Əlyazması hüququnda tanriverdiyev elmir nəSİB oğlu

Tədqiqat işinin məqsədi.
Dissertasiya işinin məqsədi Bakı – Sumqayıt dəmir 
yolunda günəş enerjisinin istifadəsinin araşdırılmasıdır. Lokomativ və vaqonların 
damının mövcud sahəsinə yerləşdirilə bilən panellərin sayına və gün ərzində günəşli 
saatların sayına uyğun olaraq damda quraşdırılmış günəş panelləri tərəfindən istehsal 
olunan enerji müəyyən edilir. Enerji itkisi minimuma endirmək üçün tövsiyyələr işlənir 
və dəmir yollarında tətbiqinin mümkünlüyü araşdırılır. Elektrik enerjisini saxlama 
qabiliyyəti maksimum dərəcədə artırılmalıdır. 
Tədqiqatın obyekti.
Bakı – Sumqayıt dəmir yolu sahələri, elektrik 
lokomativləri və vaqonlardır.
Elmi yenilik.
Aparılan tədqiqatda aşağıdakı nəticələr alınmışdır: Bakı – 
Sumqayıt dəmir yolunda elektrik yükləri təhlil edilmiş, dəmir yollarında enerjiyə 
qənaət edən texnologiyalar və günəş enerjisindən istifadə perspektivləri 
araşdırılmışdır. Günəş enerjisindən istifadə edərək, dəmir yollarının enerji istehlakının 
azaldılması üçün hesabatlar aparılmış və qatarların işi optimallaşdırılmışdır. 
Praktiki əhəmiyyəti.
Təklif edilən üsullar və vasitələr Bakı – Sumqayıt dəmir 
yollarında istifadə edilə bilər. 
Dissertasiya işinin strukturu və həcmi. 
Dissertasiya giriş, üç fəsil, nəticə və 
ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. İşin ümumi həcmi 66, əsas hissəsi 59 səhifədən 
ibarətdir. İşdə 30 adda ədəbiyyata və internet resurslarına istinad olunmuşdur. İşə 3 
cədvəl və 25 şəkil daxil edilmişdir. 

---

6 
I FƏSİL. DƏMİR YOL NƏQLİYATININ İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ 
1.1. Bakı – Sumqayıt dəmir yolunun inkişaf xüsusiyyətləri 
Bakı – Sumqayıt qatarı ötən əsrin ortalarında fəaliyyətə başlamışdır və uzun illər 
ərzində istifadə edilir. 2015-ci ildə Sumqayıt istiqamətində dairəvi dəmir yolu iki 
hissəyə bölünmüşdür və beləliklə, bu istiqamətdə dəmir yolu infrastrukturu yenidən 
layihələndirilmiş və qurulmuşdur. Bakı – Sumqayıt qatarı 3 kV sabit cərəyanla enerji 
sistemin dartı yarımstansiyalarından qidalanır. Elektrik təchizat sisteminin etibarlığı 
qatarın normal fəaliyyətinə ciddi təsir göstərir. Ona görə də dəmir yol strukturları ilə 
yanaşı ETS-nin işinin optimallaşdırılması və burada enerjiyə qənaət edən 
texnologiyaların istifadəsi məqsədəuyğun hesab edilir. 
Şəkil 1.1. Bakı – Sumqayıt qatarı. 
Elementlərin tərkibi və onların sistemə qoşulma üsulu son qurğulardan asılıdır: 
elektrik enerjisinin mənbəyi və qəbuledicisi. Elektrik enerjisinin mənbəyi, yuxarıda 
göstərildiyi kimi, müxtəlif səviyyələrdə üç fazalı elektrik sistemidir: elektrik xətləri-
35, 110, 220 kV, şinnaqillər, 6-10 kV transformator yarımstansiyaları (və ya elektrik 
xətləri-6, 10 kV), daha az elektrik stansiyalarının generator şinləridir. 

---

7 
Elektrik enerjisini qatarın mexaniki hərəkətinə çevirən qəbuledici dartı elektrik 
mühərrikidir (DEM). Elektrik vaqonunda, yuxarıda göstərildiyi kimi, dartı elektrik 
maşını ardıcıl və ya qarışıq həyəcanlandırmanın sabit cərəyanının kollektor elektrik 
mühərriki (KEM) və ya dələ qəfəsli rotorlu asinxron elektrik mühərrikidir. Daha az 
tez-tez digər elektrik maşınları istifadə olunur və ya eksperimental olaraq istifadə 
olunur, məsələn, sabit maqnit mühərrikləri və s. Yüksək sürətli yerüstü elektrik 
nəqliyyatında (YEN) elektrik qatarlarında sinxron maşınlar istifadə olunur və sabit 
maqnitləri olan yüksək fırlanma anı elektrik mühərrikləri perspektivlidir. ETS üçün 
enerji mənbəyi sadələşdirilmiş formada iki keçirici ilə təmsil oluna bilən kontakt 
şəbəkəsidir: qidalanması və geri qaytarılması. Dəmir yolu nəqliyyatı üçün rekuperativ 
işləyən relslərdir, qidalanma kontakt asmadır. Cərəyan kontakt naqillərindən qəbul 
olunur. ETS elektrik qəbuledicisinə elektrik enerjisinin çevrilməsi və ötürülməsi 
strukturunu təşkil edən elementlər dartı elektrik təchizatı sistemi (DETS) və ya dartı 
mühərrikləridir. 
Elektrik təchizat sisteminin vəzifəsi aşağıdakıları yerinə yetirməkdir: 

müəyyən keyfiyyətdə ETS cərəyan kollektorlarının fasiləsiz enerji təchizatı; 

istənilən meteoroloji şəraitdə fasiləsiz cərəyan verilməsi; 

xidmət personalının, sərnişinlərin, qatarların hərəkətinin təhlükəsizliyi; 

ətraf mühitlə ekoloji uyğunluq; 

ətrafdakı texniki sistemlərlə uyğunluq; 

əlaqəli texniki sistemlərə ən kiçik (icazə verilən) elektromaqnit və qalvanik təsirlər; 

elektrik dartı sistemi üçün ən aşağı azaldılmış xərclərin təmin edilməsi. 
Elektrik lokomotivinin pantoqrafına bir və ya hər iki tərəfdən elektrik enerjisinin 
verilməsi ilə əlaqədar bölmələr bir və ya iki yarımstansiyanın qidalandırıcısından 
müvafiq olaraq birtərəfli və ya ikitərəfli təchizatı ola bilər. Hiperbolik dartı 
xarakteristikasına malik lokomotivdə elektrik avadanlığının sadəliyi, aşağı xüsusi 
çəkisi və yüksək səmərəliliyi elektrikləşdirmənin ilk dövründə bu sistemin geniş 
tətbiqinə səbəb olmuşdur. Bu sistemdə DC dartı mühərrikləri birbaşa kontakt 
şəbəkəsindən qidalanır. Başlanğıc və tənzimləmə reostatların birləşdirilməsi, 

---

8 
mühərriklərin yenidən qurulması (ardıcıl, ardıcıl-paralel və paralel birləşmə) və 
həyəcanın zəifləməsi ilə həyata keçirilir. Sənaye tezlik cərəyanının istifadəsi ən 
qənaətcildir, lakin onun həyata keçirilməsi bir çox çətinliklərlə qarşılaşdı. Əvvəlcə 
kollektor dəyişən cərəyan mühərriklərindən istifadə edildi, mühərrik generatorlarını 
(bir fazalı sinxron mühərrik üstəgəl DC dartı mühərriklərinin işlədiyi DC dartı 
generatoru), fırlanan tezlik çeviriciləri (asinxron dartma mühərriklərinə cərəyan verən) 
çevrildi. Sənaye tezliyi cərəyanında kollektor elektrik mühərrikləri yaxşı işləmirdi və 
fırlanan çeviricilər çox ağır və qənaətsiz idi. 
Şəkil 1.2. Yarımstansiyalar arası zonada kontakt şəbəkəsinin elektrik sxemləri.