Eylül 2016 İstanbul/Türkiye

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 55

dolayı ders vermek istemektedir. Ancak keramet sahibi büyük bir veli olan 

Ahmed Yesevî ona haddini bildirir.

Bu “menkıbe”de dikkati çeken ve meselenin Şamanlıkla ilgili olabileceği 

yönünde bize önemli ipucu veren başka bir unsur ise Baba Maçin’in sırtına 

yerleşen “cin” adlı varlıktır. “Menkıbe”lerdeki gerek “dönüşüm” ve “uçma” 

gerekse “cin” vb. gibi hususlar “şaman anlatıları”yla büyük ölçüde benzer-

lik gösteriyor. Hakas, Şor, Altay vb. gibi Güney Sibirya Türk topluluklarının 

“şaman anlatıları”nda bunun çok sayıda örneğiyle karşılaşmak mümkündür. 

Mesela Hakasların bir “şaman anlatısı”nda Şaman Mitrofan Abumov’un Kam 

Suras’tan tüm “tös”lerini (töz) elinden aldıktan sonra onu öldürmek üzere 

bir kartala dönüşerek saldırdığı anlatılmaktadır.

17

 Başka bir Hakas anlatısında 

ise “çocuk ruhu”nu (hut=kut) kaçırmak için Tuva’ya giden Şaman Efim Sa-

rajakov’un Tuvalı şamanlarla mücadelesi ve onun değişik hayvanlar yanı sıra 

atmacaya dönüşmesi konu edinmektedir. Ancak Kam Efim bu savaşta zafer 

kazanan taraf oluyor.

18

Kuş donuna girme sadece Güney Sibirya’daki Türk boylarında değil Kuzey 

Sibirya’da da söz konusudur. Örneğin Yakutların bir “şaman anlatısı” kısaca 

şöyledir: Caanay’ın kız kardeşi, Caanay’a çok fazla günah ve suçu olduğu için 

artık onun yanında kalmayacağını söyleyerek ateşe “çerviş” serpeler ve kuşa 

dönüşerek dumanla beraber uçup gider.

19

Yine Yakutların konuyla ilgili bir anlatısı kısaca şöyledir: Yölkön-Bıraayı 

adındaki şaman, pek çok şamanı öldürmüştür. Bu nedenle, o dönemin bütün 

şamanları ona düşmanca davranırlar. Bir gün dokuz şamanın ruhları birleşir 

ve ona saldırırlar. Farklı biçimlere bürünürler: ayı, kurt, köpek olurlar, bazen 

boğa şeklinde ona karşı savaşırlar. O kadar çoklar ki şamanın hakkından gel-

meye başlarlar. Bu nedenle o, Tanrı’ya başvurmak zorunda kalır. Büyük bir 

kuşa dönen ruhu, Lena nehrine ve daha aşağılara uçar. Hasım dokuz şamanın 

kötü ruhları da kuşa dönüşerek onu takip eder.

20

 Hikâye, Yölkön-Bıraayı’nın 

korkunç ve çok güçlü bir kadın şaman olan Sangaar-Udagan tarafından kurta-

rılışı ve onların ilişkileriyle devam eder. Tabi burada tıpkı Kam Efim anlatısın-

daki gibi başka hayvanlara dönüşüm de dikkati çekmektedir.

17

  V. Ya. Butanayev, Traditsionnıy Şamanizm Hongoraya [Geleneksel Hongoray Şamanizmi], Hakas 

Devlet Üniversitesi Yayınları, Abakan 2006, s. 43.

18

  Butanayev, a.g.e., s. 151.

19

  Gavriil V. Ksenefontov, Yakut Şamanlığı, Kömen Yayınları, Konya 2011, s. 96.

20

  Ksenefontov, a.g.e., s. 280.

---

56  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

W. Radloff, Altaylı şamanların kamlamasını bizatihi gözlemlemiş ve araş-

tırmasında  bunu  canlı  bir  şekilde  tasvir  etmiştir.Bu  çalışmada,  Radloff  he-

nüz  şaman  anlatısına  dönüşmeyen  şu  satırları  yazmakta  olup  bunlar  bize 

çok önemli ipuçları vermektedir: “Şimdi şaman yerinden kalkar ve yavaş yavaş 

çadırdan çıkar; çadıra yakın bir yerde, kaz niyetiyle içerisine ot doldurulmuş ve bezle 

sarılı bir nesne yerleştirmiştir. Şaman bu kazın üzerine oturur ve kollarıyla yukarı-

ya uçuyormuş gibi şiddetli hareketler yapar, bu esnada da yüksek sesle ve ağır ağır 

şunları terennüm eder: Ak göğün altında, Mavi bulutun üstünde, Mavi göğün altında, 

Mavi bulutun üstünde, Yüksel semaya ey kuş! Bunun üzerine şaman kaz sesini taklit 

ederek cevap verir.”

21

 Radloff’un verdiği bu bilgiler aslında gerek “menkıbe” ge-

rekse “şaman anlatıları”nda “dönüşüm”ün gerçek olmadığını, hayalî planda 

kaldığını  göstermektedir.  Ayrıca  Altaylılardan  verilen  bu  örnekteki  “uçma” 

hadisesi Baba Maçin “menkıbe”siyle örtüşmekte ve onun uçuşunun gerçek 

vasfını ortaya koymaktadır. Demek ki, zamanla anlatıya dönüşen veya yeni 

dinin  etkisiyle  “keramet/ihsan”  olarak  düşünülen  bu  hadisenin  temeli  bir 

“taklit”ten ibarettir. Ancak bu durum her iki kültür çevresindeki halk muhay-

yilesinde yeni bir biçim kazanmış ve “gerçek bir eylem” olarak düşünülmeye 

başlamıştır.

Burada  bir  hususu  daha  vuzuha  kavuşturmak  gerekir  ki  yine  Baba  Ma-

çin “menkıbe”si bunda bize yardımcı olmaktadır. “Menkıbe”de “cin”in yani 

“ruh”un, Baba Maçin’in sırtına yerleştiği söylenmektedir.

22

 Hakikaten de şa-

manların çoğu,“ruh”ları olduğunu ve bunlar vasıtasıyla iş yaptıklarını söyler. 

Hatta bu “ruh”lar, ordular kadar fazla olabilmektedir. Bugün Sibirya Şaman-

lığında “duh” (Rusça) olarak ifade edilen kavram aslında “ruh”ların dışında 

“cin” anlamını da haizdir. Bu husus yazılı kaynaklarda

23

 kayıt altına girdiği 

gibi günümüzde sözlü gelenekte

24

 de canlı bir şekilde sürmektedir.

II. Köpeğe dönüşme 

Ahmed  Yesevî  ile  ilgili  üçüncü  “menkıbe”dehem  bir  mükâfat/ihsan 

hem  de  bir  ceza  söz  konusudur.  Manevî  güçle  Hoca  Ahmed’in  başkasını 

21

  Radloff, a.g.e., s. 241.

22

  Bu, aynı zamanda Baba Maçin’in yaşıyla ilgili de ilginç bir bilgi mahiyetinde olabilir.

23

  Mesela Yakutların bir şaman anlatısında “Caanay’ın, kutsal gökyüzü ruhları (kadın) şamanı 

olan bir küçük kız kardeşi varmış” (Ksenefontov, 2011: 96) denilmektedir.

24

  Bu bilgiyi Hakasya’da şamanlarla beraber geçirdiğimiz bir yıllık sürecin sonundaki gözlem ve 

tecrübelerimize dayanarak ifade ediyoruz (A.A.).

---