Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 6 element xalqlardan asılı olaraq müxtəlif olardı.” 1 Eyni zamanda Gustav le Bon hesab edirdi ki, sivilizasiyanı təşkil edən elementlərdən bəziləri bu xalqın ruhunu daha yaxşı təsvir edir, bəziləri yox. Lakin bu elementlər mahiyyətcə xalqdan-xalqa, dövrdən-dövrə müxtəlifləşdiyinə görə, məlum olur ki, onların arasında heç olmasa birini tapmaq mümkün deyil ki, ondan müxtəlif sivilizasiyalar üçün ümumi meyar kimi istifadə olunsun. Sivilizasiyaların etnik birliyə, mədəniyyətə, dinə, dil bağlılığına, siyasi məqsədə, inkişaf səviyyəsinə, ictimai-iqtisadi formasiya növünə, coğrafi amillərə söykənməsi ilə əlaqədar fərqli fikirlər səslənməkdədir. Bu fərqlilik özünü daha çox cəmiyyətşünas filosof alimlərlə geosiyasətçilərin mülahizələrində göstərir. Bu cür fərqli yanaşmaların olması da o mənada anlaşılandır ki, birinci qrup alimlər keçmiş və mövcud, geosiyasətçilər isə daha çox gələcəyə yönəlmiş münasibətləri araşdırmağa çalışır və sivilizasiyaların identifikasiyasında bu parametrə üstünlük verirlər. Elmi dairələrdə “sivilizasiya” termininə ilk olaraq şotland alimi Adam Ferqyusonun (1723-1816) əsərlərində rast gəlinir. Onun təsnifatına görə bu termin sinifli cəmiyyət, şəhərlər, yazı mədəniyyəti ilə səciyyələnən insan cəmiyyətinin inkişaf mərhələsini əhatə edir. Alim dünya tarixini vəhşilik-barbarlıq- sivilizasiya mərhələlərinə bölürdü və bu bölgü uzun müddət elmi dairələrdə əsas təsnifat olaraq qəbul olunmuşdur. 2 Bu təsnifatdan göründüyü kimi, başlıca kriteriya mədəni inkişaf səviyyəsi hesab olunur və heç bir milli və ya lokal xüsusiyyətlər əsasında 1 Gustav le Bon. Kütlə psixologiyası (tərcümə Qardaşxan Əzizxanlı). Bakı: Zəkioğlu nəşriyyatı, 2006, səh. 71 2 Семёнов Юлиан. Философия истории. (Общая теория, основные проблемы, идеи и концепции от древности до наших дней). Москва: Современные тетради, 2003, cтр.116 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 7 fərqləndirilmir. Başqa sözlə desək, ümumilikdə cəmiyyət həyatını xarakterizə edir və heç bir səviyyədə hər hansı bir kriteriya üzrə bölünmürdü. Yalnız bir məqam xüsusilə diqqəti çəkir ki, Qərbdə həmin dövrdə yüksək mədəni inkişaf səviyyəsi - “sivilizasiya” dedikdə, yalnız avropalıların həyat tərzi nəzərdə tutulur, bütün digərləri isə barbar hesab edilirdi. Baxmayaraq ki, Avropa bu gün əldə etdiyi nailiyyətlərin bir çoxunu Şərq ölkələrinin mədəniyyətlərinə borcludur. Hətta Avropanın bütün tarix boyu ən yüksək inkişaf mərhələsini əks etdirən ellinizm dövründə belə Şərqdə - misal üçün, Çində mədəni inkişaf səviyyəsi ondan daha üstün olmuşdur. Maraqlıdır ki, əslində qədim yunanlar da ölkələri mədəni və barbar olaraq fərqləndirirdilər. Yəni, onlar özlərini mədəni ölkə, bütün digərlərini isə barbar adlandırırdılar. Lakin yeganə fərq ondan ibarət idi ki, onlar özlərini mədəni adlandırarkən yalnız Avropanı nəzərdə tutmurdular. Yunanlar üçün mədəni dünya Aralıq dənizinin həm Avropa, həm Asiya, həm də Afrika sahilləri sayılırdı. Qərbin rolunun dominantlaşdırılmasının əksinə olaraq, məşhur alim akademik Vasili Bartold (1869-1930) ellin-roma mədəniyyətinin bəşər tarixində tutduğu mövqeyi göstərmək üçün Şərq ölkələri ilə müqayisə edərək yazırdı ki, “Qədim Şərq ölkələri minilliklər boyu dünyanın yeganə mədəni ölkələri olmuşlar.” 3 Gustav le Bon da Qərbin Şərq dəyərlərindən bəhrələnməsi fikrində idi. O, yazırdı: “Əgər xalqlar özlərindən qabaq işlənmiş mənbələrdən faydalana bilməsəydilər, sivilizasiyaların inkişafı çox yavaş gedərdi və müxtəlif xalqların tarixi yalnız təkrardan ibarət olardı. Misir və gildani əhalisinin 7 və ya 8 min il bundan əvvəl 3 Василий Владимирович Бартольд. Мусульманский мир // Ислам. Энциклопедия культуры и исскуства. Москва: Эксмо, 2010, стр.10 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 8 qurduqları sivilizasiyalar elə bir material mənbəyi yaratmışdılar ki, ora bilik götürmək üçün növbə ilə bütün millətlər gəlirdi. Yunan incəsənəti Dəclə və Nil çaylarının sahilində yaranmış incəsənətdən əmələ gəlmişdir. Yunan üslubundan Roma üslubu alındı və o da öz növbəsində Şərq təsirləri ilə qarışaraq ardıcıl surətdə Bizans, roman və qotik üslublarına başlanğıc verdi.” 4 Ancaq tarixi hadisələrin sonrakı inkişafı göstərdi ki, hər hansı bir regionun və ya ölkənin bütün digərləri üzərində üstünlüyünə əsaslanan bu cür yanaşma özünü doğrultmur və bəşəriyyətin müxtəlif mədəniyyətləri əks etdirən sivilizasiyalardan təşkil olunması ilə bağlı yeni mülahizələrə yol açdı. Beləliklə, leksikona daxil olduğu ilkin dövrdə ümumilikdə cəmiyyətin inkişaf mərhələsini əks etdirən “sivilizasiya” anlayışı sonradan müxtəlif mədəniyyətlərin inkişaf dövrünü əks etdirən məfhum olaraq təfsir olunmağa başlanmışdır. Sivilizasiya və mədəniyyət: eynilik, yoxsa yaxınlıq “Sivilizasiya” anlayışı bir termin kimi XVIII əsrdə “mədəniyyət” anlayışı ilə sıx əlaqədə meydana gəlmişdir. Uzun müddət bu termin daha çox Qərbi Avropa xalqlarının yüksək mədəniyyətini, hətta kapitalizmi xarakterizə etmək üçün işlədilirdi. Lakin sonralar bu fikrə üstünlük verilməyə başlandı ki, bütün xalqlar özünəməxsus mədəniyyətə malik olduğu halda, heç də bütün xalqlar öz sivilizasiyalarına malik deyillər. Məsələn, Avropa xalqlarının hər biri özünəməxsus mədəniyyətə malik olsa da, sivilizasiya anlayışında bu fərdilik yoxdur. Onlar ümumilikdə Qərb sivilizasiyasını, Şərqi Avropa ölkələrinin bir qismi isə Pravoslav- 4 Gustav le Bon. Kütlə psixologiyası (tərcümə Qardaşxan Əzizxanlı). Bakı: Zəkioğlu nəşriyyatı, 2006, səh. 93 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|