Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 34 lider rolunun artması faktorları göstərilir. Dördüncü nəsil sivilizasiyalar XVI əsrdən başlayaraq bütün oykumeni əhatə edir, Şimali və Cənubi Amerikaya, Okeaniyaya doğru genişlənir. Bu mərhələ Qərb sivilizasiyasının hakim rolu və iqtisadiyyatın sənayeləşməsi ilə səciyyələnir. Nəhayət, beşinci nəsil sivilizasiya (postsənaye dövrü) müasir dövrdən başlanır. Bu mərhələ sivilizasiyaların bölünməsinin daha da dərinləşməsi (Qərb sivilizasiyasının Avropa, Şimali Amerika, Cənubi Amerika qruplarına, İslam sivilizasiyasının Ərəb, İran, Hind-müsəlman, İndoneziya qruplarına və s.) və sivilizasiyalararası münasibətlərin kəskinləşməsi, sivilizasiyaların əhalinin sayına, iqtisadi inkişaf səviyyəsinə, qlobal məkanda tutduğu mövqeyə görə kəskin qütbləşməsi ilə, yeni dünya nizamının sivilizasiyalararası müstəvidə tənzimlənməsi ilə xarakterizə olunur. Beləliklə, bütün bu mərhələlərə baxarkən heç bir halda Türk sivilizasiyasına rast gəlinmir. Aşağıda Rusiyalı müəlliflərin “Sivilizasiyalar: nəzəriyyə, tarix, dialoq, gələcək” adlı kitabından götürülmüş birinci və sonuncu nəsil sivilizasiyaların yerləşmə arealının verildiyi xəritələrdən də göründüyü kimi, Türk sivilizasiyasına təxminən 7 minillik tarix ərzində heç bir halda ayrıca bir mədəni tip olaraq baxılmamışdır (Cədvəl 2; 3). Halbuki elə həmin müəlliflərin təsnifatında verilən birinci nəsil sivilizasiyalar dövründə eramızdan əvvəlki minilliklərdə Türk sivilizasiyası həm Ön Asiyada, həm də bir qədər sonra Uzaq Şərqdə özünəməxsus genotipi olan sivilizasiya tipi kimi formalaşmışdı. Yaxud sonuncu nəsil sivilizasiyalar arasında Türk sivilizasiyasının İslam sivilizasiyası daxilində verilməsi sivilizasiya müstəvisində real mənzərəni süni şəkildə görməzlikdən gəlir. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 35 Cədvəl 2 Birinci nəsil lokal sivilizasiyalar Cədvəl 3. Beşinci nəsil lokal sivilizasiyalar qlobal enerji, ekoloji, texnoloji məkanda Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 36 Artıq qeyd edildiyi kimi, dünya sivilizasiya tarixində zaman kontekstində sivilizasiyaların nəsil dəyişmələri baş vermiş və bir çox sivilizasiyalar yer üzündən silinib getmiş və ya başqa sivilizasiyalar içərisində əriyib itmişlər. Bir çox qədim sivilizasiyaların maddi abidələri saxlansa da, bəzən onların daşıyıcıları tarixin növbəti mərhələsinə adlaya bilməmişlər. Türk sivilizasiyası isə minilliklər boyu çox geniş ərazidə yayılmış türk xalqlarının sayəsində öz mövcudluğunu saxlamışdır. Beləliklə, Qərb elmi dairələrində türk mədəni tipinə qısqanc yanaşma birtərəfli münasibətə gətirib çıxarmışdır. Digər tərəfdən, alternativ fikirlərə rus elmi dairələrində də rast gəlinir. Bir sıra rus alimlərinin əsərlərində (Lev Qumilyov, Nikolay Trubetskoy, Murad Adcı və s.) türklərin bugünkü nəsil bəzi sivilizasiya daşıyıcılarının (misal üçün slavyan) sistem yaradıcı proseslərində iştirakı ilə bağlı maraqlı mülahizələr irəli sürülür. Qərb sivilizasiya nəzəriyyələrində Türk sivilizasiyası İslam sivilizasiyasının tərkibində, ən yaxşı halda onun subsivilizasiyası kimi təqdim olunur. Misal üçün, məşhur sivilizoloq alim Arnold Toynbi İslam sivilizasiyasının subelementlərindən bəhs edərkən həm Ərəb, həm də İran mədəniyyətinin özünəməxsusluqlarını göstərdiyi halda, Türk mədəniyyətinə sivilizasiya yaradıcı komponent kimi baxmamışdır. 33 Bu kimi faktları digər sivilizoloqların yanaşmasında da görmək mümkündür. Doğrudur, islam mədəniyyəti, dünyagörüşü, müsəlman həyat tərzi müasir Türk sivilizasiyası üçün başlıca xüsusiyyətlərdən biridir. Lakin sivilizasiyanın mədəniyyət və din məfhumu ilə müqayisədə daha böyük anlayış olduğunu nəzərə alsaq, fikrimizcə, islam dəyərləri çərçivəsində olub-olmamasından asılı olmayaraq, müstəqil bir Türk 33 Арнольд Тойнби. Исследование истории. Москва: АСТ, 2010. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 37 sivilizasiyasının olmasını qəbul etmək lazımdır. Eyni zamanda islam mədəniyyətinin digər daşıyıcıları olan Ərəb və İran mədəniyyətləri də bir çox hallarda ayrıca bir sivilizasiya növü kimi verildiyindən ən azı özünəməxsus koloriti, bənzərsizliyi, fərqliliyi göstərmək üçün Türk sivilizasiyasına müstəqil bir sivilizasiya tipi kimi baxılmalıdır. Qərb mütəxəssislərindən fərqli olaraq, türk mütəfəkkir və alimləri təmsil etdikləri sivilizasiyanın müstəqil mədəni tip təşkil etməsini iddia edirlər. Türk mədəniyyətinə yalnız İslam sivilizasiyasında seqment kimi baxılması ilə bağlı Ziya Göyalpın mövqeyi də xüsusi maraq doğurur. Belə ki, o, nəinki Türk sivilizasiyasını İslam sivilizasiyasının tərkibində görmür, ümumiyyətlə dinin sivilizasiya yaradan element olduğunu qəbul etmirdi. Müəllif yazırdı: “Türklərin islam dininə girməsiylə Şərq mədəniyyətinə daxil olması eyni zamanda oldu. Bu səbəbdən bir çoxlarına görə, Şərq mədəniyyətinə islam mədəniyyəti demək daha doğrudur. Halbuki dinləri ayrı olan cəmiyyətlər belə eyni mədəniyyətə malik ola bilərlər. Deməli, mədəniyyət dindən ayrı bir şeydir.... Buna görə heç bir mədəniyyət heç bir dinə bağlı ola bilməz. Bir xristian mədəniyyəti olmadığı kimi, bir islam mədəniyyəti də yoxdur. Qərb mədəniyyətini xristian mədəniyyəti saymaq doğru olmadığı kimi, Şərq mədəniyyətinə də islam mədəniyyəti adını vermək yanlışdır. Şərq mədəniyyəti ilə Qərb mədəniyyətinin qaynaqlarını islam və xristian dinlərində deyil, başqa yerlərdə aramaq lazımdır”. 34 Türk sivilizasiyasını yalnız İslam mədəniyyətinin hüdudları ilə məhdudlaşdıran təsnifatın qəbuledilməzliyini Azərbaycan alimləri 34 Ziya Göyalp. Türkçülüyün əsasları (tərcümə Elman Mustafaoğlu). Bakı: Maarif, 1991, səh. 56 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|