FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 360 -
xış etməsi, məhz bu mövqeyin daha «rahat» olduğunu göstərir. İnsan və cəmiyyətlə bağlı məsələlərdə isə idealizmin əla- və arqumentasiyaları ortaya çıxır. İnsan ancaq bədəndən ibarət deyil və onu idarə edənin heç də bədən olmadığı şübhə doğurmur. Yəni, bir tərəfdən insanın yaradıcı fəaliyyətində aparıcı tərəf şüur və ya ideyadır (baxmayaraq ki, marksistlər şüuru da maddi fəaliyyətin, hansı isə bioloji proseslərin nəticəsi kimi izah etməyə çalışırlar, bununla belə, biliklərin, ideyanın təbiəti etibarilə maddiyyatdan fərqləndiyini də etiraf etmək məcburiyyətindədirlər), digər tərəfdən, təbiətin özünə də yaradıcılıq prosesinin məhsulu kimi baxsaq, yaradıcı tərəf kimi hansı isə maddiyyat, başqa bir təbiət deyil, məhz ideyanın, bu halda mütləq ideyanın götürülməli olduğu məntiqi baxımdan da qaçılmazdır. Marksizmin ontologiya və qnoseologiya sahəsində gətir- diyi «yenilikləri» uğurlu hesab etmək mümkün olmasa da, onun cəmiyyətin, sosial-iqtisadi həyatın elmi-fəlsəfi tədqiqi sahəsində əldə etdiyi bir sıra uğurlar danılmazdır. Cəmiyyətə tarixi bir proses kimi baxılması, insana fəa- liyyətdə olan predmet kimi baxılmasından çox fərqlidir. Yu- xarıda artıq qeyd etdiyimiz kimi, bu yenilik Marksdan əvvəl Hegeldən gəlir. K.Marksın bu məsələdə Hegeli tərsinə (ayağı üstə və ya başı üstə) çevirməsi isə hələ heç də yeni bir sis- temdən xəbər vermir. Daha doğrusu, mahiyyəti etibarilə idealist bir təlimi materialist prisnsiplər əsasında yenidən qurmaq cəhdləri istər-istəməz təhriflərə və qüsurlu nəticələrə gətirir. İctimai-tarixi proses, cəmiyyətin dinamik inkişafı, bu inkişafın ümumi qanunauyğunluqları və s. istər-istəməz bu inkişafın mənbəyi, cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsi haqqında sual yaradır. Biz yenə də hələ o vaxt Aristoteli və daha neçə- neçə dahiləri narahat edən hərəkətin və inkişafın mənbəyi
cəmiyyətlə bağlı olaraq… Cəmiyyəti hərəkətə gətirən, istiqamətləndirən, yönəldən nədir? İdeyadırsa, necə bir ideyadır? Maddi bir təməldirsə, nə kimi bir maddiyyat? Məlum olduğu kimi, Aristotel hərəkətin mənbəyini cism- lərin təbiətində axtarmış, Nyuton isə kənar təsirlə izah etməyə
- 361 -
çalışmışdır. Lakin Şərq (İslam) fəlsəfəsində belə bir mənbə olaraq ideya, işıq və s. götürülür. Əl-Fərabi, İbn Sina və Ş.Y.Sührəvərdinin fikirlərinə görə, daha mötəbər (daha işıqlı) olan, daha yüksəkdə dayanan aşağıda dayananın (tabe olanın) hərəkətini yönəldir. Məsələn, nəfs və bədənin münasibəti öyrənilərkən məhz nəfsin bədəni hərəkətə gətirdiyi və yönəltdiyi bildirilir. 1 Göy cismlərini də idarə edən onların nəfsləridir. 2
Hegelə görə, hərəkət edən, inkişaf edən – ideyanın özü- dür. Marks təlimində isə, söhbət cəmiyyətin sosial-maddi bir sistem kimi inkişafından gedir. Lakin bu inkişafın hərəkətverici qüvvəsi, yönəldicisi yenə də ideyadır. Təkcə bunu yada salmaq kifayətdir ki, K.Marks kütlələrin ideyaya yiyələnməsindən yox, «ideyanın kütlələrə yiyələnməsindən» bəhs edir. Bu nöqtədə Marks hələ Hegellə eyni bir platformadan çıxış edir. Və cəmiyyəti dəyişdirmək, yeni istiqamətə yönəltmək üçün yeni bir ideya, bütöv bir ideoloji sistem hazırlayır – bu, marksizm və elmi kommunizm təlimidir. Bütün sonrakı inqilabların əsasında məhz bu təlim – ideya dayanır. Marks təliminin – elmi kommunizmin həyata keçirilməsi təcrübəsinin əslində idealist bir praktika olduğu da buradan aydınlaşır (Düzdür, K.Marks Hegel təlimini «düzünə» çevirməyə çalışmışdı, lakin həyata keçirilərkən o, davamçılar tərəfindən ikinci və üçüncü dəfə yenə çevrilmişdi. Bu çevrilmələrin və qarşılıqlı keçidlərin əsasında nə durur?). İkinci və üçüncü çevrilmələrin müəllifləri isbat etməyə çalışırdılar ki, onlar heç də hansı isə ideyadan, kiminsə tərəfin- dən yaradılmış təlimdən başlamırlar. Zira bu təlimin özü sadəcə bir inikasdır; cəmiyyətin obyektiv qanunauyğun-luğunun inikası. Marks heç də hansı isə bir ideyanı və ya modeli irəli sürməmiş, sadəcə olaraq «obyektiv həqiqət»i dərk etmişdir. Və biz inqilabçıların fəaliyyəti, missiyası bu «obyektiv həqiqət»in öz yerini tutmasına sadəcə köməklik göstərməkdən, doğulmalı olan uşağa mamaçılıq etməkdən ibarətdir.
1
2 Bax, məs.: Аль-Фараби. Есиесивенно-научные трактаты. Алма-Аты. 1987, стр. 287.
- 362 -
Bəli, bu təlimi idealizmdən xilas etmək lazım idi. Ona görə də cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsi kimi hər hansı ide- yalardan imtina edərək hansı isə maddi qüvvələri götürmək lazım idi. Və bu maddi qüvvə təbii ki, ideya xəstəliyinə tutul- muş hansı isə ziyalılar yox, ideyasız da yaşaya bilən və başdan ayağa qədər maddiyyat təcəssümü olan proletariat olmalı idi. Məsələnin ən dolaşıq yeri də elə buradadır. Maddiyyatın təcəssümü olan ideyasız proletariat bəşəri fikir tarixinin zirvəsi sayılan ən qabaqcıl ideya ilə – kommunist ideologiyası ilə silahlandırılmalı idi. Həmin bu lümpen proletariatın hegemon sinfə, inqilabi hərəkətverici qüvvəyə çevrilməsi üçün yenə də lənətə gəlmiş ideya lazım imiş! Bəs bu labirintdən necə çıxış yolu tapmaq olardı? Kim isə çıxış yolunu ideyanın instinktlərlə əvəz olunmasında görür- dü. Sən demə hərəkətverici qüvvə «düşüncəli nəfs» (Süh- rəvərdi) yox, «heyvani nəfs» imiş, proletariatın instinktiv in- qilabi potensialı imiş. Bax, bu məqamda nə vaxtsa marksizmi freydizmlə müqayisə edənləri tənqid etdiyim üçün peşimançılıq hissi keçirməyə bilmirəm. İki dünya sisteminin (kapitalizm və sosializm) mübarizəsi və «dinc yanaşı yaşaması» dövründə Şərq və Qərb anlayışları fərqli bir mənada işlənirdi. Görünür, Avropa SSRİ-yə nəzərən Qərbdə olduğundan kapitalizm düşərgəsi Qərb, sosializm düşərgəsi isə Şərq adlandırılırdı. Və Şərq ilə Qərb arasında «soyuq müharibə» gedirdi. Fəlsəfi baxımdan yanaşdıqda isə bu cür Şərq-Qərb böl- güsü nəyinki məqbul deyil, tam tərsinədir. Belə ki, sosialist düşərgəsinin təməlində dayanan marksizm əslində ifrat Qərb fəlsəfəsidir. Ənənəvi Şərq ideyanı, dini, mənəviyyatı, insanın iç aləmini, fərdi-mənəvi kamilliyi önə çəkdiyi halda, Qərb materializm, elmin dindən ayrılması, texnisizm və praqmatizm üzərində qərar tutur. Məlum olduğu kimi, məhz kommunist ideologiyası ardıcıl materializm, ateizm, iqtisadi həyatın mənəvi həyata nəzərən önə çəkilməsi prinsipləri üzərində qurulmuşdu. K.Marksın fəlsəfi ideyaları Hegel idealizminin başı üstə çevrilməsi (amma o vaxt deyilirdi ki, sən demə Hegel fəlsəfəni tərsinə qoyubmuş və Marksın xidməti onu ayaqları üstünə Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|