FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 338 -
bilavasitə, canlı şahididir. O imkanla gerçəklik arasında dayanmışdır. Nəyin necə gerçəkləşəcəyini ancaq fikrində, xəyalında yaradır, amma həm də ondan asılı olmayan ger- çəkləşmə prosesinin şahidi olur. Əsəri ilk dəfə oxuyan adam, filmə ilk dəfə baxan adam təkcə yazıçının, müəllifin qurduğu bir həyatın passiv iştirakçısı olmayıb, özü də qurur, yaradır və əsərdəki qəhrəmanlarla birgə öz hiss aləmində real bir həyat yaşayır. Əsəri artıq oxumuş, filmə artıq baxmış adam, nə olacağını qabaqcadan bilən adam isə yaradıcı münasibətdən, imkanların sərbəst impravizasiya şansından məhrumdur. O bu həyatın içində ola bilmir, ona ancaq kənardan baxır. Çünki burada baş verən hadisələr başqa zaman müstəvisindədir. Onlar artıq olub keçmişdir. Bu olub keçənlər insanı hiddətləndirə bilər, təəssüfləndirə bilər, amma heyrətləndirə bilməz, onun yaradıcı təxəyyülünü hərəkətə gətirə bilməz. Filmə ikinci dəfə baxan adam və yaşadığı həyatı ikinci dəfə yaşamalı olan adam. Keçilmiş yolları bir də keçən adam. Üçüncü dəfə, dördüncü dəfə… Bu yol getdikcə daha çox darıxdırıcı olur. Lakin insan ümidini itirmir. Haçansa hadisələrin fərqli cərəyan edəcəyini düşünür. Çünki o real həyat yaşayır. Artıq yazılıb bitmiş bir roman, çəkilib qurtarmış bir film yox, hələ davam edən və iştirakçısı olduğun bir həyat. Aktyor səhnədə dramaturqun yazdıqlarını deməyə məh- kumdur. Amma Sartrın aktyoru birdən ayılıb özünü real həyatda, canlı bir insan kimi dərk edir və proseslərin bundan sonrakı gedişatını öz bildiyi kimi, öz istəyinə uyğun yönəltməyə çalışır. Hadisələrin sonrakı gedişatının məsuliyyətini də öz üzərinə götürür. Lakin ya dini nöqteyi-nəzərə, ya da Şekspir versiyasına uyğun olaraq real həyat özü də bir teatrdırsa və onun ssenarisi qabaqcadan yazılıbsa, insan nə dərəcədə azad sayıla bilər? Şekspir versiyasında söhbət «alın yazısı»ndan deyil, insanların riyakarlığından gedir. Yəni insanlar özlərini bilərəkdən həqiqətdə olduqları kimi deyil, başqa cür aparırlar. Sartra görə isə insan özünü necə aparırsa, real əməlləri nədən ibarətdirsə, özü də elə odur. Yəni riyakarlıq edib guya başqalarını aldatmaq istəyən insan, əslində sadəcə özünü aldatmış olur. Dini nöqteyi-nəzəri, tale və qisməti isə Sartr ümumiyyətlə qəbul etmir. Qabaqcadan heç nə müəyyənləşdirilə - 339 -
bilməz; insan sonrakı fəaliyyəti üçün tam azaddır və hər bir anda seçimi özü edir (daha doğrusu, etməlidir). Bu baxımdan, teatrda deyil, həyatın özündə başqalarının ssenarisi ilə yaşayan insanlar da nə vaxtsa ayılıb heç olmazsa bundan sonrakı həyatlarını azad yaşamaq qərarına gələ bilərlər. Lakin elə bil nə vaxtsa belə bir fəlsəfi yanaşmanın irəli sürüləcəyini sezən Artur Şopenhauer bunun mümkünsüzlüyünü yazırdı: «… Hər kəs özünü aprior olaraq hətta hər bir fəaliyyətində tam azad hesab edir və düşünür ki, hər dəqiqə başqasına çevrilə biləcək dərəcədə yeni həyat tərzi başlaya bilər. Amma nə qədər təəccüblü olsa da aposterior olaraq, təcrübədə məlum olur ki, o heç də azad deyil və zərurətə tabedir; bütün plan və düşüncələrinə baxmayaraq, o, öz hərəkətlərini dəyişmir və əvvəldən həyatının axırına qədər özünün bəyənmədiyi xarakterdən çıxış etməyə məcburdur. Elə bil ki, üzərinə götürdüyü rolu axıra qədər oynamalı olur (kursiv mənimdir – S.X.)». 1
Tamamilə mümkündür ki, A.Şopenhauerin bu mövqeyi J.P.-Sartra məlum idi, lakin Sartr öz mövqeyini şərh edərkən Şopenhauerə münasibət bildirmir və ya buna ehtiyac duymur. Biz isə duyuruq. Çünki bütün problem elə məhz bu məqamın düzgün anlaşılmasından ibarətdir. Digər tərəfdən bu problem, dini konteksdə də ortaya çıxır: Allah insanları, onların fəaliyyətini yönəltmək imkanına malikdirsə və ya onların həyatı qabaqcadan müəyyənləşibsə, hər bir şəxs öz əməlləri üçün nə dərəcədə məsuliyyət daşıyır? Bu sualın açıq qalması və ya birmənalı cavablandırılmaması çox vaxt islam dininə əsas iradlardan biri kimi göstərilir. Məsələn, Sorbonna Universitetinin professoru Dominik Sordel yazır: «Birinci mübahisəli məsələ «qədər» («alın yazısı») və iradə azadlığı probleminə aiddir; bu məsələ Məhəmmədin hədislərində də açıq qalmışdır. İnsan ilahi iradəyə (qədər) qarşı heç nə edə bilməz. Lakin digər tərəfdən, insandan gördüyü işlərə görə sorğu sorulur. İlahi hökmranlıq və insan məsuliyyəti bir-birinə ziddir və birgə nəzərdən keçirilə bilməz. Və Quran bu iki həqiqəti
1
1992, стр. 42. - 340 -
necə ortaq məxrəcə gətirməyin, barışdırmağın yolunu göstərmir».
Bu problem üzrə İslam alimləri arasında da həmişə böyük mübahisələr olmuşdur. Mutazilitlərin mövqeyini müdafiə edən Əl-Aşari ilahi volintarizmə haqq qazandırır, insan azadlığına xüsusi önəm vermir. Al-Maturidi (X əsr) və onun ardıcılları isə insan azadlığını hüdudsuz hesab edirdilər. 2 Lakin dünyada baş verən hadisələrin irəlicədən Allah tərəfindən müəyyənləşdirilməsi heç də hər bir hadisənin hər dəfə bütün təfərruatı ilə məlum olması kimi başa düşülə bilməz. Yəni Qurani-Kərimdəki ideyalar əslində dünyada bir qanunauyğunluq olduğuna işarədir. Heç nə təsadüfi deyildir, hər şey dünyanın əsasında duran mükəmməl bir ideyanın təcəssümündən ibarətdir. Lakin ideya hadisələri yox, mahiyyəti ifadə edir. Yəni qabaqcadan müəyyən edilən mahiyyətlər arasındakı münasibətlərdir və bu münasibətlər məhz müəyyən zəruri prinsiplər əsasında qurulmuşdur. Təzahürlər isə müxtəlif ola bilər. Bu baxımdan yanaşdıqda, nəinki insana, hətta cansız aləmdə, təbiətdə baş verən hadisələrə də müəyyən sərbəstlik dərəcəsi şamil edilə bilər. İnsanın öz həyatına və digər hadisələrə müdaxiləsi də məhz təbiətə verilmiş bu sərbəstlik dərəcəsi çərçivəsində mümkündür. J.-P.Sartr ateist olduğuna görə, o, insanın sərbəstlik dərəcəsini və deməli, həm də məsuliyyətini sonsuza qədər artırır. Azad insan dünyadakı bütün münasibətlərin əsasıdır. Hər bir insanın azadlığı da, əslində başqası tərəfindən açılır. Başqası olmasa insanın azadlığı gizli qalmış olar. Varlığa məna verən də insandır. İnsanla təmasda olmayan hər hansı bir şeyin mənasından danışmaq olmaz. Hər hansı bir insan da başqa insanla münasibətdə məna kəsb edir. Bir insanın təbii varlığının ancaq başqa bir insanın şüuru müstəvisində məna kəsb etməsi fikri də ondan irəli gəlir ki, Sartr ilahi başlanğıcı qəbul etmədiyindən tərəf-müqabil kimi, həm qiymət, həm də məna verən kimi, yenə də insanı (bu dəfə başqa bir insanı) götürmək məcburiyyətindədir. Dini
1 Доминик Сурдель. Ислам. М., АСТ, 2004, стр. 47. 2 Yenə orada, səh. 50. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|