FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 341 -
ekzistensializmin nümayəndəsi olan Orteqa-i-Qasset isə həyatın mənasını başqa bir insanın şüuruna daxil olmaqda yox, həqiqi reallığa – ilahi fövqəl reallığa qatılmaqda görür. 1 Orteqa-i- Qasset insanın həyatını, yaşamasını dini hissdən mədəniyyətlə, «ikinci təbiətlə» vasitələnmiş reallığa keçid kontekstində araşdıraraq belə qənaətə gəlir ki, insan özünü gələcəyə atılmış vəziyyətdə hiss edir. 2 Onun yeganə real dayağı keçmişdir. Gələcək qarşısında qorxu hissi Sartr fəlsəfəsinə də xasdır. Lakin Sartr bunu azadlığın nəticəsi kimi izah edir. Belə ki, gələcəyi müəyyənləşdirmək missiyası hər bir insanın özünə xasdır.
1 Хосе Ортега-и-Гассет. Избранные труды. М., «Весь мир», 1997, стр. 328. 2 Yenə orada, səh. 323. - 342 -
EKZİSTENSİONALİZM, YOXSA FENOMENOLOJİ ANTROPOLOGİYA? Sartr fəlsəfəsi şüurun ontologiyası sayıla bilər. Sartr müasiri Haydeggerdən fərqli olaraq öz varlıq fəlsəfəsini insan şüuru üzərində qurur. Haydeggerin «dünyada varlıq» anlayışını Sartr «insan reallığı» anlayışı ilə əvəz edir. Bu baxımdan Sartr fəlsəfəsi əslində antropologiyadır. Fransız filosofu M.Düfrenin qeyd etdiyi kimi, elmin hegemonluğu şəraitində fəlsəfənin ağırlıq mərkəzi yerini tədricən kosmologiyadan antropologiyaya doğru dəyişir. Elmin «mən»sizləşmiş dünya modelinə alternativ olaraq və ya balans yaratmaq üçün fəlsəfədə «mən» önə çəkilir. Molla Nəsrəddindən soruşurlar dünyanın mərkəzi hara- dır? O, tərəddüd etmədən cavab verir ki, mən haradayamsa, – oradır. Buna çox vaxt adi bir məzhəkə kimi baxırlar. Amma Molla əslində min illərin böyük bir hikmətini ifadə edir. Ondan əvvəlmi, yoxsa sonramı yunan filosofu Protaqor da «dünyanın mərkəzində insan dayanır», «hər şeyin meyarı insandır», – deyirdi. Mənsur Həllac da, Nəsimi də haqqı haradasa başqa yerdə yox, insanın özündə axtarırdı. Həqiqət sorağı ilə bütün dünyanı gəzib dolaşan insanlar, nəhayət, onun elə özlərində, mənəvi varlıqlarında olduğunu anlayırdılar. Daha doğrusu, anlayanlar anlayırdı. Dünya bir zülmətdir, onu işıqlandıra bilən məşəl insan şüurundadır. Şüurun «diqqətindən» kənarda heç nə yoxdur. Daha doğrusu, insan şüuru ilə işıqlanan, canlanan dünya – varlıq, şüurun hənirtisindən, «diqqətindən» kənarda qalan
- 343 -
dünya isə heçlikdir. Yalnız insan dünyaya məna verir. Var olan, həqiqi varlıq olan, həqiqəti işıqlandıran, üzə çıxaran – insan özüdür. Həqiqi varlığın, həqiqət dünyasının açarı insanın əllərində, daha doğrusu şüurundadır. Şərqdən başı çıxanlar bütün bu deyilənlərin bir Şərq fəlsəfəsi olduğuna heç bir şübhə etməzlər. Xüsusən bir azər- baycanlı üçün bu fikirlər çox tanışdır; Zərdüştdən başlamış işraqilik fəlsəfəsinədək, Ş.Sührəvərdidən başlamış ən-əl-həqq fəlsəfəsinə, hürufiliyə, Nəsimiyə, Füzuliyədək – hamısı dünyanı təxminən bu çalarda: insan meyarı ilə, insan qəlbinin işığında, haqqa çatmış insanın özünütəsdiq əzmində axtarmışlar. Əlbəttə, anlayışlar, yaxınlaşmalar arasında bənzəyiş aldadıcı da ola bilər, lakin ruh – Şərq ruhudur. Əslində yuxarıda ifadə etdiyimiz mövqe bir Şərq mütəfəkkirinə deyil, XX əsrin görkəmli fransız filosofu Jan-Pol Sartra aiddir. Biz buraya ancaq «işıq» və «qaranlıq» anlayışlarını əlavə etmişik. Çünki ancaq terminləri ortaq məxrəcə gətirəndə eyniyyət üzə çıxır. Bununla belə, Jan-Pol Sartrın şərqliliyi yarımçıqdır. Şərq- də dünya modeli heç də həmişə bir insanın subyektiv yaşantıları ilə məhdudlaşdırılmır. Şərqdə işıq ancaq insan qəlbində, fərdi şüurda yanmır. Minlərlə, milyonlarla fərdi məşəllərin nur aldığı, alovlandığı mütləq bir işıq mənbəyi də vardır. Bütün nurların əsasında Nur əl-Ənvər dayanır. Bir tərəfdən şərqli kimi görünən Sartr, digər tərəfdən, ifrat Qərb mövqeyindən çıxış edir və bir çox məsələlərdə marksizmə yaxın mövqe tuturdu. Bu baxımdan, onun dünya fi- losofları arasında yeri iki əks qütb, harada isə Nəsimi ilə Marks arasında axtarıla bilər. Onu Şərqdən uzaqlaşdıran əsas cəhət isə ateist olması idi. F.Nitşsenin təsiri altında Sartr, elə bil ki, «Allah öldükdən» sonrakı dünyanı araşdırmağa çalışırdı. Əslində Sartr təlimində ateizm qondarma bir əlavədir. «İdealist ateizm» özü bir absurddur. Sadəlövh realizm, maddiyyatın kortəbii etirafı səviyyəsindən uzaqlaşaraq ruhla işıqlanmayan, qəlbin hənirtisi ilə canlanmayan, hər hansı bir şeyin həqiqi varlığına sadəlövh inam səviyyəsindən yüksəkdə duran bir şəxs materialist ola bilmədiyi kimi, ateist də ola bil- məz. Sartr təlimi mahiyyəti etibarilə Şərq ruhundan yoğrulmuş və ancaq bundan sonra Nitsşe qəlibinə salınmışdır. İşıq gəlməli - 344 -
olan bacalar süni yolla qapadılmışdır. Dünyanı Allah ideyasından, onun təsirindən kənarda, ancaq insan zəkasının işığında araşdırmaq istəyən təbiətşünas alimlər deizm mövqeyindən çıxış etməyə üstünlük vermişlər. Yəni onlar dünyanın Allah tərəfindən yaradıldığını qəbul etməklə yanaşı, artıq yaradılmış və fəaliyyətdə olan dünyada Allahın iştirakını istisna etmiş, öz mövqelərini ancaq insan idrakının fəallıq dairəsi ilə məhdudlaşdırmışlar. Hələ Husserl fenomendən kənarda nə varsa hamısını təmizləməklə (fenomenoloji reduksiya) şüurdan kənarda mövcud olan şeylərlə yanaşı, Tanrını da mötərizə xaricinə çıxarır. Bu mənada Husserl və Sartrın təlimi də deistlərin mövqeyinə yaxındır. Sadəcə olaraq eyni bir model müxtəlif üslublarda təqdim olunur. «Dünyanı yaradıb kənarda duran Allah» modeli əvəzinə «Allahın ölümündən» sonrakı dünya modeli irəli sürülür. Bu – zahiri fərq olub, əslində pafosun müxtəlif dərəcələrindən irəli gəlir. Sartr fəlsəfəsinin əsas səciyyəsi isə məhz ruhun (nəfsin) önə çəkilməsi, insan qəlbinin, şüurun prioritetliyi, şüurdan kənarda, daha doğrusu, şüurun diqqətinə cəlb olunmaqdan kənarda olanların varlığından danışmağın qeyri-mümkünlüyü, hər şeyin ancaq şüurla təmasda canlanması, var olması ilə müəyyənləşir. Sartr özü öz təlimini və müasiri olan bir çox başqa filosofların, məsələn, Haydeggerin, Yaspersin, Marselin və s. təlimlərini ekzistensionalizm adlandırmışdır. Düzdür, həmin filosofların çoxu buna etiraz edərək özlərinin ekzistensionalist olmadıqlarını bəyan etmişlər, lakin Sartrın qoyduğu bu ad vətəndaşlıq hüququ qazanmış və həmin filosoflar fəlsəfə tarixinə öz istəklərinin ziddinə olaraq, ekzistensionalist kimi daxil olmuşlar. «Ekzistensiya» – latın dilində mövcudluq de- məkdir. Lakin XX əsrin bu böyük filosofları eyni bir cərəyana daxil edilmək üçün həqiqətən bir-birindən çox fərqlənirlər. Belə ki, əsas məsələ «mövcudluğu» kimin necə başa düşməsində, məhz nəyin mövcudluğunun və nə dərəcədə önə çəkilməsindədir. Jan-Pol Sartrın fəlsəfəsi Husserl fenomenologiyası üzə- rində qurulmuşdur ki, onun da mərkəzində «şüurun inten- siallığı» ideyası dayanıb. Lakin Sartr bu məsələdə dayanmaq- Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|