Eylül 2016 İstanbul/Türkiye

62  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

Gölpınarlı,  Abdülbaki,  Vilâyet-Nâme  /  Mânakıb-ı  Hünkâr  Hacı  Bektaş-ı  Veli,  Inkılap 

Kitabevi, Istanbul 1995. 

Gömeç, Sadettin, “Şamanizm ve Eski Türk Dini”, PAÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 4, 

1998, s. 38-50.

Köprülü, Fuad -W. Bartold, İslam Medeniyeti Tarihi, Diyanet Işleri Başkanlığı Yayın-

ları, TTK Basımevi, 3. Basım, Ankara 1973.

Köprülü, Fuad, “Türk-Moğol Şamanizmi’nin Tasavvufi Islam Tarikatları Üzerinde-

ki Tesiri”, çev. Ferhat Tamir, Bilig, S. 1, 1996, s. 1-8.

Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet Işleri Başkanlığı Yayın-

ları, TTK Basımevi, 3. Basım, Ankara 1976.

Ksenefontov, Gavriil V., Yakut Şamanlığı (Çev. Atilla Bağcı), Kömen Yayınları, Kon-

ya 2011.

Ocak, A. Yaşar, Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, Iletişim Yayınları, 

Istanbul 2005.

Ocak,  A.  Yaşar,  “Ahmed-i  Yesevî  ve  Yesevîlik”,  Osmanlı  Sufiliğine  Bakışlar,  Timaş 

Yayınları, Istanbul 2010, s. 23-34.

Radloff, W., Sibirya’dan Seçmeler, çev. Ahmet Temir, Kültür Bakanlığı Yayınları, Milli 

Eğitim Basımevi, 1. Basılış, Istanbul 1976.

Tezcan, Mahmut, “Ahmed Yesevî’nin Türk Din Antropolojisindeki Yeri”, Ankara 

Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C. 26, S.1, 1993, s. 1-7.

Tokarev,  Sergey  A.,  “Şamanizm”,  çev.  Abdulselam  Arvas,  TEKE  Dergisi,  S.  3/3, 

2014, s. 49-71.

Tosun, Necdet, Ahmed Yesevî, Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk - Kazak Üni-

versitesi Yayınları, Ankara 2015. (20. 05. 2016 tarihinde www.ayu.edu.tr adresinden 

ulaşılmıştır).

---

Özbekistan Eğitim Sisteminde Ahmet Yesevî

Abdumurad  TİLAVOV

GİRİŞ

Beşek biling bu dünya, barça eldin otar-a,

Inanmağil malingg‘a, bir kun koldin ketar-a,

Ata-ana karındaş, kayan ketti: fikir kıl,

Dört ayaklık çobın at, bir kun senge yeter-a...

Özbekistan’da  Yesevî’nin  bu  hikmetini  ezbere  bilmeyen  genç  olmamalı, 

kanaatindeyim. Nitekim, ailede dede, nine, ebeveynlerinden, okulda hocala-

rından sık sık duydukları için dünyanın tanımına ait bu hikmet onlar tarafın-

dan kolay ezberlenmiştir.

Ancak çok önemli bir husus vardır; araştırmalarımız sonucunda bir ger-

çek ortaya çıktı. Özbekistan’ın hemen her hududunda, hatta uzak köylerde 

devamlı tarzda ‘Yesevîhanlık’ diye adlandırılan sohbetler düzenlenmiştir. Bu 

sohbetlerde esasen ‘’Divan-ı Hikmet’’ten hikmetler ‘’Savt’’ usulünde okun-

muştur. Sade Özbekçe sözcükler ve halk diline çok yakın yolla söylenen bu 

mısralar dinleyenlerin kalbinden yer almıştır.

Velhasıl, Özbek öğrencileri Yesevî hikmetleriyle okula varmadan önce aşi-

na olmaktadırlar denilebilir.

Özbekistan  Eğitim  Bakanlığınca  lise  ve  kolej  öğrencileri  için  hazırlanan 

ders kitabının 160-163. sayfaları Ahmet Yesevî hayatı ve hikmetlerine ayrıl-

mıştır.

*

   Doç. Dr., Ali Şir Nevai Taşkent Devlet Özbek Dili ve Edebiyatı Üniversitesi Öğretim Üyesi, 

[e-mail]

---

64  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

Ders  kitabı  müellifi  Yesevî’nin  özgeçmişi  hakkında  kısa  bilgi  verdikten 

sonra onun mutasavvıf şair olarak Özbek edebiyatındaki yerine değiniyor.

‘‘Ahmet Yesevî mutasavvıf şairdir. Tasavvufdaki dört esas basamak (mer-

hale)  –  Şeriat,  Tarikat,  Marifet,  Hakikat  mahiyetini  hikmetlerine  sindiren 

Ahmet Yesevî bu yolda büyük şöhret sahibi oldu. Bu kendiliğinden değildir. 

Ahmet Yesevî tasavvufu insanın maneviyatını yükselten önemli etken olarak 

algılıyor. Bundan güdülen amaç ise insanlığı doğru yola davet etmektir. Doğru 

yol sonuçta hakikatı anlamaya getirmelidir. Buna erişmek için de insan din 

ahkamlarına sıkı sarılmalı, Allah’ı sevmeli, tüm güç ve vucüdunu şu amaca 

doğru yönlendirebilmelidir.’’

1

Bilindiği üzere, Ahmet Yesevî’nin hikmetlerinde kötü nefsin kınanması, 

onun zararları, nefis terbiyesine ait güzel öneriler vardır. Ders kitabında bu 

hususa açıklık getirmek üzere Yesevî’den işbu örnek verilmektedir:

Nafs yoliga kirgen kişi rusva bolur.

Yoldan azıb, tayib, tozib gümrah bolur.

Yatsa, kopsa şeytan bilen hamrah bolur,

Nefsni tepkil, nefsni tepkil, ey bedkirdar.

Müellifin belirttiğine göre Ahmet Yesevî hikmetlerinin geniş yayılmasının 

ve halk arasında sevilerek okunmasının esas nedenlerinden biri – onun halk 

edebiyatına oldukça yakınlığındandır. Hikmetler esasen dörtlük ve murabba 

şeklindedir.

Kafiye, tekrir, sestaşlık Ahmet Yesevî hikmetlerinin sanatsal yönden de ne 

kadar üstün olduğunu göstermektedir.

Zahid bolma, abid bolma, aşık bolgil,

Mihnet tartib aşk yolinda sadık bolgil,

Nefsni tepib, dergahina layık bolgil,

Aşksızların imanı yok, hem canı yok.

Konu sonunda öğrencilerden “Ahmet Yesevî’nin öğütleri bizim için kıla-

vuzdur.”  başlıklı  bir  kompozisyon  yazılmasının  istenilmesi  eğitim  metodu 

bakımından çok makbuldür.

1

  Akademik Lise ve Kolejler İçin Edebiyat, “Okutuvçi” Yayınevi, Taşkent 2012, s.161.

---

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 65

Yüksek Eğitimde, ezcümle Üniversitelerin filoloji fakültelerinde “Özbek 

Mümtaz Edebiyatı”, “Tasavvuf ve Mümtaz Poetika Esasları’” dersleri müfre-

dat programlarında Ahmet Yesevî hayatı ve hikmetlerine yer ayrılmıştır.

Lise ve kolejden farklı olarak bu derslerde hikmetlerdeki tasavvufi sembol-

ler, Yesevî hikmetlerindeki Aşk, Aşık, Derviş, Allah ve Peygamber sevgisi gibi 

konuların analizine dikkat çekilmektedir.

Tasavvufun  özü,  tasavvuftaki  çeşitli  makamlar  hakkındaki  “Fakirname” 

eseri  de  Üniversite  talebeleriyle  seminer  derslerinde  öğrenilmektedir.  Bu 

derslerde sayın hocamız Prof. Kemal Eraslan’ın baskıya hazırladığı nüsha ve 

Abdurahman Güzel’in Özbekçeye çevrilen “Yesevî’nin “Fakrname”si kitapla-

rından istifade edilmektedir.

2

Mehmet Akif Ersoy ‘Edepsizliğin başladığı yerde edebiyat bitecektir’, di-

yor. Binaenaleyh, Ahmet Yesevî hikmetlerinde de adap, nefisle mücadele, ne-

fis terbiyesi konuları güzel sanatsal yolla yansıtılmaktadır. Örneğin:

Tarikatta türlük âdap bilmedikçe,

Nefsi ile muharebe kılmayınca,

Aşk yoluna kendini layık etmeyince

Hakikatin sırlarını bilse olmaz.

Ahmet Yesevî’nin bazı hikmetleri ile Ali Şir Nevâi’nin vecizeleri arasında 

ilginç benzerlikleri müşahede etmek mümkündür.

Ali Şir Nevâi şöyle yazıyor:

Kimge ki bir rişte yeturdun ziyan,

Katlinge ul rişteni bilgin yılan.

Yani, birisine bir iplik kadar zarar verdiysen, o iplik seni yılan olarak helak 

edecektir.

Şimdi Ahmet Yesevî’nin konu ile ilgili hikmetine bakalım:

Sünnet imiş kafir olsa verme âzâr,

Gönlü katı dilazardan Hüda bizar.

Allah hakkı, böyle kula siccin hazır, 

Erenlerdin işitip bunu söyledim ben.

2

   Abdurahman Güzel,  Yassaviyning ‘Faqrnoma’sı,  ‘Navröz’ Nashriyoti, Toshkent 2014.

---