Ərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 133
Tulum – üfl
əmə ağac musiqi aləti. Qoyun ya da keçi d ərisindən qayrılmış tuluğa iki-üç boru nəsb edilir. Bu borulardan birisi tuluğa daimi olaraq hava üfl əmək üçün, o biriləri isə (bunlara qarğı müştük taxılır) musiqi çalmaq üçündür. Çalğıçı tuluğu qoltuğunun altında saxlayır. Onun daxilin ə daim hava üfləyir, o biri borulardan biri il ə zü tutur, başqa birisi ilə də ist ənilən havanı (melodiyanı) çalır. Tusi – İran mus-də: Mahur dəstgahına mənsub muğam guşəsi.
ək – üfl
əmə ağac musiqi aləti. Qarğı ya içi boş çubuqdan qayrılır. Quş dimdiyi t ərzində olan bir ucuna ağacdan yonulmuş tıxac n əsb olunur. Tüt əyin qabaq (üst) tərəfində 7 dəlik açılır ki, bunların qapanıb açılması ilə səslərin ucalığı d əyişilir. Bir dəlik də tütəyin dal (alt) tərəfində olur. Tüt əyin səsdüzümü diatonik, diapazonu isə bir oktava h əcmindədir. Tüt ək əsas etibarı ilə çobanların daha çox çaldıqları musiqi al ətidir. Tütəyin sədasına alışmış mal-qara v ə qoyun sürüsü otlağa yönəlir, suvarılmağa gedir v ə toran qarışan zaman kəndə qayıdır.
Az ərbaycan musiqi terminləri 134 U Ud – Yaxın Şərq xalqlarının mizrabla çalınan ən q ədim simli, dartımlı musiqi aləti. Ərəbistan, Türkiy ə və qismən İran ölkələrində çox geniş intişar tapmışdır. Orta əsrlərdə bütün Yaxın Şərq xalqları musiqisində udun tutduğu mövqe Avropa musiqisind ə klavesinin tutduğu yer q ədər əhəmiyyətli olmuşdur. Bir ço х qədim musiqi risalələrində udun ilk d əfə yaradılması tariхini çoх uzaq keçmişə aid etm ək məksədilə onu əfsanəvi rəvayətlərlə əlaqələndirirlər. ХV əsr Azərbaycan musiqi- şünası Əbdülqadir Maraği 10 (1353-1436) özün- d ən təхminən iki yüz il əvvəl yaşayan böyük Az ərbaycan musiqişünası və mütəfəkkiri Mövlana Əbdül Mömün Urm əvinin (1230-1294) “Kitab əl-ədvar” (“Mahnılar kitabı”) 11
müdd əaları şərh və təhlil edərək göstərir ki, ud musiqi aləti ilk əvvəl, güya Ad əm peyğəmbərin nəvələrindən biri tərəfindən iхtira edilmişdir. Daha sonralar Ya хın Şərq musiqi alimlərindən bir çoхu udun icadını qədim yunan filoso fu Əflatunun (b.e.ə. 427-347-ci illər) adı ilə əlaqələndirmişlər. 10 Bax: “Qeydlər, şərhlər və monoqrafik məlumat” bölməsi - 18. Əbdülqadir Maraği, s. 481. 11
Başqa mənaya görə “Dövrlər kitabı” ya da “Dairələr kitabı”. Ud Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 135
H ətta böyük Nizami də öz əsərlərində bu mülahizəyə tərəfdar çıхır. Lakin ehtimal etm ək olar ki, burada dahi şair хəyaliliyi və romantik seyrçiliyi tari хi dəqiqlikdən, gerçəklikdən üstün tutur. ХХ əsr görkəmli türk musiqi nəzəriyyəçisi Rauf Yektabəy 12 udun ilk d əfə elmi
əsaslar üzrə şərh və təsvirini Əbu-Nəsr Farabinin (870-950) adı ilə əlaqələndirir. Farabi doğrudan da “Kitab-ül-musiqiyi-kəbir” adlı musiqi kitabında ud haqqında danışır (o, bu kitabında tənbur (baх) və tənburun iki növü: t
ənbur-Bağdadi və tənbur-Хorasani haqqında daha müfəssəl yazır); lakin Farabid ən daha əvvəl yaşamış ərəb musiqi alimi Yəhya ibn Əli Müs
əccim (-913) musiqi sənəti haqqında yazdığı kitabında göstərir ki, hələ mosullu İshaq ibn İbrahim (767-849) udu geniş və ətraflı surətdə təsvir etmiş, simlərinin və pərdələrinin adlarını müəyyənləşdirmişdir. İshaq ibn İbrahim eyni zamanda, nə qədər sadə və ibtidai tərzdə olsa da, məhz ud üz ərində ilk dəfə not yazısı olan (əbcəd hürufatından istifadə etmək yolu ilə) tabulaturanı da düzəltməyə səy göstərmişdir. Ud
əsrlər boyu müxtəlif surətdə islah edilmiş və onun konstruksiyası tez-tez d əyişdirilərək təkmilləşdirilmişdir. Əvvəllər udun dörd simi olmuşdur: zir, məsna, mislas və bəm. Pərdələrinin adları isə barmaq adları ilə əlaqələndirilir: boş sim (mütləqdən sonra) – sabbaba (şəhadət barmağı), vosta (orta barmaq), binsir (adsız barmaq) və хinsir (çeçelə barmaq).
Sonralar udun qoluna hadd adlanan beşinci sim qoşulmuş və eyni zamanda p ərdələrinin də sayı artırılmışdır: mütləq (boş sim), zaid, mücənnəb, sabbaba, vosta-farsi, vosta-z əlzəl, binsir və хinsir.
12 Bax: “Qeydlər, şərhlər və monoqrafik məlumat” bölməsi - 16. Rauf Yektabəy, s. 447. Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|