FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 329 -
görüntü ilə varlıq arasındakı təzada müraciət edir. Həm də maraqlı burasıdır ki, Oqtayın məntiqinə görə əsl həqiqət ancaq varlıq ola bilər. Görüntü həqiqətin olsa-olsa surəti, kölgəsi ola bilər. «Bəlkə sən bir kölgəsən? Bəlkə güzgülərdəki şəkillərdən birisən? Sənin həqiqət olduğuna bir sübut varmı?» Sartrın qəhrəmanı da varlıq axtarır. Lakin o, çılpaq varlıqda ancaq eybəcərlik görür. Cabbarlı üçün isə həqiqət istənilən halda gözəldir, gözəllik həqiqətdir: «Daşdır, qoy daş görünsün. Neyçin gizlədirsiniz? O, çirkin də olsa həqiqət olduğu üçün gözəldir». Cabbarlı ilə Sartr arasında, Oqtayın atəşin nifrəti, çılğın etirazı ilə Rokantenin qaranlıq düşüncələri arasında nə qədər bənzəyiş olsa da, onların eyni bir fəlsəfi mövzuya: varlıq və heçlik probleminə müraciəti və hətta bu problemi təhlil edərkən işlətdikləri ifadələrin belə olmazın dərəcədə yaxın olması heç də dünyagörüşlərin və fəlsəfi baxışların eyniyyətinə dəlalət etmir. Oqtayın qəlbi işıqlıdır. O, öz qəlbindəki həqiqət idealından çıxış edir. Rokanten isə qaranlıq və cansıxıcı bir həyat yaşayır. Baxmayaraq ki, Oqtay da, Rokanten də öz varlıq axtarışında heç də ürəkaçmayan, əksinə, ürək bulandıran, rəngsiz, parıltısız, çırpaq bir mövcudata gəlib çatıblar. Lakin əsas fərq ondan ibarətdir ki, Oqtay heç olmasa bir dəfə işığı görmüşdür və həyatda, reallıqda olmayan bu işığı öz qəlbində yaşadır. Oqtay işıqda durub, qaranlığa baxır. Rokanten isə qaranlıqdan qaranlığa baxır. Cəmiyyətin naqisliyi, daha yaxşı cəmiyyət arzusu və ümidi doğura bilər. Amma naqislik varlığın öz təbiətindədirsə, onda insan ümidini tamamən itirir və yaşamağın mənası qalmır. Oqtay Eloğlunun Firəngizə qəsd etməsi məhz bu hissiyyatın, «həqiqi ölümü yalançı həyatdan üstün tutmaq» fəlsəfəsinin təsiri ilə baş verir. Daha doğrusu, Oqtay əslində Firəngizi bu yalan dünyasından azad edir. Hadisələr dünyasında qətl kimi görünən bu addım Oqtayın həqiqət dünyasında xilaskarlıq missiyasından başqa bir şey deyildir. Sartrın qəhrəmanı da eyni ilə belə düşünür: «Mən dumanlı şəkildə düşündüm ki, bu heç nəyə yaramayan mövcudatdan heç olmasa birini silmək üçün - 330 -
həyatla hesabı çürütmək lazımdır». 1
Oqtay kimi insan bədəninə sümükdən, ətdən, qandan və s. ibarət olan sadəcə bir cəsət kimi baxır. Və intihardan sonra onların bu bağçanı zibilləyəcəyi və burada artıq bir şey kimi görünəcəyi haqqında düşünür. 2 Müqayisənin təfərrüatına varsaq görərik ki, Cabbarlının qəhrəmanı mövcudatın əsasında duran varlığa doğru daha bir addım atmışdır. «Bir yığın ət, bir yığın sümük»dən sonra Oqtay «hətta o da deyil, bir ovuc su, bir yığın duz, torpaq, kül», – deməklə bədənin də öz növbəsində torpaqdan, sudan yarandığını nəzərə çarpdırır. Kimsə deyə bilər ki, bu haqda fikirlər hələ Fales, Empe- dokl dövründən var idi. Lakin Sartr fəlsəfəsinin (həm də Cabbarlı fəlsəfəsinin) özəlliyi bundan ibarətdir ki, onlar bu abs- traksiyanı fəlsəfi traktatdan insanın gündəlik həyatına gətirir və görüntünün arxasında varlığı təsəvvür etməyə çalışırlar. Və bu zaman həyat çox cansıxıcı və dözülməz olur. Lakin nə qədər dözülməz, ürək bulandıran olsa da – həyatın özü, iç üzü elə bu imiş. Rokanteni keçirdiyi hissin necəliyi yox, həqiqi mənası daha çox maraqlandırır: «Mən artıq məqsədə çatdım, nəyi ki, bilmək istəyirdim artıq bilirəm, yanvardan başlayaraq məndə baş verənlərin hamısını mən artıq anladım. Ürək bulantısı keçmədi və çətin ki, tezliklə keçsin, amma mən ondan daha əziyyət çəkmirəm, – bu, xəstəlik deyil, hansı isə keçici hal deyil, bu, mən özüməm». 3 Və bunu dərk etdikdən sonra şeylərin bər-bəzəyi varlığa uyğun gəlməyən aldadıcı görünüşlər insanı əsəbləşdirir və şeylər ona sanki bir «dekorasiya kimi görünür». Bu «laklanmış», pardaqlanmış görüntülər atıldıqda, «örtüklər götürüldükdə» şeylərin rəngarəngliyi itir, yerdə varlığın nizamsız, eybəcər, çılpaq mənzərəsi qalır. 4 (Bu ifadələr necə də tanışdır, lakin biz onları Oqtay Eloğlunun səhnədəki monoloqundan yox, Sartr qəhrəmanının düşüncələrindən iqtibas gətiririk və oxucularımızın nəzərinə çatdırırıq ki, Sartrın bu
1 Ж.-П.Сартр. Тошнота, М., 1994, стр. 138. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada, səh. 136. 4 Yenə orada. - 331 -
dünyaca məşhur «Bulantı» romanı 1938-ci ildə, «Oqtay Eloğlu» səhnəyə çıxdıqdan xeyli sonra işıq üzü görmüşdür.). Maraqlıdır ki, Sartr «Milçəklər» pyesinə də Elektranın dilindən analoji monoloq daxil edir. Bu dəfə hədəf Yupiterin heykəlidir. Elektranın gözlədiyi adam qılıncını çıxarıb, bu möh- təşəm Yupiteri iki yerə böləcək və hamı görəcək ki, əslində bu bir odun imiş. Bəli, ölülərin Allahı bəyaz bir ağac kötüyü imiş. Sonra Yupiterlə danışırmış kimi üzünü ona tutaraq deyir: « Üzündəki dəhşət və qan – ancaq bir boyaq imiş, elə deyilmi?.. Sən gözəl bilirsən ki, tiyənin zərbəsi səni iki yerə ayıracaq, amma heç bir damla qanın da çıxmayacaq». 1 Elektra da Rokanten kimi, Oqtay kimi saxtakarlığa nifrətini gizlətmir və yalançı görüntü arxasında həqiqi varlığı axtarır. Cabbarlı yaradıcılığında bədii-fəlsəfi fikrin vüsəti qəh- rəmanı cari həyatın, çağdaş ictimai mühitin görünən prob- lemlərindən daha dərin qatlara aparır və təzahürlə mahiyyət, görüntü ilə varlıq, aldanışla həqiqət arasında ziddiyyətlərin həll yolu axtarılır. Oqtay görüntülərin, fenomenlərin həqiqi varlıqla,
Pərdələr nə qədər gözəl görünsə də və onun arxasındakı divar nə qədər çılpaq və cansıxıcı olsa da, həqiqi varlıq birinci yox, ikincidir. «Hər şey göründüyü kimi deyil, olduğu kimi görünsün» 2 , – mövqeyi əslində Husserl və Sartr fenomenologiyasında fenomenin şeyə adekvatlığı problemi ilə səsləşir. Düzdür, Qərb filosofları şeyi, varlığı məhz görüntülər silsiləsi kimi təqdim etməkdə həmrəydilər, lakin Husserl fenomeni, görüntünü önə çəkir və ondan o yana hansı isə fərqli bir varlığın mövcudluğunu qəbul etmir. Sartr isə varlıq axtarışında daha israrlıdır və maraqlıdır ki, bu axtarışlarda o, hansı isə başqa yolla deyil, məhz Oqtayın yolu ilə gedir. Bu yol isə qaranlığa aparır: «Süni işıqlara lüzum yox! Dünya qaranlıqdır, qoy qaranlıq görünsün. Qaldır bu güzgüləri, qoy bu şaşqın bəşəriyyət bir dəfə də olsa həqiqəti görsün, görsün ki, o bir
1 Жан-Полъ Сартр, Алъбер Камю. Две грани экзистенциализ- ма. М., 2001, стр.20. 2 Cəfər Cabbarlı, səh. 257. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|