Əlyazması hüququnda tanriverdiyev elmir nəSİB oğlu

 
 
 
 
Ş
ək
il
1
.4. 
Q
at
arl
arı
n 
hə
rə
k
ət
qr
afi
k
i v
ə 
q
əb
u
l e
td
ik
lə
ri
c
ər
əy
an
la
r.

---

12 
1.3. Dəmir yolu nəqliyyatında enerjiyə qənaət edən texnologiyalar 
 
Dəmir yolu nəqliyyatı ölkənin enerji resurslarının ən böyük nəqliyyat 
istehlakçılarından biridir. Enerji daşıyıcılarının qiymətinin artması şəraitində digər 
nəqliyyat növləri ilə rəqabətin artması, daşınma prosesinin enerji tutumunun 
azaldılması hesabına əməliyyat xərclərinin azaldılması dəmir yolu nəqliyyatının enerji 
strategiyasının prioritet istiqamətlərindən biridir. Yanacaq-enerji ehtiyatlarından 
səmərəli istifadə Azərbaycan Dəmir Yollarının qarşısında duran ən mühüm 
vəzifələrdən biridir. 
Enerjiyə qənaət - istifadə olunan enerji ehtiyatlarının həcminin azaldılmasına 
yönəldilmiş təşkilati, hüquqi, texniki, texnoloji, iqtisadi və digər tədbirlərin həyata 
keçirilməsi, eyni zamanda onlardan istifadədən müvafiq faydalı effekt (o cümlədən 
istehsal olunan məhsulların, görülən işlərin, göstərilən xidmətlərin həcmi) qorunur. [1]. 
Dəmir yolu nəqliyyatında enerjiyə qənaətin əsas istiqamətləri: dəmir yollarının 
elektrikləşdirilməsi; hazırda istehsal olunanlarla müqayisədə mühərriklərin və dişli 
mexanizmlərin səmərəliliyinin artırılması, daha təkmil soyutma sistemi və öz 
ehtiyacları üçün daha az enerji sərfiyyatı ilə xarakterizə olunan yeni, daha təkmil 
lokomotivlərin istismara verilməsi; yük vaqonlarının nisbətinin artması və yolun 
nisbətinin artması səbəbindən hərəkətə qarşı müqavimətin azalması; dəmir yollarının 
elektrikləşdirilmiş hissələrində regenerativ əyləcin tətbiqi; vaqonların yüklənmə 
dərəcəsini artırmaqla qatarın kütləsini artırmaq, yükgötürmə qabiliyyəti artırılmış 
vaqonlardan istifadə etmək; nəqliyyatın planlaşdırılmasının təkmilləşdirilməsi; dartı 
yarımstansiyalarında elektrik enerjisi itkilərinin, stasionar istehlakçılar üçün elektrik 
dartı sistemində reaktiv gücün azaldılması üzrə tədbirlər kompleksinin həyata 
keçirilməsi; neft mühərriki yanacağının mayeləşdirilmiş təbii qazla əvəz edilməsi; 
dəmir yolu stansiyalarının və qovşaqlarının istilik təchizatının mərkəzləşdirilməsi; 
elektrikləşdirilmiş dəmir yollarının qatarlarına elektrik ötürülməsi gərginliyinin 
artırılması; lokomotiv və stasionar energetikada (transformatorlar, reaktorlar, 
ötürücülər və s.) yüksək temperaturlu superkeçiriciliyin istifadəsi [2]. 
Azərbaycan Dəmir Yolları enerjiyə qənaət edən müxtəlif texnologiyalar tətbiq 

---

13 
edir. Məsələn, hazırda LED işıqlandırmadan işıqlandırma depolarında, dəmiryol 
vağzallarında, vağzallarda, minik avtomobillərində və dəmiryol siqnal sistemlərində 
geniş istifadə olunur. Dəmir yolları üçün etibarlılıq, xidmət müddəti, parlaqlıq və baxış 
bucağı baxımından LED-lərin közərmə lampaları üzərində üstünlükləri əhəmiyyətlidir. 
Əhatə dairəsinin genişləndirilməsi də vacibdir: məsələn, stansiyaları işıqlandırmaq 
üçün ağ LED lampalara ehtiyac var. Bununla belə, LED-lərin sınaq zamanı müəyyən 
edilə bilməyən bəzi çatışmazlıqları ola bilər: “fantomlar” (günəş işığının və ya 
lokomotiv projektorundan işığın əks olunması nəticəsində yaranan aşkar siqnallar) və 
ya “yaxşı” (birbaşa günəş işığına məruz qalma nəticəsində yaranan aydın ağ nöqtələri 
olan siqnallar). LED mənbələrinin istifadəsi flüoresan lampalarla müqayisədə elektrik 
enerjisinə 40%, ağıllı idarəetmə sistemləri olduqda isə hətta 30% -ə qədər qənaət edir 
[3]. 
Xarici Dəmir Yol şirkətləri və sənaye elmi, maşınqayırma müəssisələri ilə sıx 
əməkdaşlıq edərək, mayeləşdirilmiş təbii qazla işləyən ilk yerli qaz turbinli lokomotiv 
yaratmışdır (Şəkil 1.5). O, yük lokomotivinin tikintisində istifadə olunan üç müasir 
dizel mühərrikini əvəz edən 8300 kVt gücündə qaz turbinli mühərriklə təchiz edilib. 
Qaz turbinli lokomotivlərdə adətən mexaniki və ya elektrik enerjisi ötürülməsi var, 
lakin prinsipcə kinematik zəncirdə fırlanma anı çeviricisini, yəni hidromexaniki 
ötürücüdən istifadə etmək mümkündür. İşləyən qaz turbinli lokomotivin səs-küy 
səviyyəsi 80 dB-dən çox deyil. Lokomotiv müasir mikroprosessor idarəetmə 
sistemləri, diaqnostika, hərəkət təhlükəsizliyinin monitorinqi ilə təchiz edilib. Sürücü 
konsolunun displeyi bölmələrin iş rejimləri ilə bağlı bütün vacib məlumatları əks 
etdirir. Qaz turbin və dizel bölmələri üçün videomüşahidə sistemi, qaz turbinli 
lokomotivin bölmələri arasında, maşinist kabinələrinin arxasında kriogen yanacağın 
mobil çevik boru kəmərləri var. Lakin hər iki kabin trek müşahidə sistemləri ilə təchiz 
olunub. Qaz turbinli mühərriklərin əsas üstünlüyü nisbətən kiçik ölçüləri və çəkisi ilə 
yüksək gücü inkişaf etdirmək qabiliyyəti, həmçinin daha ucuz yanacaq və əhəmiyyətli 
dərəcədə aşağı sürtkü yağı sərfiyyatı ilə işləmək qabiliyyəti və əlavə olaraq, dizel 
lokomotivləri ilə müqayisədə daha çox ekoloji təmizlikdir. 

---

14 
Şəkil 1.5. Qaz turbinli lokomotiv. 
Çatışmazlıq dizellə müqayisədə yanacaq sərfinin artması, həmçinin qismən 
yüklənmə zamanı səmərəliliyin kəskin azalması və boşda yüksək yanacaq sərfiyyatıdır 
ki, bu da lokomotivdə köməkçi elektrik stansiyasının olmasını zəruri edir. Bu, 
mayeləşdirilmiş təbii qazdan istifadə etməklə istismar xərclərini demək olar ki, yarıya 
endirməyə imkan verən ekoloji cəhətdən təmiz dartı mühərriki növüdür [2]. 
Belə ki, dəmir yolu nəqliyyatı ölkənin vahid iqtisadi sisteminin halqası olmaqla 
sənaye müəssisələrinin dayanıqlı fəaliyyətini, həyati əhəmiyyət kəsb edən yüklərin 
ölkənin ən ucqar guşələrinə vaxtında çatdırılmasını təmin etməklə yanaşı, milyonlarla 
insan üçün ən əlçatan nəqliyyat növüdür. Buna görə də dəmir yolu nəqliyyatında enerji 
və resurs qənaəti Azərbaycan Dəmir Yollarının daxili və beynəlxalq nəqliyyat 
xidmətləri bazarında rəqabət qabiliyyətinin artırılmasında ən vacib amildir.