FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 332 -
heçdir».
1
Burada «heç», «heçlik» kateqoriyası əsla təsadüfi işlən- məmişdir. Cabbarlının qəhramanı əsərin finalında açıq-aşkar ontoloji kontekstə keçir və nəyin «varlıq», nəyin «heçlik» olduğunu aydınlaşdırmağa çalışır. Bu məsələdə Oqtay materializmi inkar edir, maddi mövcudluğun hər cür təzahü- rünün yalan, onun arxasında duran varlığın isə qorxunc bir qa- ranlıq olduğunu bəyan edir. Həqiqi var olan insanın gerçək mənəvi yaşantıları, onun ideya dünyasında mövcud olanlardır. Burada Oqtay hələ eksiztensializmin bir fəlsəfi təlim kimi yaranmadığı bir dövrdə açıq-aşkar bir eksiztensialist mövqe nümayiş etdirir. Həm də ilk baxışda Sartrda olduğu kimi ateist bir ekzistensializm: «Sən özün də bir heçsən, yaratdıqların da! Bacarmırsan yaratma, yaradırsan yaşat! Sən yaratdığın Firəngiz indi yoxdur, fəqət mən yaratdığım Firəngiz əbədidir! Onu kimsə öldürməz, o solmaz, qocalmaz, usandırmaz, getdikcə gözəlləşər!». 2 Burada hissi obrazın əbədiyyəti və həqiqi varlıq olması fikri önə çəkilir. «Mən səni hiss edirəmsə, fikrimdə, duyğumda, şüurumda necə qalırsansa, sənin ikinci (əslində birinci) varlığın odur». Bu fikir Sartrın Eqo-nun həqiqi mövcud- luğunun təmini üçün onun başqa bir Eqo-nun diqqət mərkəzinə çəkilməsinin, şüuruna daxil olmasının vacibliyi şərtini yada salır. Hər bir Mən həm də başqalarının Mən-ində yaşayır. Heç bir başqa Mən-də yaşamayan Mən-in varlığından danışmaq mümkün deyil. O ancaq cismən mövcuddur ki, bu cismani möv- cudluq da müvəqqəti və keçicidir. Əlbəttə, Oqtay Eloğlu da Sartr kimi Allaha münasibətdə ədalətsizdir. Çünki Firəngizin nəinki cismini, bədənini, nəinki onun artıq dövrana güzəştə getmiş, kiçilmiş Mən-ini, həm də onun ilkin pak, məsum Mən-ini və bu Mən-in Oqtayın qəlbində məskən salmış əbədi həyatını Allahın iradəsindən kənarda təsəvvür etmək əslində dinin təhrif olunmasıdır. Bəli, Oqtayın qədəm qoyduğu «həqiqi varlıq» dünyası da Sartrın qəhrəmanlarının dünyası qədər qaranlıqdır, çünki ilahi işıqla təmasdan məhrumdur.
1
2 Yenə orada, səh.258. - 333 -
Lakin Cabbarlının qəhrəmanı mahiyyəti etibarilə bir Şərq insanıdır; o, ruhu bədəndən üstün tutur. Bədən maddi dünyanın ictimai və təbii mühitin iştirakçısı olmaqla həqiqi böyük varlığın, əbədi ruhun müqabilində cılız və miskindir. Əbədiyyətə qovuşmaq istəyən ülvi, ruhani məna kəsb etmək istəyən insan bədəndən və onun istəklərindən imtina etməlidir. Mənsur Həllac da həqiqi dünyaya, əbədiyyətə qovuşmaq üçün öz bədənindən tez xilas olmağa çalışır, insanlardan onu öldürmələrini xahiş edir. Lakin Oqtayın Firəngiz üçün hazırladığı aqibət heç də təkcə bununla bağlı deyildir ki, onun həqiqətə daha çox adekvat olan mükəmməl obrazı Qərb səltənətində qərar tutduğundan bədəninin cismani dünyada mövcudluğu önəmini itirir. Oqtay Firəngizi həyatın riyakarlığından xilas etməklə əslində onu çirkabdan azad etmiş olur. Təsadüfi deyildir ki, F.Nitsşe insanı çirkli axın hesab edirdi. Ancaq dəniz olanlar bu çirkab axınını udsa da, özü çirkli olmur. Bu mənada dəniz olmaq isə adi insanın yox, ancaq fövqəlinsanın nəsibidir. 1
Dəniz olub çirkabı udmaq, yoxsa dağ çayı olub çirkabı yuyub aparmaq və başqalarını da təmizləmək əzmi ilə axıb keçmək!? F.Nitsşe «Zaratustra belə demişdir» əsərində yazır: «Nə vaxtsa ruh bədənə nifrətlə baxır: onda bu nifrətdən daha yüksək heç nə yox idi, – o, bədəni ac, arıq və idbar görmək istəyir. O, bədəndən və yerdən aralanmaq, qaçmaq istəyir. Amma əslində ruhun özü daha ac, arıq və idbardır. Və qəddarlıq onun nəsibi idi». 2
Göründüyü kimi, F.Nitsşe Cabbarlıdan fərqli olaraq təkcə bədənin, heyvani nəfsin, ictimai mühitin eybəcərliyindən deyil, həm də ruhun, zəkanın miskinliyindən, eybəcərliyindən danışır. «Mənim zəkam nədən ibarətdir? O biliklərə bir şir öz şikarını əldə edən kimimi yiyələnir? O, kasadlıq və çirkab, özündən miskin bir razılıqdır!». 3 Eyni fikri Nitsşe səadət, xeyirxahlıq 1 Ф.Ницше. Сочинения в двух томах. Т. 2., М., 1998, стр. 9. 2 Ф.Ницше. Так говорил Заратустра // Сочинения, том 2, М., 1998, стр. 8-9. 3 Yenə orada, səh. 9. - 334 -
haqqında da söyləyir. Adi insanın nəsibi yazıqlıq, miskinlikdir. Bunların fövqündə durmaq üçün fövqəlinsan olmaq lazımdır. Bu mənada Nitsşe insanı heyvanla fövqəlinsan arasında tarım çəkilmiş bir körpüyə bənzədir. İnsan özlüyündə məqsəd deyil, o, ancaq bir körpüdür, keçiddir və özünün məhvidir. Bu körpüdən keçənlər həlak olurlar. Onları ona görə sevmək olar ki, bu tərəfə nifrət edərək o biri sahilin həsrətini çəkirlər. 1
işıqlandıracaq mənbəyi görə bilməsə də, onun bu işığa doğru can atmasından, «fövqəlinsan» idealından bəhs edir. «Allah ölmüşdür» deyən Nitsşe fövqəlinsan simasında yeni Allah axtarışına çıxır. Sartr yaradıcılığında da Nitsşenin açıq-aşkar təsiri duyul- maqdadır. Lakin Sartrın ateizmi də mütləq deyil. O, da «işıq» axtarmaq məcburiyyətindədir. Sartra görə, insan mövcudluğun bulanıq mənasızlığına atılmışdır; bununla belə ancaq bu mənasız mənfi dünyada azadlığa nail olmaq, hər hansı bir asılılıqdan xilas olmaq müm- kündür. Sartr fəlsəfəsini təhlil edən Artur Uyubşer bu kontekstdə yazır ki, «insanın özü üçün varlığı» «özündə şeylərin varlığına» qarşı dayanır və onları heçlik ayırır… İn- sanın mövcudluğu inkarçı məxsusiləşmə yolu ilə varlığın ağu- şundan ayrılır və sərbəst seçim sayəsində varlığı (Dasein) müəyyən varlığa (Sosein) çevirir. 2
tərəfindən fərqləndirilmişdir. İnsan varlığı dərk etməyə çalışar- kən və ya varlıqla hər hansı bir təması zamanı burada «insanın iştirakı» amili ortaya çıxır. Bununla yanaşı «varlığın özünü», başqa sözlə «özündə varlığı» da fərqli bir mahiyyət kimi nəzərə almaq lazım gəlir. Bütün çətinliklər də «insanın iştirakını», transendental və psixi eqo-nu, hər hansı bir subyektiv amili çıxdıqdan sonra «varlığın özü», bizim üçün qaranlıq olan bir şey haqqında danışarkən ortaya çıxır. Haydegger yazır ki, iştirak varlığa necə isə aid olduqda və həmişə aid olubsa
1 Yenə orada, səh. 10. 2 А. Хюбшер. Мыслители нашего времени. М.,1994, стр.210. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|