51
Qədim türk qalası və məbədi Sivəngin uzaqdan
görünüĢü (yüzil).
SĠVƏNG QALASI VƏ MƏBƏDĠ
Göyçə gölündəki adada qədim türk qalası və məbədi.
Hələ e. ə. 782-ci ildə Urartu çarı I ArgiĢtinin Cənubi Qafqaza yürüĢü ilə
bağlı mənbələrdə Sivəng qalasından və məbədindən bəhs olunur.
IV yüzildə Maarifçi Qriqori
qədim bütpərəstlik məbədi yerində
yenisini tikdirmiĢ, sonra о dağılmıĢ və
874-cü ildə onun yerində Siyuni hakimi
Vasakın arvadı Qabur tərəfindən təzə
məbəd ucaldılmıĢdır.
Məbəd 1664-cü ildə Xoca Sultan
və Zal adlı Ģəxslər tərəfindən bərpa
edilmiĢdir. Məbəd sonuncu dəfə 1740-cı
ildə "bərpa edilmiĢ" və bir qədər sonra
katolikosun bura gəliĢi ilə bağlı "hər cür
səliqəsizliyin izlərini" silmək adı ilə
məbəddəki vaxtilə Mesrop MaĢtosun
iĢlədiyi və əlyazmalarının qorunduğu
nəhəng kitabxana məhv edilmiĢ, nadir kitab və əlyazmalar gölə tökülmüĢdür.
Məbədin erməniləĢdirilməsi də həmin dövrə təsadüf edir.
ƏDƏBİYYAT: И.Шопен. Исторический памятник состояния армянской области к эпоху ее
присоеденения к Российской империи, С-п.,1852, с. 683-684; А.Берже. Кавказ в
археологическом отношении, Тифлис, 1875, стр. 134-135; В.М.Арутюнян, С.А.Сафарян.
Памятники армянского зодчества, М., 1951, стр.49; Архитектурные памятники Армении,
М., 1974, стр.7; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan", В., 1994, səh.172-177.
52
Nərədüz türk-xristian məbədinin ümumi
görünüĢü (IXyüzil).
Nərədüz türk qəbiristanlığının ümumi görünüĢü
(XIII yüzil).
Nərədüz qəbiristanlığmda qəbirüstü sənduqə
(XIV yüzil).
NƏRƏDÜZ MƏBƏDĠ VƏ QƏBĠRÜSTÜ ABĠDƏLƏRĠ
Göyçə
mahalının
Kəvər
(13.04.1959-cu
ildən - Kamo)
rayonunun
Nərədüz
(erməni
tələffüzündə -
Noradus) kənd
qəbiristanlığında alban-türk xristian
məbədi və qəbirüstü abidələr.
Nərədüz məbədi IX yüzildə
inĢa edilmiĢ, sonra məbədin Ģimal
tərəfində
böyük
qəbiristanlıq
yaranmıĢdır. Burada qəbiristanlıqda
XIII yüzilə aid xaç daĢları ilə XIV
yüzilin əvvəllərinə aid müsəlman
qəbirüstü
sənduqələrinin
yanaĢı
mövcud olması bölgədə yerli arman-
türk
əhalinin
xristianlıqdan
müsəlmanlığa keçidinin məhz XIII
yüzilin sonları - XIV yüzilin
əvvəllərinə
təsadüf
etdiyini
təsdiqləyir.
Nərədüz
qəbiristanlığındakı
sənduqə formalı qəbirüstü abidənin
bir tərəfində qarĢı-qarĢıya dayanmıĢ
iki əjdaha təsvir edilmiĢ, digər
tərəfində isə ərəb dilində aĢağıdakı
yazı oyulmuĢdur: "Bu məzar Allahın
mərhəmətinə
yüksəlmiĢ
mərhum
Ģəhid ...dir. Yeddi yüz dördüncü il"
(704-cü ili = 1304/05-ci miladi ili).
Nərədüz kəndi qədimdən Türk-
Oğuz boylarının anayurdu olmuĢ,
bura ilk ermənilər (105 ailədə 605
nəfər) 1830-cu ildə Türkiyədən
köçürülüb gətirilmiĢlər.
ƏDƏBİYYAT: И.Шопен. Исторический памятник состояния армянской области к эпоху ее
присоеденения к Российской империи, С-п.,1852, стр.317; А.Берже. Кавказ в археологическом
отношении, Тифлис, 1875, стр.116-117; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan",
В., 1994, səh. 138-140. М.С.Неймат. Корпус эпиграфических памятников Азербайджана, т.
III, Б.,2001, стр. 58,164.
53
Talında daĢ plitə
Allahverdidə daĢ plitə
DAġ PLĠTƏLƏR (STELALAR)
Qərbi Azərbaycan ərazisində üstü yazılı daĢ plitələr, əsasən, Loru,
Qırxbulaq və Zəngəzur mahallarında, Alagöz dağının ətəklərində geniĢ
yayılmıĢdır.
Tədqiqatçıların bir qismi onları qəbirüstü abidə hesab etsə də, əslində belə
daĢların təyinatı bu günə qədər hələ də dəqiq müəyyənləĢdirilməmiĢdir.
Əsasən hündür düzbucaqlı Ģəklində olan bu plitələr daĢ altlıq üzərində
ucalır. Onların üzərindəki ornament, Ģəkil və kompozisiyalar daha çox bütpərəstlik
elementləri təsiri bağıĢlayır.
Maraqlıdır ki, belə daĢ plitələrin aĢkar edildiyi rayonların (Allahverdi,
Barana, Qarakilsə, Ellər və s.) demək olar ki, hamısı qədimdən türk boylarının
anayurdu olmuĢ, bu yerlərə ermənilərin ilk kütləvi axını çox-çox sonralar -
bölgənin XIX yüzilin əvvəllərində Rusiya imperiyası tərəfindən iĢğalından sonra
baĢlanmıĢdır.
ƏDƏBİYYAT: В.М.Aрутюнян, С.А.Яралов. Памятники армянского зодчества, Москва., 1951,
стр.47, 114-115; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan", В., 1994, səh.29-33; 158-
161.
54
Alban-türk xristian məbədi Tatevin ümumi görünüĢü
(IX-X yüzülər).
Tatev məbədinin yaxından görünüĢləri.
TATEV MƏBƏDĠ
Zəngəzur mahalının Gorus rayonunun Tatev kəndi yaxınlığında alban-türk
xristian məbədi.
Rəvayətə görə, burada ilk
kilsə Apostol Faddeyin Ģagirdi
Yevstafey tərəfindən tikilmiĢ, VIII-
IX
yüzillərdə
Siyuni
arxiyepiskopunun kafedrası olmuĢ,
1837-ci ildə Eçmiədzin sinodunun
qərarı ilə Ġrəvan yepiskopuna tabe
edilmiĢdir.
Məbəd əvvəl qara daĢdan
tikilmiĢ, 889-911-ci illərdə sökülüb
yerində
yonulmuĢ
daĢdan iri gümbəzli, beĢ
qurbangahı olan gözəl
məbəd
ucaldılmıĢdır.
Məbədin
girəcəyində
müsəlman Sasunun qızı,
Siyuni
hakimi
Darsaicanın arvadı Aruz
xatunun məzarı yerləĢir.
Məbəd 1931-ci il
zəlzələsi zamanı böyük
dağıntılara
məruz
qalmıĢdır.
Məbədin
adı
türkcə olmaqla "Tat" və
"ev" sözlərindən yaranmıĢdır. Tat sözü Qərbi Azərbaycanda qədimdən oturaq
həyat keçirən türklərə aid edilməklə yanaĢı, həm də el arasında "tat ev" ifadəsi
"böyük ev" anlamında da iĢlədilmiĢdir.
ƏDƏBİYYAT: А.Берже. Кавказ в археологическом отношении, Тифлис, 1875, стр.142;
Н.Г.Буниатов, Ю.С.Яралов. Архитектура Армении, М., 1950, стр. 82; В.М.Арутюнян,
С.А.Сафарян. Памятники армянского зодчества, М., 1951, стр.49; М.Н.Токарский.
Архитектура Армении IV-XIV вв., Ереван, 1961, стр.294; Архитектурные памятники Арме-
нии, М., 1974, стр.10-11; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan", В., 1994, səh.141-
143.
Dostları ilə paylaş: |
