Etnomadaniyat

Tarixiy manbalarning umumiy tavsifi. Tarixiy manba-deganda biz o’tmishdan qolgan hamda jamiyat hayotining ayrim bosqichi yoki tomonlarini o’zida mujassamlashtirgan moddiy va ma’naviy yodgorliklarni tushunamiz. Tarixiy manbalar qatoriga qadimgi odamlarning manzilgoxlari, qadimgi shaharlar, qal’alar va ularning harobalari, sug’orish inshootlari qoldiqlari, ajdodlarimizning mehnat qurollari, uy-ro’zg’or buyumlari, zeb-ziynatlar, tangalar, qoyatosh sur’atlari, petrogliflar, yozma hujjatlar va boshqalar kiradi.
Tarixiy manbalar insonlarning ijtimoiy faoliyati davomida yaratiladi va o’tish hodisalarini o’zida aks ettiradi. Tarixiy manbalarning mavjudligi tarix fani rivojlanishining asosiy shartidir. Tarixiy manbalarsiz tarixni o’rganish mumkin emas.
Hozirgi zamon tarix fanida tarixiy manbalarni shartli ravishda quyidagi 7 asosiy guruhga bo’linadi.
1. ASHYOVIY MANBALAR. Ashyoviy manbalarga qadimgi odamlarning manzilgohlari, binolar, turli inshootlar, mehnat qurollari va turli buyumlar kiradi. Ashyoviy manbalarni qidirib topish va o’rganish bilan asosan arxeologiya fani shug’ullanadi.
2. ETNOGRAFIK MANBALAR. Xalqlarning kelib chiqishi, turmush tarzi, ma’naviy hayotini, sodir bo’lgan va bo’layotgan etnik jarayonlarni o’zida aks ettirgan materiallar etnografik manbalar guruhiga kiradi. Bu manbalarni ko’makchi tarix fanlari - “Etnologiya” fani o’rganadi. Etnografik manbalar ayrim hollarda uzoq o’tmishini qayta tiklashda g’oyat muhim rol o’ynaydi. Masalan, XIX asrda amerikalik etnograf olim L. Morgan Shimoliy Amerikada yashagan hindularning irokezlar qabilasi hayotini o’rganib, o’zining "Qadimgi jamiyat" nomli asarini yozdi. Uning bu asarini insoniyat tarixining ilk davri - ibtidoiy jamiyat tarixini tadqiq etishda yaqindan yordam berdi. Hozirgi kunda turli o’zbek urug’lariga mansub bo’lgan aholi guruhlarining jamlovi. Ularning etnik xususiyatlarini o’rganish tariximizning etnik sahifalarini yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi.
3. FOL’KLOR MANBALAR. Xalq uzoq asrlar davomida o’zi ortirgan tarixiy bilimlarni og’zaki ijod orqali avloddan-avlodga etkazib keldi. Turli rivoyatlar, asotirlar, xalq dostonlari va maqollarda tarixning u yoki bu tomonlari o’z aksini topdi. Taniqli rus tarixchisi B. D. Grekov yozganidek, rivoyat va asotirlar - "bu xalqning o’zi so’zlab bergan tarixidir". O’rta Osiyo eng qadimgi xalqlarining ogzaki ijodiyoti namunalari bizgacha "Avesto" kitobi orqali, shuningdek antik tarixchilar hamda Tabariy, Narshaxiy, Beruniy va boshqalar asarlari orqali etib keldi. O’rta Osiyoda istiqomat qilgan qadimgi qabila va elatlarning rivoyatu asotirlarlari ularning turmush tarzi va ma’naviy dunyosi haqida ma’lumot beradi. Qadimgi ajdodlarimizning ajnabiy bosqinchilarga qarshi olib borgan kurashlari to’grisida hikoya qiladi. Bu rivoyat va ertaklarda malika To’maris, cho’pon Shiroq, bahodirlar Rustam va Siyovushlar obrazini yaratdi. Ularning Vatan ozodligi yo’lidagi fidokorona kurashlarini tarannum etdi. Xalq afsonalari Abulqosim Firdavsiyning mashhur "Shohnoma" asarining syujetini tashkil etdi.
O’rta asrlarda o’zbek xalqi ijod qilgan epik dostonlar, ertaklar va qo’shiqlar, maqol va topishmoqlar xalq tarixini, uning ruhiyati va ma’naviyati tadqiq etishda muhim ahamiyatga egadir. Lekin shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, folklor manbalari aniq tarixiy manba sifatida qabul qilinishi mumkin emas. Buning asosiy sababi shuki, rivoyatlarda ko’p xronologik chalkashliklar mavjud hamda tarixiy shaxslarning faoliyat ko’rsatgan davri o’zgarib turadi. Folklor shunday janrki, unda so’zlovchi voqealar syujetini o’zi hohlagan tarzda o’zgartirishi mumkin. Shuning uchun folklor materiallaridan faqat qo’shimcha tarixiy manba sifatida foydlanish maqsadga muvofiqdir.
4. LINGVISTIK MANBA. O’zbek tili va boshqa tillarning leksik tarkibida mavjud bo’lgan va hozir ham mavjud atamalar va toponimlar (joy nomlari)ni tadqiq etish jarayonida qimmatli tarixiy materiallar qo’lga kiritilishi mumkin. Atamalar va topilmalarning kelib chiqishi va mazmunini aniqash bilan lingvistika (tilshunoslik) fani shug’ullanadi. Bunday ma’lumotlar lingvistik manbalar deb ataladi. Masalan, "Buxoro" toponimi sanskrit tilidagi "vihara" so’zining o’zgargan varianti bo’lib, "ibodatgoh" degan ma’noni bildirilishi aniqlangan. Qadimda Buxoro shahrida buddaviylarning ibodatxonasi mavjud bo’lganligi sababli keyinchalik bu so’z mazkur shaharga nisbatan ishlatila boshlagan. Shunga o’xshab "vag’nze", "dax'yu", "suyurg’ol", "tanxo" singari yuzlab atamalarning kelib chiqishini o’rganish qiziqarli tarixiy ma’lumotlar beradi.
5. FOTOKINOHUJJATLAR. Fotograf hamda kino san’ati paydo bo’lgandan so’ng tarixiy manbalarning yangi bir guruhi vujudga keldi. Bunday manbalar fotohujjatlar deb ataladi. Toshkentdagi O’zbekiston Respublikasi Markaziy kinofotofonohujjatlar Davlat arxivida XIX asrning oxiridan hozirgi kunga qadar bo’lgan muddatda o’lkamizda sodir bo’lgan voqealarni aks ettiruvchi boy fotohujjatlar kollektsiyasi saqlanadi. Kinohujjatlar esa asosan Oktyabr' to’ntarishidan keyingi davrni aks ettiradi. Fotokinohujjatlarning muhim tomoni shundan iboratki, ular tariximizning turli lahzalarini jonli tarzda gavdalantiradi. Hujjatlarning bu guruhini o’rganish va ulardan foydalanish bizning tarixiy tasavvurimizni yana kengaytiradi va chuqurlashtiradi.
6. FONOHUJJATLAR. Fonohujjatlar deganda biz grammafon plastinkalari hamda magnit tasmalarga yozib olingan nutqlar, suhbatlar, adabiyot va san’at asarlarini tushunamiz. O’zbekiston Markaziy kinofotofonohujjatlar Davlat arxivida qator shunday hujjatlar saqlanmoqda. SSSR va O’zbekiston SSR davlat va jamoat arboblari, fan adabiyot va san’at namoyondalari, ishlab chiqarish ijodkorlarining nutq va intervyulari, eski bolsheviklar, grajdanlar urushi va ikkinchi jahon urushi faxriylarining esdaliklari alohida o’rin tutadi. Lekin bu hujjatlarning ko’pchiligi o’sha davrda hukmron bo’lgan komunistik mafkura ruhi bilan yo’g’irilganligini ta’kidlab o’tish zarur. Arxivda shoir va yozuvchilarning o’z asarlaridan o’qigan parchalari matni, san’at ustalarining kontsertlari ham yozib olingan. Fonohujjatlar ham tarixning jonli manzaralarini yaratishga, adabiyot va san’at tarixini teran o’rganishda muhim o’rin tutadi.
7. YOZMA MANBALAR. Yozma manbalar tarixiy manbalarning muhim va asosiy qismi hisoblanadi. O’rta Osiyoda miloddan avvalgi 1 mingyillikda dastlab oromiy yozuvlari, so’ngra asoslangan so’g’d, xorazm va baqtriya yozuvlari tarqaldi. Keyinchalik bu mintaqada yunon, kushon, turk va arab yozuvlari yoyildi. Qadimgi Fors, So’g’d, Xorazm, Qadimgi turk, fors-tojik, eski o’zbek, rus va boshqa tillarda bitilgan yozma manbalar ko’p asrlik tariximizni o’rganishda ulkan rol o’ynaydi. Yozma manbalar q’oyalarga, taxta va matolarga, pergament qog’ozlarga yozilgan bitiklardan iborat. Yozma manbalar davrlar bo’yicha nihoyatda notekis bo’lingandir. Eng qadimgi davrlar bo’yicha yozma manbalar nihoyatda oz bo’lib, keyingi asrlarga oid manbalar esa tobora ko’payib boradi. Yozma manbalarning katta qismi son-sanoqsiz jangu jadallar va tabiiy ofatlar natijasida nobud bo’ldi.
Bizgacha etib kelgan tarixiy manbalarning asosiy qismi milodiy X-XX asrlarga mansubdir. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlaridan yozma manbalarning miqdori keskin oshib bordi. Hozirgi kunga kelib yozma hujjatlar shu darajada ko’payib kyetdiki, ularni unifikatsiya qilish, axborotni kodlashtirish, hujjatlarni saralash va saqlash yo’llarini takomillashtirish extiyoji tug’ildi.
Tarixiy manbalarni 7 ta guruhga bo’lish shartli xarakterga egadir. Masalan, etnografik, folklor va lingvistik manbalar yozma shaklda yoki fotohujjat shaklida bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, yuqorida ko’rsatib o’tilgan tarixiy manbalar guruhi o’z navbatida yana kichikroq guruhlarga bo’linishi mumkin.