdırır, dərsdə psixoloji iqlimi sağlamlaşdırır, xoş ab-hava yaradır. Kompüter, internet və elektron vasitələr vasitəsilə geniş məlumat toplayan şagird öz idrak fəaliyyətini istiqamətləndirə bilir və müstəqil olurlar. Bu proses müştərək öyrənməni və şagirdlər arasında əməkdaşlığı inkişaf etdirir. Şagirdlərlə söhbət zamanı onlar hey öz fəaliyyətlərindən yorulmadan danışır, fikirlərini bir-biri ilə paylaşırdılar. Bu da qrup üzvləri arasında əməkdaşlığı daha da genişləndirir. Müasir pedaqoji texnologiyalarla təchiz edilmiş məktəblərdə şagirdlər məlumat toplamaq, sinif yoldaşları ilə məsləhət­ləşmək və əldə etdikləri nəticələri bir-birinə təqdim etmək imkanı əldə edirlər. Şagirdlərin öz müəllimlərindən asılılığı azaldıqca və onların öz təşəbbüskarlığı art­dıqca şagirdlərin müstəqilliyi və özünə inam hissi də artır. Bu isə müstəqil düşünmə qabiliyyətini və tənqidi təfəkkürü inkişaf etdirir. Təlim və pedaqoji texnologiya şagirdlərə məlumatları idarə etmək imkanı verir ki, bu da həm şagirdlərin anlama qabiliyyətini sürətləndirir, həm də onların daha yüksək səviyyəli mühakimə yürütmək bacarıqlarından istifadəyə keçməsini təmin edir. İnformasiya texnologiyaları vasitə­ləri ilə həqiqi həyatla bağlı məlumatları topladıqca, əldə etdikləri nəticələri oxuduq­ları məktəbdən kənarda olan məktəblərdə oxuyan həmkarları ilə paylaşdıqca və bu nəticələri dərk etdikcə əlaqə saxlamaq və əməkdaşlıq etmək imkanları daha da artır. Bu texnologiyalar, həmçinin müəllimlərə do öz dərs planlarını və yeni tədris üsul­larını mübadilə etməyə, peşəkar biliklər yaratmağa imkan verir. Cəmiyyətin müasir inkişaf səviyyəsiinn yeni tələblərinə cavab verən pedaqoji kadr olmadan təhsili yenilik səviyyəsinə qaldırmaq mümkün deyildir. Orta ümumtəhsil məktəbinin gözəl, müasir, yaraşıqlı, abad məktəb binasının olması, avadanlıqla əla təchizi, kompüter- internet texnologiyalarının olması çox şeydir, amma hər şey deyil. İlər şey yenə də müəllimdən, təhsili idarə edən müəllimdən, onun vətəndaşlıq amalından, ləyaqət, mənəviyyət, mədəniyyət və müasir tələblərə cavab verən peşə-ixtisas hazırlığından və

soriştoliliyindən asılıdır.

Mütəxəssislərin fikrincə, təhsil sisteminin informasiya cəmiyyətinin tələblərinə uyğunlaşdırılınası üçün təhsilin keyfiyyəti artırılmalı və lıor bir insana ömrü boyu fasiləsiz təhsil almaq imkanı yaradılmalıdır. Təhsilin keyfiyyətinin artırılması üçün vacib şərtlərdən biri tədris prosesində yeni pedaqoji və informasiya texnologiya­larının tətbiqi və bu texnologiyalardan səmərəli istifadə edilməsidir. Fasiləsiz təhsilin və ümumiyyətlə, həyat boyu öyrənmənin həyata keçirilməsi müəllimlərin bu prosesə nə dərəcədə hazır olmasından birbaşa asılıdır. Şagirdlərin fasiləsiz təhsilinə yol, müəllimlərin özlərinin fasiləsiz təhsilindən keçir. İnformasiya cəmiyyətində müəlli­min əsas vəzifəsi böyüyən nəslo yeni yaranan informasiya cəmiyyətində yaşamağa, daim öz bilik və bacarıqlarını təkmilləşdirməyi və əldə etdiyi bilikləri öz fəaliyyə­tində tətbiq etməyi öyrətməkdən ibarətdir. Bu məsələnin öhdəsindən layiqincə gəlmək üçün isə müəllim üçün bunlar çox vacibdir:

• 
  T əhsil sahəsində baş verən prosesləri dərindən bilmək;
  
• 
  Özünün peşəkar biliklərini operativ olaraq daim yeniləşdirmək;
  
• 
  Daim inkişaf edən yeni texnologiyaları mənimsəməyi və tətbiq etməyi bacarmaq;
  
• 
  Özünün kompüter savadını və informasiya mədəniyyətini artırmaq;
  
• 
  Tədris prosesinin digər iştirakçıları, xüsusən şagirdlər və valideynlərlə sıx əməkdaşlıq etmək.
  

Təbii ki, tədrisin səmərəliliyi həminə müəllimin hazırlıq səviyyəsindən asılı olub, təhsilin və ümumilikdə cəmiyyətin informasiyalaşması şəraitində isə müəllimin qarşısında şagirdlərin informasiya mədəniyyətinin formalaşması kimi əlavə pedaqoji məsələ qoyulur. Müəllim yeni informasiya texnologiyalarını və bu texnologiyalara əsaslanan pedaqoji texnologiyaları mənimsəməli və onu tətbiq etməyi bacarmalıdır ki, təhsilin keyfiyyətinin artırılmasına nail ola bilsin. Artıq professional pedaqoji biliklərlə yanaşı, İKT vasitələri haqda biliklər də müəllimin keyfiyyət göstəricisinə çevrilir. Müəllimin şəxsi keyfiyyətləri də məktəbdə təlimin keyfiyyətinin artmasına və səmərəliliyinin yüksəlməsinə təsir göstərilən başlıca amillərdən hesab olunur. Təlimin belə üslubla təşkili zamanı öyrədənin öyrənənlərlə qarşılıqlı münasibətləri, ünsiyyəti, əməkdaşlığı, emosional-etibarlılıq parametrləri yüksəlir və prosesin səmərəliliyi artır. Müəllim şagirdləri refleksiyaya, hadisəyə ö/, münasibətlərini açıq bildirməyə həvəsləndirir. Eyni zamanda, şagirdlərdə:

• 
  Yaşlı nəslin, cəmiyyətin əldə eldiyi elmi-texniki nailiyyətlərə;
  
• 
  İnsan fəaliyyətinin nəticələrinə;
  
• 
  Tarixi və ictimai hadisələrə;
  
• 
  Peşəkar fəaliyyətdə qazanılmış bilik və bacarıqların dəyərlərinə, məna və əhəmiyyətinə böyük maraq formalaşır və onları öyrətməyə həvəsləndirir.
  

Müəllimin öz fəaliyyətinə səriştəli yanaşması şagirdlərin yaradıcılıq qabiliyyə­tinin inkişafına tədqiq olunan prosesə dair xüsusi bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməlidirlər:

• 
  Problemin dərk olunması;
  
• 
  Sualları qoyma bacarığı;
  
• 
  Fərziyyənin irəli sürülməsi ilə bağlı bacarıqlar;
  
• 
  Anlayışlara elmi tərifin verilməsi;
  
• 
  Təcrübələrin aparılması;
  
• 
  Təsnifatlaşdırma bacarığı;
  
• 
  Nəticəçıxarma və yekunlaşdırma bacarığı;
  
• 
  Öz fikrini, ideyasını izah, isbat və müdafiə etmək bacarığı.
  

Səriştəliliyi müəllimin fəaliyyət sahəsinə uyğunlaşmasına hazır olması və ya gələcək yeni peşəkar fəaliyyətə hazırlığın atributu kimi qəbul etmək olar. Bütün bunları nəzərə alaraq, belə qənaətə gəlmək olar ki, təhsildə səriştəli yanaşma mode­linin tətbiqini genişləndirərək, ümumtəhsil məktəblərində ayrı-ayrı fənlərin dərindən öyrədilməsi metodikalarından tədricən imtina etməklə, həyatı bacarıqların formalaş­dırılması öyrənənə istiqamətlənmiş, nəticəyönümlü tədris-təlim prosesinin əsas prinsipi olan inteqrasiya olunmuş biliklər sisteminə yiyələnmiş, yüksək intelleklli, sağlam düşüncəli, məntiqi təfəkkürlü, kamil insan-şəxsiyyətin yctişdirilməsini təlim prosesinin əsas məqsədinə çevirmək təhsilimiz qarşısında duran ən müqəddəs vəzifələrdəndir.

Təhsilin səmərəsinin yüksəldilməsində təlimin layihələr metodu və ümumiy­yətlə, layihələr texnologiyalarla təşkili də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Layihələr texnologiyası müəyyən zaman kəsiyində fərdi, qrup, qrup formada şagird fəaliyyəti ilo təşkil olunan təlim, ənənəvi təlim sistemindən məqsədi, məzmunu, forması, me­todları, münasibətləri ilə fərqlənir və pedaqoji prosesin iştirakçılarının mövqeyi ilə əkslik təşkil edən yeni pedaqoji anlayışlar sistemi nəzərdə tutulur. Layihələr texnologiyasının başlıca fərqləndirici xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, belə halda problemlə bağlı olan bütün şagird kollektivi qrup, cüt, komanda, dəstə halında bütün dərs saatı müddətində fəal iştirak edir, kollektiv eyni işgüzarlıqla özünü həyata keçirilən tədbirin icrasında cavabdeh sayır, hamı bərabər səviyyəlidir, müəllim-şagird əməkdaşlığı yaranır, növbə ilə hər bir şagird kollektivə rəhbərlik etmək, müstəqillik kimi keyfiyyətlər qazanmaqla inkişaf edir.

Layihələr pedaqoji texnologiyalarda əsas diqqət şagirdlərin fəallaşdırılması yolu ilə müxtəlif Ləlim tapşırıqlarının həll edilməsinə, əldə olunmuş bilik və bacarıq­ların praktikada tətbiqinə, şagirdlərin intellektinin yeni problemlərin həllinə səfərbər edilməsinə yönəldilir. 13elə dərslərdə interaktiv metodların tətbiqi zamanı orta təhsil üçün xarakterik olmayan yeni təlim üsul və formalardan - seminar, konfrans, disput, debat, müsabiqə, diskussiya və s. kimi müxtəlif interaktiv dərs üsullarından istifadə olunur. Pedaqoq-alimlər şagirdlərin idrak prosesi ilə bağlı apardıqları tədqiqatlar nəticəsində belə qənaətə gəlmişlər ki, "şagirdlər çox vaxt eşitdiklərini unudur, oxuduqlarını yadda saxlayır, yalnız özləri yaşadıqları hallarda dərk edirlər, bu prosesdə qazandıqları bilikləri əməli vərdişə çevirirlər. Onlar qeyd edirlər ki, yaxşı mühazirəçinin dinləyicisi 3 saatdan sonra eşitdiklərinin 30 faizini, üç gündən sonra 90 faizini unudurlar. Şagirdlər dinlədikdə beş, oxuduqda on, göz ilə gördükdə iyirmi, özü rol oynadıqda otuz, qrup halında diskussiya aparıldıqda qırx, çalışmalar icra etdikdə əlli, başqalarını öyrətdikdə altmış, yeni biliyi öz fəaliyyəti dövründə əldə etdikdə, qazandığı biliyi doxsan faiz mənimsəmiş olur".

L.N.Tolstoy vaxlilə yazırdı: "Biliyi yaddaşa görə deyil, mühakiməyə görə qiymətləndirmək lazımdır. Bilik ancaq o zaman bilik olur ki, hafizə ilə deyil, fikrin öz səyi ilo mənimsənilir".

Mühakimə fərdlorin qrup şəklində baxışları və mənalarını tərtib etmək və eyni ramanda onların arasında lord 1 əri təkrar etmək üçün bir üsuldur. Bu, dialoqlar, fərziyələr və fikirlər haqqında qarşılıqlı tanışlıqla müştərək iş imkanı yaradır. Öyrənəni qrup fəaliyyətinin müəyyən bir forması kimi təqdim etmək olar.

Bu təlim üzvlər və qrup arasında stimullaşdırma üçün planlaşdırılmış qrup layihələrinin müəyyən olunduğu zamanla eyniyyət təşkil edir. Qrup şəklində öyrəninə şagirdlərin əməkdaşlığı və qrup şəklində səylərinə işarət etdiyi üçün təlim prosesi kimi nəzərdə tutulur. Fəal və qarşılıqlı əməkdaşlıq həm şagirdlər, həm də müəllimlər arasında yeni bir formanın yaranmasına səbəb olmuşdur ki, bu da ö/, informasiya və ideyalarını müzakirəyə çıxaran şəxslərin həyəcanlı dialoqlarından alınır. Şagird öy­rənən bir cəmiyyətin fəal üzvüdür. Digər təlim texnologiyaları ilə yanaşı, layihələr metodunda da şagirdlər qruplar şəklində birləşib layihələr hazırlayır ki, bu da mü­zakirə və düzəlişlərdən sonra qəbul edilir. Layihələrin həyata keçirilməsi müddətində şagirdlər sərbəst şəkildə məlumatlar toplayır, yazılar yazır, kompüter və internetdən istifadə edirlər. Əgər layihələr metoduna pedaqoji texnologiyalar kimi baxsaq, onda bıı texnologiya mahiyyətinə görə tədqiqatçı, axtarıcı, problemli metodların məcmu­sunu özündə birləşdirir. Pedaqoji texnologiyaların növlərindən biri kimi layihələr metodu yeni informasiya texnologiyalarından istifadənin köməyilə reallaşır. Layihələr şəraitində təlim əməkdaşlıq texnologiyaları ilə bir-birini tamamlayır. Ona görə də layihələr əməkdaşlıq şəraitində təlim texnologiyası kimi yaranmışdır.

Oıta ümumtəhsil məktəblərində təlimin səmərəsinin artırılmasında tədrisin müxtəlif səviyyəli təlim texnologiyası əsasında qurulması da geniş didaktik imkanlara malikdir. Müxtəlif səviyyəli ləlim şəxsiyyətə yönəldilmiş təlim ideyasına əsaslanır. Bu təlim texnologiyası təlim prosesinin differensiallaşdırılmasım önə çəkir. Təbii ki, təlim prosesində şagirdlərin fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla biliklər mənimsədi- lirsə, bu, təlimdə diferensiallaşdırma adlanır. Təlimin şəxsiyyətyönümlülüyü dəqiq­ləşdirilməl ərə görə elə diferensiallaşdırma deməkdir. Didaktikada diferensiallaşdırma qabiliyyətlərə görə - ümumi qabiliyyətlərə, istiqamətli qabiliyyətlərə, qabilİyyətsiz- lorə ayırmaq kimi səciyyələndirilir.

Ümumi qabiliyyətlərə görə diferensiallaşdırma şagirdin ümumi idrak səviy­yəsinə, sosial və fiziki inkişafına istinad etməklə, psixoloji nöqteyi-nəzərdən inkişafın - yaddaşın, təfəkkürün, idrakı-fəaliyyətin ayrı-ayrı xüsusiyyətlərin nəzərə alınması əsasında həyata keçirilir. Ayrı-ayrı qabiliyyətlərə görə diferensallaşdırma şagirdlərin bu və ya digər fənnə olan qabiliyyətləri ilə nə/,ərə alınır; bir çox şagirdlər humanitar fənlərə, digərləri təbii elmi, biliklə bağlı olan fənləri xoşlayır. İstedadlı, qabiliyyətli, irəli getmiş şagirdləri bir anlayış altında birləşdirmək, onlara eyni metodlarla yanaşmaq olmaz. Şagirdlərin yaradıcılıq imkanlarının və intellektual potensialının inkişafı istedadlı uşaqların vaxtında aşkar edilməsindən, onların inkişafına düzgün istiqamət verilməsindən və əlveriqli sosial şəraitin yaradılmasından çox asılıdır. Tədqiqat göstərir ki, ümıımtəhsil məktəblərində xüsusi istedada malik uşaqların aşkara çıxarılması, onlarla təlim-tərbiyə işinin təşkili mürəkkəb və çoxaspektli pedaqoji-psixoloji məsələdir. Bu gün Azərbaycanda təhsil siyasətinin əsası dövlət tərəfindən xüsusi istedada malik uşaqlara diqqətin artırılması ilə səciyyələnir. Respublika prezidentinin "Xüsusi istedada malik uşaqların (gənclərin) yaradıcılıq potensialının inkişaf üzrə Dövlət Proqramı (2006-2010-cu illər)"nı göstərmək olar (17 aprel 2006-cı il). Bu məsələlərin müvəffəqiyyətlə reallaşdırılması, respublikanın təhsil müəssisələrində mövcud olan istedad potensialının vaxtında müəyyən edilməsi, onların meyl, maraq və qabiliyyətinin inkişafını təmin etmək üçün çoxvariantlı tədris proqramlarının hazırlanması, yeni tipli təhsil müəssisələri şəbəkəsinin yaradılması, ölkə ictimaiyyətinin diqqətinin bu vacib məsələnin həllinə yönəldilməsi və bu işin səmərəliliyini artırmaq üçün müvafiq tədbirlərin görülməsinə dair dövlət qayğısının gücləndirilməsi Dövlət Proqramında əsas məqsəd kimi qarşıya qoyulmuşdur. Hazırda ümumtəhsil məktəblərində istedadlı uşaqların (gənclərin) aşkara çıxarılması, onların təlim-tərbiyə işinin elmi-pedaqoji və psixoloji yönümdə təşkilinə və problemin həl­linə kompleks şəkildə həllinə ciddi ehtiyac vardır. Tədqiqat zamanı müəyyən etmişik ki, çox vaxt məktəb rəhbərləri, xüsusən müəllimlər istedadlı uşaqların (gənclərin) imkanlarını normal qiymətləndirmir, onları düzgün istiqamətləndirmir, onların inkişafı üçün əlverişli şərait yaradılmır. Nəticədə xeyli sayda istedad sönüb gedir. Halbuki, məktəblərdə qabiliyyətli uşaqlar müqayisə olunmaz dərəcədə çoxdur və onlar hər sinifdə vardır.

Yeni pedaqoji ideyaların tətbiqi əsasında qurulan yenilikçi-intellektual məktəb- lord ə müasir texnologiyaların, lokal pedaqoji yeniliklərin tətbiqi göstərir ki, orada təhsil alan şagirdlərin interaktiv inkişaf səviyyəsi çox yüksəkdir. Bu üstünlüklərə baxmayaraq belə məktəblərdə də öyrənənlərə fərdi yanaşılmalıdır. Ümumtəhsil mək­təblərində bu qəbildən olan istedadların inkişafını təmin etmək, onlarda təlim əməyini formalaşdırmaq iiçün fənn müəllimlərinin aşağıdakı məsələlərə fikir vermələri vacibdir:

• 
  kimin hər hansı sahəsində xüsusi qabiliyyətə malik şagirdin inkişafını təmin etmək üçün səmərəli təlim motivləri yaratmaq:
  
• 
  Şagirdlərin təlim əməyini formalaşdırmaq, bilik və bacarıqlarını dərinləşdir­mək üçün xüsusi metodik tədbirlər həyata keçirmək;
  
• 
  Şagirdlərdə dərslik, kitab, elektron vasitələri, kompüter, internet və digər informasiya mənbələri üzərində işləmək bacarığı yaradıb, tədricən inkişaf etdirmək.
  

Apardığımız araşdırmalar nəticəsində müəyyən etmişik ki, ilk növbədə, iste­dadlı şagirdlər öz yoldaşlarından aşağıdakı qabiliyyətləri ilə fərqlənirlər. Təlim pro­sesində hər bir müəllim bu keyfiyyətləri ilə seçilən şagirdlərə xüsusi qayğı ilə yanaş­malıdır. Onlar:

• 
  Materialı tez, cəld və əhatəli mənimsəyir;
  
• 
  Keçmiş bilikdən yeni şəraitdə səmərəli istifadə edir;
  
• 
  Müstəqil olaraq verilmiş məsələnin həm sadə, həm də ən mürəkkəb həlli üsullarını axtarıb tapır;
  
• 
  Yeni problem irəli sürür və özünəməxsus yollarla həll edir;
  
• 
  Əhatə olunduğu təsirlərə tənqidi yanaşır;
  
• 
  Öz fikrini müəllimə və ətrafdak.ilara sistemli, elmi faktlarla çatdırır;
  
• 
  Xüsusi intellekt testləri üzrə yüksək göstəricilər əldə edir;
  
• 
  Təlimdə yüksək yaradıcılıq keyfiyyətləri göstərirlər.
  

Şəxsiyyət yöniimlü texnologiyalardan istifadə edilməsi hər bir şagirdə dərs­lərdə fəal şəkildə iştirak və idrakın imkanlardan geniş istifadə etməyə, öz yoldaşla­rının köməyilə yeni matcrailı dərk etməyə imkan verir. Ona görə də müxtəlif səviy­yəli təlimin təşkili baxımından səviyyəli qruplar üzrə həmkarlarda olan materialın sinxron hazırlığı, nəzarətin müxtəlif formalarının işlənməsi, şagirdlər tərəfindən daha çox yüksək səviyyədə hazırlıq, müəllim tərəfindən sinifdə psixoloji atmosferin, dost­casına əməkdaşlıq qurulması istiqamətində dəyişməyin vacibliyi, yeni pedaqoji tex­nologiyaların və s. həyata keçirilməsi vacibdir. Orta ümumtəhsil məktəbinin yuxarı siniflərində müxtəlif səviyyəli təlim texnologiyası ilə bağlı apardığımız sorğuya cavablardan aydın olur ki, ənənəvi siniflərdə 40-50 faiz mənimsəməyə qarşı qruplar üzrə siniflərdə mənimsəiə 70-80 faiz olmuşdur. Nəticə olaraq bildiririk ki, müxtəlif səviyyəli təlim qabiliyyəti və fərdi xüsusiyətlərindən asılı olaraq müxtəlif fənn üzrə baza səviyyəsindən asılı olmayaraq müxtəlif səviyyəli (A.B.C.) təlim proqramı əsasında materialı mənimsəməsinə imkanı olan istedadlı şagirdə verilən təlim-tərbiyə prosesi kimi başa düşülür.

Məktəbdə təlimin səmərəsinin yüksəldilməsində modul təlim texnologiyasının imkanları da böyükdür. Modul təlim texnologiyasının əsas fərqləndirici cəhətləri təlim prosesində fəaliyyət nöqteyi-nəzərdən, materialın müstəqil öyrənilməsi prinsipi ilə yanaşmadan, təlimin optimallaşdırılmasından ibarətdir. Modul təlim sistemi ənə­nəvi təlimə alternativ olaraq yaradılmışdır. Şagirdlərin tədris fəaliyyətinin çevik idarə­edilməsi, başqa sözlə, onun özünü idarəetməsi ideyası və s. məsələlər modul təlim sistemində geniş istifadə olunmağa başlanılmışdır. Modul təlim sistemində, həmçinin təlimin difcrensiallaşması, optimallaşması, problemliliyi kimi məsələlərin nəzəri və praktik aspektləri ilə də ümumiləşdirilir, inteqrasiya həyata keçirilir. Modul təlim sistemində öyrənən modul üzərində müstəqil işləyərək konkret təlim məqsədlərinə nail olur. Modul təlim sistemi mahiyyətcə digər təlim texnologiyalarından aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.

1. 
   Təlimin məzmunu məntiqi cəhətdən bitkin informasiya blokları formasında təsvir olunur, mənimsəmə təlimin konkret məqsədlərinə uyğun həyata keçirilir. Didaktik məqsəd müəyyən edilir, öyrənilən məzmunun həcmi, zəruri mənimsəmə səviyyəsi müəyyənləşdirilir, ilər bir şagird müəllimdən fəaliyyətinin rasional qurul­ması, zəruri tədris materialını haradan tapa bilməsi barədə yazılı formada məsləhət ala bilmək imkanı qazanır.
   
2. 
   Müəllim və şagirdin ünsiyyət forması dəyişir. Bu ünsiyyət modullar va­sitəsilə və fərdi qaydada həyata keçirilir. Modullar ünsiyyətin subyekt səviyyəsində
   

qurulmasına imkan verir.

3. 
   Şagird tədris vaxtının çox hissəsini müstəqil işləyir, o, öz fəaliyyət məqsədini müəyyən etməyi, planlaşdırmağı, təşkil etməyi, nəzarət etməyi və qiymətləndirməyi öyrənir. Bu fəaliyyət ona özünü dərk etməyə, biliyinin mənimsənilmə səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verir. Ədəbiyyatlarda modulun tiç tipi göstərilir: idraki, əməli və qarışıq modullar. Təlim prosesində daha çox qarışıq modullardan istifadə olunur.
   

Ümumtəhsil məktəblərində təlimin səmərəsinin yüksəldilməsində təhsildə keyfiyyətin idarəolunma modelləri, pedaqoji monitorinq və qiymətləndirmə, fəaliyyətin səmərəli təşkili, interaktiv təlim metodlarından istifadə, səriştəli yanaşma, qiymətlən­dirmə, test texnologiyalarından istifadə, innovasiyalann tətbiqi, bir sözlə, yeni pedaqoji texnologiyaların təhsil prosesinə daxil edilməsi və s. mühüm imkanlara malikdir.

Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan və İran ali məktəbləri yeni informasiya- kommunikasiya texnologiyaları ilə müəyyən qədər təmin olunmuşlar. Əksər ali mək­təblərdə "İnformasiya mərkəzi" yaradılmış, kompüter, internet və elektron vasitə­lərindən təlimdə geniş istifadə olunur. Azərbaycan və İranın şəhər məktəbləri - xüsusən yenili kç i - inle 11 ektu a 1 məktəblər müəyyən qədər informasiya texnologiyaları ilə təchiz olunmuşdur. Azərbaycanda hər 20 şagirdə bir kompüter düşür. İran İslam respubliksında isə kütləvi ümumtəhsil məktəbləri hələ də bu sahədə geridə qalırlar.

İran İslam Respublikasında informasiya texnologiyalarının, xüsusən kompüter proqramlarının istehsal miqdarının təyin edilməsi məqsədilə şagirdlərdə və müəllim­lərdə pərakəndəliyin bölüşdürülməsi, təlim-tədris prosesində İKT-nin tətbiqi üçün mövcud qərarların təyini məqsədilə pərakəndəliyin bölüşdürülməsi, təlim-tədris prosesində İKT-nin tətbiqi üçün şagirdlərdə və müəllimlərdə kompüter avadanlıqla­rının alt qurumlarının mövcud vəziyyətinin təyinini, şagird və müəllimlərin kompüter biliklərinin yoxlanılmasının təyinini, şagird və müəllimlərdə təhsil amillərinin necə­liyinin təyini, təhsil məzmunlu istehsalını təyin etmək üçün müəllim və şagirdlərin yanaşmalarını, şagird və müəllimlərin yanaşma üsullarım müqayisəli öyrənmişik.

İlk öncə Təbriz şəhər kütləvi məktəblərində beş vəzifə üzrə təhsilin keyfiy­yətinin artması üçün İKT-nin reallaşma imkanının olub-olmadığını yoxlamaq olmuş­dur. Tədqiqata 480-dən çox şagird və 153 müəllim cəlb edilmişdir.

Tədqiqatın 1-ci vəzifəsi orta məktəblərdə şagird, müəllim və icraçılarının kom­püter bilik və bacarıqlarının səviyyəsini müəyyən etmək idi. Bu iş üçün onlara kom­püter haqqında savad və məlumatlarının səviyyəsini müəyyən etmək və qiymətlən­dirmək məqsədilə 14 sual verilmişdir. Oldə olunmuş nəticələr göstərir ki, belə bir imkan aşağı səviyyədədir və məktəblər İKT-dən lazımı şəkildə istifadə edə bilmirlər

Cədvəl 1

İCT-niıı tətbiqi üçün şagirdlərin kompüter biliklərinin yoxlanılmasının təyini

Say	Ortahesab	Orta hesabdan | Standartlardan T Tərs ^r Uzunluq kənara çıxma j kənara çıxma j əmsal 1	Minimum	Maksimum
372	45/48	1/40 _ j 27/12 j 100%_İ93Ğ%	oo J j	100

Birinci cədvəldə verilən məlumatlara əsasən belə nəticəyə gəlinək olar ki, şagirdlərdə təlim-təhsil prosesində İCT üçün kompüter biliklərinin təyin edilmə pərakəndəliyinin bölüşdürülməsinin 45/48-ə bərabər əmsalı standartlardan kənara çıxma ilə 27/12-yə bərabər olmuşdur.

Müəllim və şagirdlərdə kompüter savadı kifayət qədər deyil.

Cədvəl 2

İCT-nin tətbiqi üçün müəllimlərin kompüter biliklərinin yoxlanılmasının təyini

Say	Orta hesab Standartlardan i kənara çıxma	Tərsəmsal	Uzunluq	Minimum	Maksimum
153 ^	46/51 ! 27/21	66%	-1/84	00	100

İkinci cədvəldə verilən məlumatlara əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, müəllimlərdə təlim-təhsil prosesində İCT üçün kompüter biliklərinin təyin edilmə pərakəndəliyimin bölüşdiirlməsinin 46/51-o bəraöər əmsalı standartlardan kənara çıxma ilə 27/21-ə bərabər olmuşdur. Minimum göstərici 0, maksimum isə 100-dür.

İkinci vəzifə İKT-dən istifadə üçün təhsil sahəsində zəruri qayda və qanunların vəziyyətini yoxlamaq idi. Sorğuya çəkilənlərdən 8 sual soruşuldu və onların cavabı M=30/18 oldu. Nəticə təlim və tərbiyə sahəsində məsul işçilər məktəbləri İKT-dən is­tifadəyə lazımınca təşviq etmirlər və təhsili təkmilləşdirmək üçün çox a/, iş aparırlar.

Üçüncü vəzifə öyrənmə və öyrətmə prosesində İKT-dən istifadəyə öyrədən və

öyrənənlərin meyl və münasibətlərini, bu prosesdə kompüter vasitələri və yaradılmış rəqomsal vasoitlərin təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsində imkanlarını öyrənməkdən ibarət olmuşdur. Şagirdlər və müəllimlərin verilən 7 suala cavablarından məlum olur ki, bu məktəblərdə İKT-yə əsaslanan elektron ləlim vasitələri azlıq təşkil edir.

Dördüncü vəzifə. İnformasiya texnologiyalarının, xüsusən kompüter vasitələri­nin məktəbdə olması öyrənmə və öyrətmə prosesində müsbət nəticələr əldə olunma­sına pozitiv imkan yaratdığını araşdırmaqdır. Bunlar da 5 sual ilə araşdırıldı. Nəticə­lər göstərir ki, məktəblərdə bu barədə məlumat çox səthidir. Belə ki, məktəblər inter­net şəbəkəsinə qoşulmamış və hətta məktəblərdə kompüterin sayı kifayət qədər deyil.

Cədvəl 3

Təlim-tədris prosesində İKT-nin tətbiqi üçün mövcud qərarların təyini

məqsədilə pərakəndəliyinin bölüşdürülməsi:

Say	Ortahesab	Orla hesabdan kənara çıxma	Standartlardan ! Tərs kənara çıxma 1 əmsal	Uzunluq	Minimum	Maksimum
372	27/06	0/892	17/21 0/820	1/85	00	100

Üçüncü cədvəldə verilən məlumatlara əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, İCT-nin tətbiqi üçün təlim-tədris prosesində mövcud qərarların təyini məqsədilə pərakəndəliyinin bölüşdürülməsinin 27/06 - ya bərabər orta göstəricisi şagirdlərdə standartlardan kənara çıxma nəticəsində 17/21-ə bərabər olmuşdur.

Minimum göstərici 0, maksimum isə 100-dür. Əslində, tərs əmsal Sk ~ 0/820- və bərabərdir.

Cədvəl 4

Təlim-tədris prosesində İCT-nin tətbiqi üçün mövcud qərarların vəziyyətinin kəyini

məqsədilə pərakəndəliyinin bölüşdürülməsi:

Say	Ortahesab	Standartlardan kənara çıxma	T ərs əmsal	Uzunluq	Minimum	Maksimum(
153	37/77	21/21	0/250	0/322	00	95/83

Dördüncü cədvəldə verilən məlumatlara əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, İCl -nin tətbiqi üçün təlim-tədris prosesində mövcud qərarların vəziyyətinin ləyini məqsədilə pərakəndəliyinin bölüşdürülməsinin 37/77-yə bərabər orta göstəricisi müəllimlərdə standartlardan kənara çıxma nəticəsində 21/21-ə bərabər olmuşdur.

Minimum göstərici 0, maksimum isə 95/83-dür. Əslində tərs əmsal Sk=0/250- və bərabərdir.

5-ci vəzifə: Şagird və müəllimlərin təlim prosesində informasiya və kommuni­kasiya texnologiyasından istifadəyə yanaşma tərzini öyrənmək.

Yekun olaraq onu demək olar ki, kompüter və başqa İKİ və təlim vasitələ­rindən istifadə etmədən ənənəvi təlim üsulu bugünkü sürətli dünyada davam gətirə bilməz və ciddi problemlərlə qarşı-qarşıyadır. Təhsil üzrə məsul şəxslər müəllimləri müasir təlim texnologiyalarından istifadəyə yönəltməlidirlər.

Cədvəl 5

İCT-nin tətbiqi üçün müəllim və şagirdlərin yanaşma üsullarının müqayisəsi

Qrup	Say	Orta	Standartlardan	Orta hesabdan	Boş	Azadlıq	Məntiqi
		hesab	kənara çıxma	kənara çıxma		dərəcəsi	i səviyyə
müəllimlər	153	51/96	23/02	1/86	2/50	523	0/012
şagirdlər	372	45/51	28/15	1/45

Beşinci cədvəldə verilən məlumatlara əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, müəllim və şagirdlərin iki qrupunun əsasında təlim-təhsil prosesində İT-nin tətbiqi üçün təhsil amillərinin (şagirdlər, müəllimlər, icraçı amillər) yanaşmalarının necəli­yinin təyininin 51/96-ya bərabər orta göstəricisi müəllimlərdə standartlardan kənara çıxma nəticəsində 23/02-yə, şagirdlərdə 45/51-ə bərabər orta göstərici - standart­lardan kənara çıxma nəticəsində 28/15-ə bərabər olmuşdur. P- 012 və T=2/50 meyarlarına əsasən təlim-təhsil prosesində İKT-niıı tətbiqi təhsil amillərinin necəliyinin təyini müxtəlifdir və müəllimlərdə nisbətən aşağıdır.

Tədqiqat zamanı verilən sııallar barəsində alınan cavabların statistik səciyyəsi.

1. 
   Təlim-təhsil prosesində İCT-nin tətbiqi üçün şagirdlərin kompüter biliklə­rinin vəziyyətinin təyininin orta göstəricisi 45/48-ə bərabər və müəllimlərdə və icraçılarda 46/51 olmuşdur, yəni hər iki qrupun baxışları təqribən bir-birinə yaxın olmuşdur. Bu dəyişən İCT-nin tətbiqinə təsir edən bir amil kimi orta həddən aşağıdır.
   
2. 
   Təlim-təhsil prosesində İCT-nin tətbiqi üçün mövcud qərarların vəziyyətinin təyininin orta göstəricisi şagirdlərdə 27/06-ya bərabər olmuşdur. Müəllimlər və icraçılarda isə 37/77-yə bərabərdir. Müəllimlər və icraçılar şagirdlərə qarşı müsbət fikirdədirlər. Buna baxmayaraq hər iki qrupun baxışları orta həddən aşağıdır.
   

3. 
   Tolim-tohsil prosesində İCT-nin tətbiqi üçün təhsil məzmunlu kompüter proqramlarının istehsahimn vəziyyətinin təyininin orta göstəricisinin miqdarı şagirlərdə 20/57-yə və müəllimlərdə və icraçı amillərdə 33/25-ə bərabər olmuşdur. Tədqiqatın bu hissəsində müəllim və icraçı amillər inanırlar ki, təlim-təhsil prosesin­də İCT-nin tətbiqi üçün təhsil məzmunlu kompüter proqramlarının istehsalı möv­cuddur, lakin onlardan təlimdə tam istifadə olunmur.
   
4. 
   Təlim-təhsil prosesində İC'T-nin tətbiqi üçün kommunikasiya strukturlarının mövcud vəziyyətinin təyininin orla göstəricisi şagirdlərin fikrinə görə, 27/93-ə bəra­bər olmuşdur. Müəllimlər və icraçı qüvvələr baxımından isə, 38,/27-yə bərabərdir. İcraçı qüvvələr şagirdlərə nisbətən ləlim-təhsil prosesində İCT-nin tətbiqi üçün kompüter avadanlıqlarının və proqramlarının təchiz edilməsinə daha çox nail olurlar, halbuki, hər ikisinin İCT-nin icrasına yanaşmaları orta həddə olmalıdır.
   
5. 
   Təlim-təhsil prosesində İCT-nin tətbiqi üçün təhsil şagirdlərin yanaşma­larının necəliyinin orta göstəricilərinin miqdarı 45/51, müəllimlərdə isə 51/96-ya bərabərdir. Cədvəldən (5) görünür ki, müəəlimlər şagirdlərə nisbətən İKT-nin tətbi­qinə daha müsbət yanaşırlar.
   

Sorğunun nəticələri göstərir ki, İran İslam və Azərbaycan Respublikalarında İKT-dən istifadə üçün müəyyən şərait mövcuddur.

İlkin, dəqiqləşdirim, yoxlayıcı və tamamlayım eksperimenti 2008-2011-ci illərdə Bakı şəhərinin 190, 20, 18 və 70 saylı yenilikçi məktəblərin 5-9-cu siniflərində müəllimlərdən T.Yusifova - ədəbiyyat, M.Verdiyeva coğrafiya (190 saylı məktəb), M.Əliyeva - fizika, qızılgül Bədəlova coğrafiya, S.Mirzəyeva - riyaziyyat, İ.Cab­barov kimya (70 saylı məktəb), Lalə Ağaməmmədova - biologiya (18 saylı mək­təb), Təbriz şəhərindən Əsgər Möhtodi -- riyaziyyat (1-ci bölgə), Camal Rəhimi - kimya (2-ci bölgə), Səid Mücərrəd - biologiya, Həmid Rizai ədəbiyyat (3-cü böl­gə), Əsgər Fərzadə - fizika (4-cü bölgə), Əli Məhəmmədi - ingilis dili (5-eİ bölgə) və b. müəllimlərin iştirakı ilə aparılmışdır. Eksperiment boyu istər kontrol, istərsə də eksperimental siniflərdə eksperimentin təşkili, həyat keçirilməsi və statistik hesa­batların hazırlanmasında həmin müəllimlər yaxından iştirak elmiş, öz münasibətlərini bildirmişlər. Onlar anket sorğusunda yüksək fəallıq göstərmiş, hətta problemlə bağlı

öz tövsiyələrini də vermişlər.

Hər iki şəhər yenilikçi məktəblərində əldə olunmuş təcrübənin öyrənilməsi zamanı biz həm şagirdlərin idrakı fəallığının formalaşdırılması təcrübəsini təhlil etmiş, həm do müasir dövrün tələblərinə müvafiq olaraq yeni pedaqoji texnolo­giyaların tətbiqi baxımından təlimin səmərəsinin yüksəldilməsinə müəllimlərin iş təcrübəsini araşdırmışıq. Göstərilən məktəblərin iş təcrübəsini öyrənərkən aydın oldu ki, iş prosesində cüzi qüsurlara müəyyən yol vverilsə də, hop halda təlimin səmə­rəsinin yüksəldilməsi istiqamətində maraqlı təcrübə toplanmışdır. Məsələn, dərslərdə evristik müsahibə, fəal təlim, problemli, interaktiv təlim dialoq, qrupla iş, əmək­daşlıq, layihələr, müxtəlif səviyyəli təlim, konstruktiv təlim, kompüter, internet və b. texnologiyalardan istifadə edilir.

Tədqiqatın ilkin mərhələsində şagirdlərin ümumiyyətlə mənimsəmə səviyyəsi öyrənilməli idi. Bu zaman idrak fəallığının meyarları idrak fəallığının səviyyəsinin ölçüləri və idrak fəallığının hər bir səviyyəsinə daxil edilmiş şagirdlərin qiymətlən­dirmə metodları müəyyənləşdirildi. Biz tədqiqat prosesində şagirdlərin idrak fəal­lığının səviyyəsini aşağıdakı metodlar əsasında təhlil etmək qərarına gəldik: şagirdin təlimə münasibəti necədir, özünü dərsdə necə aparır, müəllimin verdiyi suallara ca­vab verməyə çalışırını, yoxsa müəllim soruşduqda cavab verir, başa düşmədiyi mə­sələlər haqqında müəllimə sual veririni, müəllim və yoldaşları ilə diskussiyaya girir­mi, əlavə tapşırığı yerinə yetirirmi, hər hansı bir problemin həllində təşəbbüskarlıq göstərirmi, dərsdən əlavə öyrəndiyi məsələnin mahiyyətini dərk etmək üçün onu sinifdə şagirdlərin müzakirəsinə çıxarırını, dərslik, dərs vəsaiti, digər ləvazimatlara, müasir informasiya texnologiyalarına, xüsusən kompüter, internet, elektron öyrənmə vasitələrinə münasibəti, onlarla qavranma qabiliyyəti necədir, əlavə ədəbiyyatdan; lüğət və ensiklopediyalardan istifadə edirmi, yaxşı qiymət alanda sevinirmi, pis qiy­mət alanda onu düzəltməyə çalışırnn, cəhd edirmi və s. Bu metodlar əsasında eksperiment və kontrol qruplarının mənimsə səviyyəsini dörd ölçüdə müəyyən- ləşdirilməsini məqsədəuyğun hesab etdik:

1. Tam fəal (TF, 2. Qismən fəal (QF), 3. Qismən passiv (QP), 4. Tam passiv (TP). Bu məqsədlə Bakı şəhərində dörd məktəbin (190, 20, 18, 70) V, VI, VII, VIII,

IX siniflərində təhsil alan 250 şagird, 20 müəllim, Təbriz şəhərinin 1, 2, 3, 4, 5 bölgələrindən 20 məktəbindən 400 şagirdj və 56 müəllim iştirak edirdi. Tədqiqatın ilkin mərhələsində şagirdlərin ümumi mənimsəmə səviyyəsini, fəallığını öyrəndik.

Cədvəl 3.1.

Kksperimentin ilkin mərhələsində şagirdlərin idrak fəallığının ümumi səviyyəsi

bölgələr —		tam fəal	qismən fəal	Ui 1 1 ^,1 J 1 111 «J'Cf V 1 * J Kqismən passiv	tam passiv
V sirıinər	50	10	20	20	10
VI siniflər	50	20	10	15	5
VII siniflər	50	20	_ .	ıo _]	10
VIII siniflər	40	20	15	5	-
IX siniflər	50	120	15 _ _	5	5
Təbriz şəhəri 1. 2,3. 4. 5	400	25%	31% f 20%			24%

Həm Bakı, həm də Təbriz şəhər məktəblərində 1-ci cədvəldə göstərilən nəti­cələrindən məlum olur ki, idrak fəallığının TT səviyyəsinə şagirdjlərin orta hesabla 30%, QF səviyyəsinə orta hesabla 30%, QP səviyyəsinə 15%, TP səviyyəsinə orta hesabla 25%, şigird daxil olmuşdur.

Nəticələr göründüyü kimi müasir dövrün tələbləri səviyyəsindən xeyli geridə qalır. Əgər nəticələri müsbət və mənfi xarakter daşımaları baxımından təhlil etsək, onda məlum olar ki, cəmi 45% şagirdin mənimsəməsi, fəallığı müsbət xarakter daşıyır. 55% şagirdin fəallığı səviyyəsi mənfidir. On ümumi təhlildə belə bu nəticələri məqbul saymaq olmaz.

Cədvəl 3.2.

eksperimental və kontrol siniflərdə şagirdlərin sayı və mənimsəmə səviyyəsi, %-lə

T~~~siniflər və bölgələr	şagirdlərinsayi	şagirdlərin idrak fəallığının səviyyəsi, %-lə					mənimsəməfaizi		keyfiyyətfaizi
		tamfəal	qismənfəal	qismənpassiv	tampassiv
V a, b kontrol	60	25	20	5	10	55		32
VI a, b kontrol	50	10	15	10	15	65		35 1
jVII a, b eksperiment	50	>40	5	5	-	L^90		70
VflJ a, b eksperiment	40	36	4	-	-	100		80
IX a, b eksperiment	50 '	40	ıo	-	-	100		80
.Təbriz şəhəri, bölgələr
İ ,2 kontrol	150	21,5 1	31,5	27	20	60		35
3, 4, 5 eksperiment	50	70	20	ıo _	“	90		80

Bu mərhələdə kontrol siniflər ənənvi metodika ilə, eksperimental siniflərdə isə sınaq üçün təklif edilən yeni metodika, müasir pedaqoji texnologiyalar; kompüter, internet, əməkdaşlıq, konstruktiv, fəal texnolojiyalar üzrə iş aparılmışdır.

2-ci cədvəlin müqayisəli təhlili göstərir ki, kontrol siniflərdə ilkin mərələdə əldə olunmuş nəticələr arasında keyfiyyət baxımından elə bir fərq olmadı, Fkspe- riment siniflərində isə bu fərq aydın görünür. Son, tamamlayıcı eksperimenti keçirməzdən əvvəl bir neçə fənn üzrə açıq dərslər təşkil edildi.

VI sinif, Azərbaycan dili dərsi (müəllim 1.Yusifova, 190 saylı məktəb). Möv­zu: İsim haqqında məlumat». Müəllim sinfi təşkil etdikdən dərhal sonra şagird F-ni kompüterin yanın dəvət etdi. Digər şagjirdlərlə isə bu zasman müəllim metodiki işini davam etdirir; ev tapşırıqlarını yoxlayır, sual-cavab aparır; yazılı tapşırıqlar verirdi. Kompüter önünə dəvət olunmuş şagird F isə mövzunu danışırdı. Sonra ikinci, üçün­cü, dördüncü şagird kompüter önünə dəvət olundu. Sonra müəllim onların danışığını bir-bir səsləndirdi, iləm dərsi danışan, həm də digər şagirdlər onların danışığını dinlədilər. Müəllim dərsi danışan şagirdlərə öz danışıqlarını diqqətlə dinləməyi, nəyi demədiyini, nəyi unutduğunu, danışığındakı ardıcıllığı pozduğunu müəyyən etməyi xahiş edir. Sonra, digər şagirdlər öz yoldaşlarının həm dərsi danışmasına, həm ona verdiyi qiymətə münasibətini bildirirdilər. Şagirdin öz danışığına münasibət bildirməsi, eləcə də digər şagirdlərin onlar haqqında fikir söyləmələri, şagirdin bu tənqidi fikirlərə sakit qulaq asması, nöqsanları qəbul edib onlar üzərində fikirləşməsi, ehtiyac olduqda öz fikirlərini müdafiə etməsi, yeni texnologiyaların, xüsusən kompüter və əməkdaşlıq texnologiyalarının əhəmiyyətinin bariz nümunəsi idi. Bu dərsdə şagirdlərin yaradıcı fəaliyyətə cəlb edilməsi, təbii ki, onlarda idrak fəallığının artmasına səbəb olmuşdur.

Təlim prosesinin fəal, sosial və yaradıcı formalarda həyata keçirilən və ya öyrədənin bilavasitə hələlik rəhbərliyi altında yerinə yetirilən bir fəaliyyət kimi dərk edilməsi hər bir müəllim və təhsil işçiləri üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Təlimdə interaktiv təlim texnologiyaları şagirdlərdə bir çox vacib keyfiyyətləri, o cümlədən müstəqil düşünməyi, sərbəst fikir söyləməyi, özünü qiymətləndirməyi, öz təcrübəsini və biliyini təhlil etmək qabiliyyətini, əməkdaşlıq etməyi, başqalarını

dinləməyi, müxtəlif fikirlərə hörmət etməyi və dözümlü olmağı, öz fikirlərini ar­qumentlərlə sübut və izah etməyi inkişaf etdirir. Bu baxımdan, İştirak etdiyimiz bir dərsdən (Q.Bədolova, 70 saylı məktəb, VIII sinif. Mövzu: “Xəzər dənizinin coğrafi mövqeyi”. Onun dərsi təşkilindən bir fraqmentə nəzər yetirək. Müəllim mövzunu elan edir, dərsdə müxtəlif informasiya vasitələrindən (internet, kompüter, dərslik, xəritə, illüstrasiya materialları, cədvəllər, kino, foto, kontur xəritə) istifadə olundu. Dərs üç əsas mərhələdən keçdi. Düşünməyə yönəltmə mərhələsi, dərketmə mərhələsi, düşünmə mərhələsi. Əvvəlcə dərsin motivasiyası müəyyən edildi. Motivasiya - problemin qoyuluşu, fərziyyələr irəli sürüldü.

Dərsin təşkili və araşdırılması:

Şagirdlər 4-5 nəfərlik kiçik qruplara ayrılır, tədqiqat yönümlü işin aparıl­masının təşkili; hər qrupun işinin nəticəsi sinfə təqdim olundu.

Alınmış nəticələr ətrafında müzakirə aparıldı.

Nəticələrin müqayisə və təsnif edilməsi.

Nəticələr fərziyyələrlə müqayisə edildi.

Qazanılmış biliklər yaradıcı şəkildə təqdim olundu.

Problem situasiyanın yaradılması: Problemli situasiya şagirdlərin bilik səviy­yəsinə uyğun təşkil edilir. Problemin qoyulması və dərk olunması ilə birinci mərhələ başa çatır. İkinci mərhələdə şagirdlər qoyulan problemlə bağlı Öz sərəncamında olan bilikləri seçir, keçmiş biliyinin problemi həll etmək üçün kifayət olmadığım anlayır, yeni informasiya toplamağa başlayır. Üçüncü mərhələdə problemin həlli yollan axtarılır, zəruri biliklər əldə edilir. Sonrakı mərhələdə alınmış nəticələr yoxlanılır, əldə olan biliklər və bacarıqlar sistemləşdirilir və ümumiləşdirilir, şagirdlərin bilikləri qiymətləndirilir. Dərsin gedişində yuxanda göstərilən informasiya vasitələrindən səmərəli istifadə olunur, müəllim dərsi yekunlaşdırır. Göründüyü kimi, müəllim dərs müddətində problem qoymaq, motivasiya yaratmaq yolu ilə əməkdaşlıq, problemin təlim, interaktiv təlim, kooperativ təlim texnologiyalarından və kompüter, animasiya vasitələrindən istifadə edərək şagirdləri yaradıcı işə sövq edir, yeri gəldikcə gərginliyi aradan qaldırmaq məqsədilə mümkün olan başqa vasitələrdən, xüsusən işgüzar oyun texnologiyalarından istifadə edirdi. Müəllim və şagirdlərlə söhbət əsasında belə

nəticəyə gəlmək olar ki, əgər hər bir müəllim öz fəaliyyətinə səriştəli yanaşıb dərs­lərində müasir pedaqoji texnologiyalardan istifadə edərsə, dərsin səmərəliliyi daha da artar.

Bunu hər iki dərsdən sonra şagirdlərlə apardığımız «Dərs xoşunuza gəldimi, əvvəlki dərslərlə müqayisədə bıı dərsdə hansı yenilikləri hiss etdiniz»? anket sor­ğusuna şagirdlərin verdiyi cavablar da təsdiq edir:

Qruplarla işləməyə üstünlük verilir: 57,4%

Mövzu bıitün siniflə müzakirə edilir: 50,5%

Kompüterin imkanlarından səmərəli istifadə olunur: 85,1%

Müəllimin izahına ehtiyac qalmır: 30,7%

Dərsdə müstəqil, interaktiv iş: 61%

Problem situasiyanın yaradılması: 72,1%

Böyük narazılığa səbəb olur: 90%

İlər iki dərsin nəticələri göstərir ki, ləlimin səmərəliliyinin yüksəldilməsində müasir interaktiv təlim texnologiyalarının imkanlarından bəhrələnmək zamanın tələbidir.

Cədvəl 3.3.

Eksperimental və kontrol qruplarında eksperimentin sonunda şagirdlərin


fəallığının və mənimsəmə səviyyəsinin faizlə göstəriciləri

siniflərbölgələf'\	şagirdlərinsayı	mənimsəmə səviyyəsi, faizlə				mənimsəməfaizi		keyfiyyətinfaizi
		tamfəal	qismənfəal	qismənpassiv	tampassiv
V a, h kontrol	60	130	20	5	5		ı65		35
VI a, b kontrol	50	20	15	J0	5		50		32
VII a, b eksperiment	50	40	10	-	-		98		88
VIII a. b eksperiment	40	36	4	’	-		98		98
IX a, b eksperiment	50	^50		-	-		100		100
Təbriz şəhəri, bölgələr
1,2 kontrol	150	30	40	26	4		65		35
3, 4, 5 eksperiment	250	90 j	10	-	-		98		88

3-cü cədvəldə eksperimentin sonunda, tamamlayıcı mərhələsində həm kontrol siniflərdə, həm də eksperimental siniflərdə təlimdə keyfiyyət dəyişmələri aydın hiss olunur. Nəticələrdən görünür ki, eksperimental siniflər üzrə əldə olunan nəticələr kontrol siniflər üzə əldə edilən nəticələrdən öz müsbət xarakterilə köklü surətdə fərqlənir. Eyni zamanda, kontrol siniflərdə də bu irəliləyişin olduğu aydın görünür. Göründüyü kimi, pedaqoji texnologiyalar məktəblərdə təlim prosesinin səmərəli­liyinin yüksəldilməsinə və tədris prosesinin xeyli sürətləndirilməsinə imkan verir. Eksperimentin əvvəli və sonu arasında şagirdlərin fəallıq səviyyəsinin həm kontrol, həm də eksperiment siniflərində hiss olunacaq dərəcədə artdığı görünür. Bu fərq 30- 40-a qarşı, sonda 50-90 faizə bərabər dumuşdur.

Adlan çəkilən pilot məktəblərdə müəllim və şagirdlər yeni təlim texno­logiyalarının tələblərinə uyğun olaraq interaktiv üsullardan istifadə edir, dərslərdə daha çox elektron öyrənməyə üstünlük verirlər. Şagirdlər və müəllimlər arasında aparılmış sorğuya cavab olaraq göstərirlər ki, ümumiyyətlə, yeni təlim texnologiya­ları, xüsusən internet və kompüter onlarda bilik, bacarıq vərdişlər aşılayır, kompüter savadına yiyələnirlər. İkinci halda isə kompüterə İnformasiya texnologiyası kimi müraciət olunur. Təlimin kompüterləşməsı hər hansı ümumtəhsil fənni üzrə bilik, bacarıq və vərdişlərin qazanılmasına (56, 2%), əldə olunmuş bilik və məlumatların möhkəmləndirilməsinə (70,5%), idrak və yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafına (86,1%), təlim-tərbiyə prosesini İdarə etməyin optimallaşmasma (87,3%) kömək göstərir. İştirak etdiyimiz dərslərdə müşahidə etdik ki, yeni informasiya texnologiya­larının bu və ya digər növü seçilərkən və tətbiq olunarkən hər bir fənn tədris proqramı əsas götürülür, texnologiyaların köməyilə təqdim edilən materialın məzmunu, məqsədi və forması ilə yanaşı şagirdlərin yaş və anlama səviyyəsi hesaba almır, bu və ya digər mövzuya ayrılan saatlar informasiya texnologiyaları ilə şagirdlərə çatdırılan materialların təyinatı, ideyası, həcmi və s. ilə tutuşdurulurdu. İnformasiya texnologi­yaları tədris-tərbiyə prosesinin səmərəliliyini yüksəltməyə, qazanılmış biliklərin möhkəmləndirilməsinə, tədris prosesini xeyli sürətləndirməyə İmkan verir. Lakin təlim prosesini tamamilə elektron maşınının öhdəsinə buraxmaq da yolverilməzdir. Müəllimlərlə üzbəüz olmaq təlim maşının, kompüter texnikasının, yaxud mobil

I telefonla müqayisədə daha yaxşıdır. Burada insanın ictimai xarakteri təzahür edir. Şagird nəinki biliklərə yiyələnmək istəyir, habelə bu biliklərin qazanılması prose­sində öz əməyinin nəticəsinə görə ictimai qiymət almaqda maraqlıdır. Bütün bunlar isə əsasən ictimai qiymətləndirmənin yüksək pedaqoji səmərəliliyi ilə müəyyən olunur. Nəhayət, dərsdə şagirdlə müəllim arasında özünəməxsus ünsiyyət münasibət­ləri yaranır ki, bu da təlimin müvəffəqiyyətlə nəticələnməsinə imkan verir. Təbii ki, belə isti əlaqə şagirdlər və öyrədici maşınlar arasında mümkün olmur. Pedaqoji texnologiyalar dərsin quruluşunun formasını, təlim prosesinin rilmini dəyişir. Yeni pedaqoji texnologiyalar sırasında internet, mobil telefon və kompüter texnikası öz öyrədici imkanlarına görə xüsusi yer tutur. Kompüterlərdən istifadə etməklə, tez bir zamanda məktəblilərə mövzuya aid əyani bilik və məlumatlar, nəzarət tapşırıqları, çalışmalar verilir. Müəllimlər kompüterlərdən illüstrativ istifadədən tədricən yeni anlayışların, mövzuların, bölmələrin öyrənilməsi prosesində get-gedə sistemli tətbi­qinə keçirlər: "İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları Sizə nə verir?" anketin sualına şagirdlər cavab olaraq bildirirlər.

1. 
   İnformasiya texnologiyalarının məşğələlərə tətbiqi böyük marağımıza səbəb olur (85,1%).
   
2. 
   Ənənəvi dərsdən, yalnız müəllimin şərhi əsasında qurulan məşğələlərdən fərqli olaraq, yenilik təsiri oyadır (55%).
   
3. 
   Nəzəri biliklərin həyatla, təcrübə ilə necə bağlandığının canlı şahidi oluruq (57,3%).
   
4. 
   Pedaqoji texnologiyalar həm eşitmə, həm də görmə analizatorlarımızı hərəkətə gətirir (83,7%).
   
5. 
   Biliklərin yada salınmasına, təkrarlanmasına, nəticə etibarilə möhkəmlən­dirilməsinə kömək göstərir (89,9%).
   

Müasir şəraitdə, yeni ictimai-siyasi, ideoloji tələblərin meydana gəlməsi, yeni tədris proqram və dərsliklərin hazırlanması nəticəsində informasiya texnologiyaları, o cümlədən kompüter sistemlərindən, internet və elektron vasitələrindən istifadə səviy­yəsi bu gün təlimin qarşısında qoyulan tələblərə tam şokildo cavab vcı-ir. Odur ki, məktəblərdə tətbiq olunan texniki qurğuların istehsalını genişləndirmək və bıı tex-

l

nikanm köməyilə şagirdlərə çatdırılacaq materialların, daha doğrusu, proqram tə­minatının hazırlanmasına diqqəti artırmaq son dərəcə təxirəsalınmaz vəzifələrdəndir.

Ənənəvi təhsildə təlimin bütün materialları müəllim tərəfindən yaradılır və bununla da məhdudlaşırdı. Onları müəllimin yalnız özü bilirdi və bacardığı qədər yaradıcılıq prosesini öz istək və zövqünə uyğun şəkildə apanrdı. Bu üsul ailədən məscid və dini yerlərdən başlamış və öz ənənəsini məktəbdə də davam etdirmişdir. Lakin həmişə təhsilin keyfiyyətinin aşağı olması, cəmiyyət və şagirdlər, həm də məktəb rəhbərləri tərəfindən məqsədlərinin həyata keçirilməməsi təhsil prosesi tərə­findən müzakirəyə çıxarılmışdır. Təhsil sisteminin qənaətbəxş olması elmi məclis­lərdə nəzərə çarpırdı. Belə ki, bəşəriyyətin uğurları sənaye əsrində bu vəziyyəti yax­şılaşdıra bilmədi, baxmayaraq ki, təhsilin ümumiləşməsi, əhalinin bütün təbəqələrdən olan nümayəndələrinin məktəbdə iştirakı, tayfalar və irqlərin təhsil imkanları səviyyəsində və təhsildən faydalanmada bərabər hüquqlu olması və təlimdə başqa kəmiyyət və keyfiyyət İnkişafı kimi bir sıra diqqətəlayiq irəliləyişlər bu dövrdə islahatları əhatə edir.

İnsan həyatına pedaqoji və İnformasiya texnologiyalarının, xüsusən kompü­terin daxil olması ilə o, həyatın ictimai, iqtisadi, mədəni, siyasi və digər bütün sahə­lərini öz təsiri altına aldı və onların simasını dəyişdirdi. XXI əsrdə dəyişikliklərə məruz qalan qurumlardan biri də təhsil qurumu, onun ənənəvi forması oldu. Bu yeni informasiya və kommunikasiya texnologiyaları təlim və təhsilə yeni nümunələr bəxş etdi. Yalnız təlim və bilik mənbəyi olan müəllimlər və təlimçilərin rolu dəyişdi. Tə­lim prosesinə nəzarət müəllimdən öyrənənə ötürüldü. Sosial məkanda stol arxasında sakit oturmaq və passiv vəziyyətdən informasiya və bilik dünyasında fəaliyyətə, axta­rışa çevrildi. Başqa sözlə, bu təlim texnologiyası təhsil müəssisələri və mütəxəssisləri belə bır nəticəyə gələməyə əsas verdi ki, öyrənmə və öyrətmə prosesinin yaxşılaş­dırması və onun təhsildə İstifadəsinin artırılması üçün başqa yollar da vardır.

Şübhəsiz, 21-ci əsr bir çox məşğuliyyətlərin kompüter bilik və bacarıqlarına ehtiyac duyacağı istiqamətdən irəli gəlir. Bu sferaya daxil olma keçmiş ənənəvi təlimə əlaqəsi olmayan təlimin yeni növünə ehtiyac duymuş İnformasiya və kom­munikasiya texnologiyası bu əsrin təlim bələdçisi və İdarəedicisi kimi hər gün

əvvəlkindən daha böyük sürətlə və yeni ixtiraları ilə hərəkətdədir.

Təlim prosesində İnformasiya və kommunikasiya texnologiyasından İstifadə zərurəti və əhəmiyyəti nəzərə alınmaqla əvvəlcə onun növlərinə işarə edilir. Şübhə­siz, İKT-yə asaslanan təlim inkişafda olan ölkələr üçün informasiya, təlim mənbə­lərinin və təlimin keyfiyyətinin artması üçün güclü imkan olmuş və milli azlıqlar, qadınlar, kişilər, maddi və zaman məhdudiyyətləri üzündən oxumaq imkanı olmayan İşçilər, fəhlələr və kasıblar üçün rəsmi və qeyri-rəsmi təhsil imkanlarının genişlən­dirilməsi üçün qüvvətli bir vasitə yaratmışdır. Təlim texnologiyası vasitəsilə həyata keçən müasir təlim şagirdlər arasında qarşılıqlı fəaliyyəti, ikitərəfli səs, vizul, in­ternet, veb, elektron poçt, zaman və məkan məhdudiyyətərini aradan qaldıran başqa üsulların yer almasına səbəb olmuşdur. Bu üsulda texnologiya İmkanlarından istifadə etməklə hər bir şəxs öz işlədiyi və ya yaşadığı yeri tərk etmədən istədiyi təhsil sahəsində dərs və təhsil ala bilər. Müasir texnologiyalar keçmiş elektron öyrənmə üsulunu və təhsilin keyfiyyətini yaxşılaşdırmışdır və o, kompüter vasitəsilə təlim, İnternet, veb vasitəsilə təlim, mobilə əsaslanan təlimi əhatə edir ki, bu da İKT-tıin nəticəsi və yeni parad iqması dir. Bu da, öz növbəsində, bəşəriyyəti böyük təhsil inqilabına sövq edir və geridə qalma mövqeyindən inkişaf mövqeyinə sıçrayış imkanı yaradır. Kompüterin təlim və tərbiyə sahəsinə daxil olması iki cəhətdən diqqətə­layiqdir. Onun ilk təsiri tədricən olur, yeni kompüter öz vasitələri ilə ənənəvi təlimi işlək və yararlı edir və kompüter vasitəsilə öyrənənlər təlimin məzmununu və dərs proqramlarını daha yaxşı qavrayır, öyrənir, təkrar və məşq edirlər. Bu ilk təlim CD, təlim vasitələri və başqa avadanlıqlar vasitəsilə həyata keçə bilir. Bu, yeni və dəyiş­məyə meylli baxışdır, digər tərəfdən, kompüter vasitəsilə öyrənənlər üçün təlimin yeni informasiyalarını yaratma, təqdim və qavrama imkanı yaranır. Yəni təlim prosesində dərin dəyişikilik baş vermişdir. Bundan əlavə, internet vasitəsilə təqdim, nümayiş, fəaliyyət, əməkdaşlıq və qarşılıqlı fəaliyyət, onlarla təlim üsulları şagirdlər və tələbələr üçün mümkün olur. Mobil vasitəsilə təlim ÎKT-nin köməyi ilə formalaş­mış yeni təlim üsuludur. Təlimin hərəkət istiqaməti bir məkanda İştirak, məhdud­laşmış sabit vəziyyətdən yayılmış, iştirak etmədən, sinxron, ehtiyac duyulan vaxtda təlim istiqamətinə yönəldilir. Bu təlim üsulu əldə oluna bilən ötürülən və mobil

informasiya vo kommunikasiya texnologiyasına əsaslanır.

Nolbuk, mobil telefon kimi vasitələrin köməyi ilə simsiz şəbəkələr elektron və daşınan rəqəmsal vasitələr üzərində layihələşdirilmiş proqramlara uyğun olaraq ən effektiv və yararlı təlim üsulunu öyrənənlərə təqdim edir.

Mobil təlim bu iki növ informasiya və kommunikasiya texnologiyasının nəticəsidir. Mobil telefon əli (ba açara, böyük sürətə və geniş yaddaşa və s. Xüsu­siyyətlərə malikdir. Ondan təlim prosesində istifadə şəraiti faydalı və effektiv olmuş­dur və hal-hazırda inkişaf etmiş ölkələrin çoxunda geniş yayılmışdır.

Təhsil mütəxəssislərinin proqnozları belə bir inam yaradır ki, təhsil gələcək onilliklərdə kompüter və mobil elektron vasitələrin yaradılması ilə başa çatacaqdır. Şagirdlər mobil telefon, cib kompüter və s. malik olmağa daha dərs kitablarını və başqa dərs ləvazimatını daşımaq məcburiyyətində qalmayacaq, ona görə ki, onları pdf şəklində istifadə zamanı işlədəcəklər. Bu nəzəriyyəyə əsasən təlim maşınlarla həyata keçiriləcək.

Təlim mühiti də təlim texnologiyası vasitəsilə dəqiq formada öyrənənin yaşadığı yerdə yaradılır, müəllim və şagird də kamera vasitəsilə bir-birini görür vo qarşılıqlı təlim fəaliyyəti yaradırlar.

Təlim prosesində meydana gəlmiş dəyişikliklər əsasında belə nəticəyə gəldik ki, təhsilin səmərəliliyinin və keyfiyyətinin artırılması məqsədilə, yəni şagird və müəllimlərin informasiya kommunikasiya texnologiyalarına baxış tərzi, onun təlimdə tətbiqi və bununla bağlı məsələləri təlim və tərbiyə prosesində təqdim edən və buna əsasən bu ləlim üsulunun və müasir texnologiyalardan istifadə yollarının icrası üçün məktəb vo təhsil müəssisələri informasiya, kompüter və s. vasitələrlə təchiz olun­malıdır vo eynilə təlimin məzmunu və dərs proqramları elektron vasitələr, təlim CD- lər şəklində hazırlanmalıdır. Sonda bütün icraçılar: şagird, müəllim, təhsil işçilərin­dən asılı olmayaraq İKT-dən, o cümlədən kompüterdən istifadə ü/.rə biliklərə malik olmalıdırlar, başqa sözlə, bu təlim sisteminin layihələşdirilməsinin əsas və zəruri şərti olan texnologiya və kompüter savadı görməlidirlər.

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR

Müasir qloballaşma vo informasiya bolluğu dövründə ümumtohsil məktəb­lərində təlimin səmərəliliyini artırmaq və ənənəvi təlimdən imtina etməkdə infor­masiya-kommunikasiya texnologiyaları, xüsusən təlim və pedaqoji texnologiyaların imkanları artmışdır. Məhz buna görə də dissertasiyada yeni pedaqoji texnologiyalar, onun təşəkkülü, ilkin şərtləri, məzmunu, təşkili prinsipləri, formaları, metodları, fərq­liliyi, səciyyəvi cəhətləri, kütləviliyi, çevikliyi, səmərəliliyi vo s. öyrənilib ümumiləş­dirilmişdir. Fikrimizcə, bu ümıımiləşdirmələr əsasında problem üzrə aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar.

Müasir ümumtəhsil məktəblərində ləlim prosesinin səmərəsinin və keyfiy­yətinin artırılması bir sıra şərtlərdən asılıdır. Bu prosesdə müasir pedaqoji texnologi­yalar özünəməxsus yer tutur. Bu texnologiyalar ləlim zamanı yalnız müəllim tərə­findən verilən bu və ya digər məlumatı, biliyi əyaniləşdirən vasitə olmayıb, lıəm də sistemə salınmış materialları müstəqil surətdə çatdıran fəal və yaradıcı vasitələrdir. Bu vasitələr tədris olunan hər hansı fənnin ümumi sistemini yaxşılaşdırdığı və möh­kəmləndirdiyi təqdirdə faydalı təsir göstərir.

Müasir pedaqoji texnologiyaların tədris prosesində tətbiqi, adətən müstəqil pedaqoji vasitə olmaq etibarilə dərsin məqsədinə uyğunlaşdırılır, müəllim proqram materialını informasiya texnologiyaların köməyilə aydın və maraqlı formada öyrədir. Pedaqoji və İnformasiya texnologiyalarından dərsdə səmərəli istifadə ənənəvi təlim metodlarından fərqli olaraq təlimin fəal, inkişafetdirici və İnteraktiv metodlarla təşkilini, şagirdlərin bütünlüklə təlim prosesində yaradıcı, müstəqil məntiqi təfəkkür fəallığının əldə olunmasına təminat verir. Müasir pedaqoji texnologiyalar müəllim- şagird, şagird-şagird münasibətlərinə yeni məzmun, müstəqillik, fəallıq, yaradıcılıq, humanizm, demokratiklik və s. gətirmiş səriştəli bir forma vo metoddur. Yeni peda­qoji texnologiyalar öyrənənlərdə müasir tələblərə və şəraitə uyğunlaşmaq, rəqabo- təqabillik, informasiya cəmiyyətində yaşayıb fəaliyyət göstərmək, ünsiyyət yaratmaq bacarığını, vərdişlərini formalaşdırmağa kömək edir, o, fasiləsiz təhsil alınmasına, "beşikdən qəbrə qədər öyrənmək" prinsipinin həyata keçirilməsinə əlverişli şərait

varadır. Yeni pedaqoji texnologiyaların tətbiqi təlimin səmərəliliyinin və keyfiy­yətinin yüksəldilməsini təmin edir. Yeni pedaqoji texnologiyalar tətbiq olunarkən, hər bir fənnin tədris proqramı əsas götürülməlidir. Yeni pedaqoji texnologiyalar, xüsusən kompüter texnikası, internet, video və elektron vasitəsilə təqdim ediləcək materialın məzmunu, dərsin məqsədi ilə yanaşı, məktəblilərin yaş və anlama səviyyəsi nəzərə alınmalıdır.

Əməkdaşlıq şəraitində təlim, kooperativ təlim, layihələr, müxtəlif səviyyəli təlim, "şagird çantası", konstruktiv modul təlim, səriştəli yanaşma, meta, mezo, mak- ro və mikrotexnologiyalar şəxsiyyətə yönəldilmiş təlim ideyasına əsaslanır. Bu tex­nologiyalar təlim prosesinin tam differensiallaşdırılmasma, öyrənmənin qrup, cüt və kollektiv formada təşkilinə şərait yaradır. Yeni təlim və pedaqoji texnologiyalar təhsil sahəsində konseptual problemlərin və müxtəlif xarakterli layihələrin, pedaqoji, psi­xoloji, sosial məqsədlərin: pedaqoji prosesin nəticələrinin əvvəlcədən yüksək dəqiq­liklə müəyyən edilməsinə və prosesin idarə olunmasına, qazanılmış praktiki təcrü­bənin elmi əsaslarla təhlilinə, sistemləşdirilməsi və səmərəli istifadəsinə, təhsil, təlim- tərbiyə və sosial problemlərin kompleks həllinə, şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafına, təhsil sistemində effektivliyin təmin edilməsinə, yeni texnoloji yanaşmaların və mo­dulların işlənilməsinə, daha effektli təlim metodların seçilməsinə real imkanlar açır.

Bundan başqa, pedaqoji texnologiyalar, təlimin nəticəsinin vaxtaşırı yoxlanıl­masını, sinifdə olan bütün şagirdlərin gündəlik obyektiv qiymətləndirilməsini təmin edir.

Müasir pedaqoji texnologiyalardan ümumtəhsil məktəblərində tədris olunan bütün fənlərin tədrisində və təlim prosesinin optimallaşdırılmasında səmərəli şəkildə istifadə etmək mümkündür.

Müasir pedaqoji və informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının (İKT) məktəbə gətirilməsi heç də müəllimin funksiyalarını yerinə yetirmək məqsədini güd­mür. Müəllim, əlbəttə səriştəli müəllim, yenə də təlim prosesində, dərsdə başlıca sima kimi qalır. İnformasiya texnologiyaları müəllimin köməkçisi olmaqla, onun bir sıra funksiyalarını qismən əvəz edir, məktəblini istənilən anda ensiklopedik biliklər bazasının köməyilə çətinliklərdən çıxarır, onların əməyini qiymətləndirir, onları məşq etdirir, biliklərini möhkəmləndirir, mənimsəməni asanlaşdırır.

Dissertasiyanın nəticələrindən irəli gələn müddəaların tətbiq olunması məqsədi ilə aşağıdakıları təklif edirik:

1. 
   A/.ərbayean və İran İslam respublikalarında dünyanın qabaqcıl ölkələri ilə müqayisədə ümumtəhsil məktəbləri hələ də müasir pedaqoji və informasiya-kom­munikasiya texnologiyaları (İKT) ilə istənilən səviyyədə təchiz edilməmişdir.
   
2. 
   Hər iki ölkə iizrə tədris prosesində yeni, müasir informasiya texnologiyalarından geniş istifadə edilməsi, bu məqsədlə məktəblərdə kompüter, internet, video və elektron vasitələrinin artırılması problem dairəsində səmərəli nəticələrə gəlmək imkanı yaradır.
   
3. 
   İlər iki respublikada, xüsusən İranda bu sahədə olan çatışmazlıqları aradan qaldırmaq məqsədilə müvafiq dövlət və özəl qurumlarının himayəçiliyinə ciddi eh­tiyac duyulur.
   
4. 
   İlər iki ölkədə ümumtəhsilin səmərəsinin artırılması üçün stimullaşdırıcı hüquqi-normativ bazanın yaradılması məqsədəuyğun olardı.
   
5. 
   Müasir informasiya texnologiyalarından səmərəli istifadə edəcək pedaqoji kadrlar hazırlığının diqqət mərkəzində olması problemin real həlli baxımından mü­hüm əhəmiyyət kəsb edir.
   
6. 
   Bu gün tətbiq olunan informasiya vasitələrinin, xüsusən kompüter sistemləri üçün tətbiqi proqramların, öyrədici tədris paketlərinin, daha dəqiq desək, proqram təminatının hazırlanmasına ciddi ehtiyac duyulur.
   
7. 
   Bütün tədris fənləri üzrə dərsliklərin videodisketlərə yazılması, yeni nəsil multimedia texnologiyalarına əsaslanan elektron dərsliklərin hazırlanması təxirəsalın­maz vəzifələrdən sayılmalıdır.
   
8. 
   Məktəblərdə tədris olunan fənlər üzrə mənimsəniləcək möhkəm biliklər sis­teminin yaradılması, möhkəmləndirmə prosesinin yüksək səviyyədə həyata keçiril­məsi, təlim prosesinin intensivloşdirmə və optimallaşdırılmasına nail olmaq üçün ka­binet sistemlərinin bərpa olunması; həm də hər kabinetin, heç olmazsa bir kompüterlə təmin edilməsi proqram tələblərinin yerinə yetirilməsinə əhəmiyyətli təsir göstərərdi.
   
9. 
   Məktəb müəllimlərinin vaxtaşırı kompüter savadlarının artırılması üzrə ixtisasartırma və təkmilləşdirmə kurslarının şəbəkələrinin genişləndirilməsi, müəllim­lərin fərdi inkişafı bu istiqamətdə pedaqoji-metodik təminata xüsusi diqqət yetirilməsi faydalı olardı.
   

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

Azərbaycan dilində

1. 
   Abbasov Ə.M., Əliyev F.Ə. və b. İnformatika, kommunikasiya, radioelektronika üzrə ingilİscə-rusca-azərbaycanca terminoloji lüğət. 2-ci nəşr, Bakı, 2004, 295 s.
   
2. 
   Ağan Ali. Gələcəyin texnologiyasını Azərbaycana gətirdiyimizdən qürur duyu­ruq. Bakı Universteti, 2010,13 noyabr
   
3.