16
Qırmızıtəpə yüksəkliyində qədim türk qalası TeyĢebaininin
uzaqdan görünüĢü (e. ə. VIII yüzil).
TeyĢebaini qala divarlarının qalıqları.
TEYġEBAĠNĠ QALASI
E. ə. VIII yüzilin
ortasında
Urartu
çarları
tərəfindən Zəngi çayının
kənarında, Ġrəvan Ģəhəri
yaxınlığındakı Qırmızıtəpə
təpəsində müharibə allahı
TeyĢebanın Ģərəfinə salınmıĢ
qədim türk Ģəhər-qalası.
Urartu
caniĢininin
iqamətgahı
yerləĢən
bu
böyük Ģəhər möhkəm qala
divarları ilə əhatələnmiĢ
Narınqala adlı iç qaladan və
iç qalanın cənubunda və
Qərbində yerləĢən Ģəhər
hissəsindən ibarət olmuĢdur.
Narınqalanın çox hissəsini
150 otaqdan ibarət saray
kompleksi təĢkil etmiĢdir.
Qala
divarlarının
ümumi ıızunluğu 700 m
olmuĢ,
qalanın
sahəsi
təxminən 30-40 ha, qala
içindəki saray isə 1,5 ha
ərazini əhatə etmiĢdir.
TeyĢebaini Ģəhəri və
Narınqala təxminən 585-ci ildə Qamər və Sak türkləri arasındakı toqquĢmalar
zamanı dağıdılmıĢdır.
E. ə. VIII-VI yüzillərdə Ġrəvan çuxurunda Qarqar, Qamər, Sak, Gögər və s.
türk tayfaları yaĢamıĢ, Ġrəvan Ģəhəri 1827-ci ildə Rusiya tərəfindən iĢğal
edilənədək qədim türk Ģəhəri, Ġrəvan xanlığının mərkəzi olmuĢdur.
ƏDƏBİYYAT: Б. Б. Пиотровский. Урарту. (Древнейшее государство Закавказья), Л., 1939,
стр 33-34; В.М.Арутюнян, С.А.Сафарян. Памятники армянского зодчества, М., 1951,
стр.33; В.М.Арутюнян, М.М.Асратян, А.А.Меликян. Ереван, М., 1968, стр.11-12;
Г.О.Асратян. Ереван и его окрестности, Л., 1973, стр.1; ASE, IX с, В., 1986, səh.188;
Y.Yusifov. Qədim Şərq tarixi, В., 1993, səh.275-276.
17
Qədim türk qalası olan Erebuni xarabalıqlarının
bir görünüĢü (e.ə. VIII yüzil).
Erebuni qala divarlarının xarabalıqları.
Erebuni qalasının salınmasına dair daĢ kitabə
(e.ə. VIII yüzil).
EREBUNĠ QALASI
E. ə. 782-ci ildə Urartu çarı I
ArgiĢti tərəfindən indiki Ġrəvan Ģəhəri
ərazisində,
Ģəhərin
cənub-Ģərq
tərəfindəki
Qanlıtəpə
adlanan
yüksəklikdə salınmıĢ türk qala-Ģəhəri.
E. ə. IV yüzilə qədər mövcud
olmuĢdur.
Buradan tapılan 13 sətirdən
ibarət mixi yazı lövhəsində qalanın
Menunun
oğlu,
Biyan
(Urartu)
ölkəsinin və TuĢbi Ģəhərinin hakimi
ArgiĢti tərəfindən salındığı, Erebuni
adlandığı yazılmıĢdır. Qanlıtəpənin
zirvəsindəki meydan 2 ha olsa da, qala
təxminən 50 ha ərazini əhatə etmiĢdir.
Mənbələrdə Ġrpuni kimi də
qeydə alınan qalanın əsl adı türkcə
Erbiuni olmaqla "Er-bi" (Ərlər
boyu) və -uni (urartu dilində "ölkə")
komponentlərindən
ibarətdir
və
"Ərlər boyunun ölkəsi" anlamını
verir. Erebuni qala adının Ġrəvan
Ģəhərinin ilkin adı olduğu ehtimal
olunur.
ƏDƏBİYYAT:
В.М.Арутюнян,
М.М.
Асратян, А.А.Меликян. Ереван, М., 1968,
стр.12-14; Г.О.Асратян. Ереван и его
окрестности, Л., 1973, стр.1; Y.Yusifov.
Qədim Şərq tarixi, В., 1993, səh.276;
Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu -
"Ermənistan", В., 1994, səh.49.
18
Qədim türk qalası olan Kolagirən qalasının
uzaqdan görünüĢü (e. ə. VIII yüzil).
KOLAGĠRƏN//TEYġEBA QALASI
Göyçə mahalının Qaranlıq (09.09.1930-cu ildən - Martuni) rayonunun
Kolagirən (03.01.1935-ci ildən - Tsovinar) kəndi kənarında е. ə. VIII yüzilin 2-ci
yarısına aid qədim türk qalası.
Göyçə gölünün sahilində
təpə üstündə yerləĢən bu qala
həmin bölgədə Urartu çarı Sardur
oğlu Rusanın tikdirdiyi iki qədim
qaladan (digəri Göyçə mahalının
Kəvər
rayonu
ərazisindədir)
biridir. Qalanın xarabalıqları
yerində qaya üzərində mixi
yazılar aĢkar edilmiĢdir. Həmin
yazılarda Rusa tərəfindən bir ildə
bu bölgənin 23 kiçik əyalət
hakiminin əsir alınmasından və
burada TeyĢeba allahının Ģərəfinə
eyniadlı qala tikilməsindən bəhs olunmuĢdur.
Ġri qaya daĢlarından hörülmüĢ divar və künc qüllələrin qalıqları
qalmaqdadır. Qala-Ģəhərin xarabalıqlarından çoxlu gil qablar, daĢ, sümük, metal
bəzək əĢyaları tapılmıĢdır.
Kolagirən kəndində tarix boyu Türk-Oğuz boyları yaĢamıĢlar. Kəndə ilk
ermənilər (23 təsərrüfatda 151 nəfər) 1830-cu ildə Türkiyədən köçürülüb
gətirilmiĢlər.
ƏDƏBİYYAT: И.Шопен. Исторический памятник состояния армянской области к эпоху ее
присоеденения к Российской империи, С-П., 1852, стр.595-598; Б.Б.Пиотровский. Урарту.
(Древнейшее государство Закавказья), Л., 1939, стр. 22,47; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu
- "Ermənistan", В., 1994, səh.44-47.
19
Meğri rayonunda Nüvədi-QarqadaĢı türk kitabələri (e.ə. I minillik). Tədqiqatçı Həmzə Vəlinin oxuduğu
kitabə. 1-ci cərgə: transkripsiyası: On üç ok erinc ay es, ay erinc es Ər Odsan ökün. tərcüməsi: On üç
okdur de dost? Dedi, elədir, dostum Ər Odsan peĢman oldu. 2-ci cərgə: transkripsiyası: En Ər Az. Eküç
bək erinc Ər Az el.
NÜVƏDĠ-QARQADAġI KĠTABƏLƏRĠ
Zəngəzur mahalının Meğri rayonunun
Nüvədi kəndinin QarqadaĢı dağında daĢ
kitabələr. Qafqazın ən qədim sakinləri olan
Qarqar (Azər) türklərinə aid bu kitabələr e. ə. I
minilliyin yadigarıdır.
1985-ci ildə Nüvədi kənd sakini, müəllim-
Ģair-tədqiqatçı Həmzə Vəli tərəfindən aĢkar
edilmiĢ bu kitabələr bir neçə daĢdan ibarətdir.
Onların ən böyüyünün uzunluğu 1 m, eni 70 sm,
ən kiçiyinin uzunluğu 40 sm, eni 32 sm-dir.
Möhkəm bazalt daĢlar üzərində göytürk hərfləri
ilə qazılmıĢ yazıların eni 2-3 mm, dərinliyi 3-4
mm-dir.
Kitabələrdəki
yazılar
Orxon-Yenisey
yazıları ilə eynidir, lakin quruluĢuna görə Orxon-
Yeniseydən qat-qat qədimdir. Daha doğrusu,
onun əcdadıdır. Nüvədi kitabələrində yazılar
birləĢdiyi halda, Orxon-Yeniseydə yazılar heç
vaxt bir-biri ilə birləĢmir.
1991-ci
ilə
qədər
kənddə
ancaq
Azərbaycan türkləri yaĢamıĢlar. Həmin il
avqustun 8-də kənd ermənilər tərəfindən iĢğal
edilmiĢdir.
ƏDƏBİYYAT: И.Шопен. Исторический памятник состояния армянской области к эпоху ее
присоеденения к Российской империи, С-П., 1852, стр.623-626; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz
yurdu - "Ermənistan", В., 1994, səh.44-47; Həmzə Vəli. Nüvədi kitabələri, В., 1998.
Dostları ilə paylaş: |
