FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 348 -
cari təzahürlərdən, görüntülərdən abstarksiya olunaraq onların arxasında, harada isə dərin qatda «gizlənən» mahiyyəti üzə çıxarmaq lazımdır. Lakin sual olunur ki, görüntülər, hadisələr aldadıcıdırsa həqiqətə gedən yol nədən başlanır? Jan-Pol Sartr özünün «Varlıq və heçlik» əsərində «fenomen» ideyasını izah edərkən məhz bu suallardan başlayır. Cavab isə belə olur ki, gəlin görüntülərin arxasında nə isə axtarmayaq. Həqiqi varlıq elə bu görüntülərdən ibarətdir. Sadəcə diqqətlə baxmaq və yaxşı görmək tələb olunur. Onsuz da heç bir cism, heç bir varlıq bütün əlamətləri və zənginliyi ilə eyni vaxtda təzahür edə bilməz. Onun varlığı təzahürlər silsiləsi kimi üzə çıxır. XX əsrdə insanı təbiətin bir hissəsi kimi, sonsuz kainatın sonlu hissələrindən biri kimi götürən bütün metafizik təlimlər, ontoloji sistemlər heç bir pozitiv cəhəti olmayan, əməli həyat üçün yararsız bir şey kimi kənara atılır və yeni yaranan təlimlər hər şeyi «həqiqi reallıqdan», insanın özündən, Mən-dən başlayaraq izah etməyə çalışırlar. Mən-dən o tərəfə nəyinsə mövcudluğu mənə bəlli deyil. Gəlin, bilə bilməyəcəyimiz şeylərdən heç danışmayaq. Çağdaş antropologiya hər cür metafizikanı bu mülahizə ilə rədd edir. Hər bir insanın öz dünyası var. Lakin insan üçün onun öz dünyasından kənarda da nə isə varmı? «Nə isəni» bəzən qaranlıq dünya, bəzən «özündə şey», bəzən transendent dünya adlandıranlar olur. Bu «nə isə»nin fəlsəfəsi də yaranır. Belə fəlsəfələr əslində müəyyən aksiomlar üzərində qurulur. Materialistlər insandan, onun duyğularından, əqlindən asılı olmayan həmin «nə isə»ni maddi dünya və ya «materiya» abstraksiyası ilə, ilahiyyatçılar isə Allah anlayışı ilə ifadə edirlər. İnsanın fövqündə əzəli-əbədi bir varlığın: ya Allah, ya da materiya fövqəlqüdrətinin mövcudluğunu qəbul etməyən, yaxud bu barədəki fikirləri onların isbata yetirilə bilməməsi üzündən istisna edən, bu məsələyə sadəcə olaraq toxunmayan və ancaq insana həqiqətən bəlli olan «Mən» dünyasını önə çəkən təlimlər arasında Jan-Pol Sartrın antropologiyası önəmli yer tutur. İnsan üçün real olan onun bilavasitə gördükləri, duyduq- larıdır. Hətta dünən gördükləri artıq bu günün reallığına aid deyil. Dünənki ağrı-acılar, iztirablar artıq yoxdur, onlar artıq bir - 349 -
heçlikdir, əvəzinə indi ancaq sevincli anlar, qəhqəhələr vardır. Lakin bugünkü qəhqəhələr də artıq ruşeymi qoyulmuş sabahkı həqiqətlər müqabilində bir keçmiş, bir heçlikdir. Varlıq statusuna ancaq gələcək hadisələrin «gözlə görünməyən» ruşeymi, layihəsi, təməlləri iddialı ola bilər. Lakin indi yaşadığım hissiyatmı, yoxsa bu hissiyatı do- ğuran kənar amillərin reallığımı önə çəkilməlidir? Tədqiqat göstərir ki, ancaq indi yaşanan, yaxud yaşan- ması «planlaşdırılan» hisslərin, duyğuların və ya istiqamət- lənmiş (intensional) şüurun önə çəkdiyi fenomenlərin gerçək- liyindən çıxış etdikdə artıq nə vaxtsa yaşanmış olan duyğuların, nə vaxtsa gündəmdə olmuş fenomenlərin (hadisələrin) nə gerçəkliyindən, nə mövcudluğundan, nə də varlığından danışmaq mümkündür. Bəli, keçmiş bir heçlikdir. Lakin hələ planlaşdırılmayan və ya hər halda heç olmazsa bir rüşeym, bir layihə halında da insana bəlli olmayan qaranlıq gələcək də hələ bir gerçəklik deyil. Aktual həyat getdikcə daha çox uzaqlaşan, toranlaşan keçmişlə hələ üzərinə sübh işığı düşməmiş gələcək arasındadır. Lakin burada belə bir sual ortaya çıxır ki, axşamın toranı ilə səhərin toranı arasında fərq nədən ibarətdir? Bir alaqaranlıq, o biri alaqaranlıqdan nə ilə seçilir? «Axşamın xeyrindən səhərin şəri yaxşıdır», – deyən atalarımız bu iki keçid situasiyasına, təzahürdə bir-birinə çox bənzəyən bu iki alaqaranlığa niyə belə kəskin fərqli münasibət bəsləyiblər? Sadəcə olaraq ona görə ki, bu zahiri eyniyyətin arxasında böyük daxili fərq dayanır. Axşamın toranı bətnində zülmət, sabahın toranı bətnində işıq daşıyır. Mahiyyət isə zahirdə yox, batindədir. J.-P.Sartr mahiyyət ilə varlıq arasındakı nisbəti də dəqiq- ləşdirməyə çalışır. Lakin keçmişi varlıq hesab etməyən Sartr, görünür, «yeninin əslində yaxşı unudulmuş keçmiş» olduğunu unudur, nəzərə almır ki, gələcək indidə ruşeym halında, onun bətnində mövcud olduğu kimi, keçmiş də indi üçün bir fon, bir kontekst və hətta bir material kimi mövcuddur.
nəzərdən keçirilə bilər. İndi keçmişin təməli, ən pis halda xara- balıqları üzərində qurulur. Bu inkar məqamı, bu keçid Hegel
- 350 -
dialektikasında gözəl açılmışdır və bunlar J.-P.Sartra çox yaxşı məlum idi. Lakin Sartr öz fəlsəfəsini ancaq insanın hissi- intellektual dünyası üzərində qurduğundan zamanı da insan amili, insan dünyası hüdudlarında götürür. Lakin təəssüf ki, Hegelin «insandan kənardakı» obyektiv dünya (mütləq ideya) üçün açdığı əlaqələri, daxili vəhdəti Sartr insan dünyası üçün aça bilmir. Düzdür, insan indiki məqamda artıq keçmişdə yaşadığı hissləri yaşamır, lakin yeni duyğular keçmiş hissi təcrübənin qeyri-aşkar iştirakı fonunda üzə çıxır. Sadəcə olaraq, onun mövcudluğu şüurlu həyat müstəvisində yox, qeyri-şüuri (aşkarlanmayan şüur) halında saxlanılır. Duyğuların zaman oxu üzərində əlaqələndirilməsi funk- siyasını duyğular özü yox, bir tərəfdən əql, digər tərəfdən də, aşkarlanmayan şüur yerinə yetirir. Burada bədənin missiyası da unudulmamalıdır. Belə ki, əql bədəndə iz buraxmasa da, duyğuların dəyişilməsi, insanın yaşadığı emosional vəziyyət, hiss-həyəcan bədənin vəziyyətinə, sağlamlıq dərəcəsinə də təsir etməklə gələcəyə başqa keyfiyyət halında transfer olunur. İnsanın yaşamış olduğu həyat bir hafizə və xatirələrdə, bir də bədənin energetik balansında iz qoyur. Bir insanın (təkcə) məhz həmin insan olması nəyin əsa- sında iddia olunur? Keçmişlə gələcək arasında əlaqələndirici, bağlayıcı olan nədir? Axı, insan düşüncəsi müxtəlif faktlarda, müxtəlif mövzulara fokuslanır və bu müxtəliflik insanın təkcəliyini, individuallığını, özünə mütabiq- liyini ifadə edə bilməz. (Çünki düşüncənin məzmunu bədənlə hər hansı bir for- mada əlaqədar deyil). Digər tərəfdən, insan müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif hissi, emosional vəziyyətlərdə olur ki, bunların fərdi, individial keyfiyyət kimi adekvat ifadəsi mümkün deyil. Bədən isə nisbi sabitliyə malikdir, əql və duyğudan fərqli olaraq onun zaman-məkan müəyyənliyi vardır. Baxmayaraq ki, zaman keçdikcə bədəndə də dəyişikliklər baş verir, burada həmişə nə isə dəyişilməz olaraq qalır. Bu «nə isə» çox önəmlidir. Çünki makrostrukturda kənar müdaxilə ilə dəyişikliklər baş versə də, hər bir hüceyrə ilkin insanın genetik daşıyıcısıdır. Və məhz bu invariantın sayəsində övlad ilə valideyn arasında da varislik təmin olunur. Lakin insanın yaşadığı həyat, keçirdiyi hisslər, Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|