Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sosializmdə ihtilal anlayışı.
1789-cu ildən sonra Avropada «revolution» sözü yalnız ida rə edənlərin həyata keçirdiyi kiçik və əhəmiyyətsiz dəyişik liklər deyil, bütün cəmiyyətin təməlini alt-üst edən ciddi sar sıntılar kimi dəyərləndirilir. C.Meriç bu fikri ciddi dəlillər, məntiqi vasitələrlə əsaslandıra bilir. O, göstərir ki, inqilabın cəmiyyətdə baş verən köklü dəyişiklik olması fikri Avropa da da birdən-birə yaranmadı, uzun təkamül yolu keçdi, müxtəlif nöqteyi-nəzərlər yarandı. C.Meriç maraqlı sual irəli sürür: «Necə olur ki, təbiət elmlərində «revolution» təkrar olunmanı, yerində saymağı, yəni dairəvi hərəkəti ifadə edən söz olduğu halda, sosial sa hədə yerindən qopmağı, irəliləyişi, bir məchula doğru can atmağı bildirir? (s.113). Hətta yeni aristotelçilər də sübut etməyə çalışırdılar ki, siyasi həyatda da baş verən dəyişiklik lər dairəvi hərəkət kimi gerçəkləşir. Ölkələr həmişə eyni ha kimiyyət formalarını təkrar edirlər. Başqa sözlə, şəhər döv lətlərinin vaxtaşırı üstünlük verdiyi idarəçilik tərzi var, yeni bir hakimiyyət forması icad etmirlər. Monarxiya krallığı doğurur, krallığın pozulması tiraniya yaradır, tiraniya sona çatandan sonra səhnəyə aristokratiya gəlir və oliqarxiyaya qarşı çıxır. Sonra qurulan demokratiya pozulandan sonra oxlokratiya üçün zəmin hazırlanır. C.Meriçin fikrincə, yeni aristotelçilər hökumətlərin yaratdığı bu «revolutiomnı dövri hərəkət adlandırırlar. Belə ki, ölkələr eyni yol keçir, daim hərəkətin başlanğıc nöqtəsinə dönürlər. Burada C.Meriç yeni aristotelçilərin mövqeyini şərh edərkən bəzi dəqiqsizliyə yol verir. Lakin onun fikri aydın dır: inqilab dövri hərəkət deyil. O, yazırdı: «Göründüyü ki mi «revolution» sözünü ilk işlədənlər onu dövri bir hərəkət hesab etmişlər. Onlar üçün təməldən qopmaq, yeniləşmə söhbət mövzusu deyil. Kondorsyönün180 tənqidləri əsrlərcə hökm sürən bu anlayışa son qoydu. Cəmiyyət, onun fik rincə, yerində saymır, saya da bilməz, sosial həyatın qarşısı alınmaz qanunu irəliləmədir. Heç bir ölkə tərk etdiyi haki miyyət formasına qayıtmaq istəmir. Amma şüarlarda kök salan bu yeni inam «revolution» sözünün də mənasını dəyiş 180 Kondorsyö Jan A ntuan (1743-1794) - fransız filosofu, «Ensiklope- diya»nın əməkdaşı, Fransız Akademiyasının katibi. 74 dirdi. Lakin sözün belə dəyişməsi filosofların beynində ger çəkləşmədən öncə ictimai həyatda özünü göstərmişdi. Fran sa inqilabında məlum hakimiyyət formalarından heç birinə üstünlük verilməmişdi. Bu inqilab yeni bir azadlıq anlayışı, yeni bir şüur tərzi gətirdi. Odur ki, 1815-ci ildə Fransa tə krarən krallığa qayıtmaq məcburiyyəti qarşısında qalanda, bu dəyişikliyə «revolution» deyil, «restavration» deyilmişdi» (s.113). Bu fikir Böyük Fransa inqilabının təsiri altında olan Avropa ziyalıları arasında geniş yayılmışdır. C.Meriç doğru olaraq yazır: «Deməli XIX əsrdə ihtilal deyiləndə ağıla Fransa inqilabı gəlir. Məvhum ümumiləşdirilməmiş, mücər- rədləşdirilməmişdi, əslində ya sevgi, ya da nifrətlə qarşıla nır. Liberallar üçün qələbə, kralçılar üçün fəlakət idi» (s.115).
C.Meriçin dediklərinə aydınlıq gətirmək üçün aşağı dakıları əlavə etməyi lazım bilirik. «İnqilab» anlayışı müasir anlamda «demokratiya» termini ilə eyni vaxtda meydana gəlmişdir. Şimali Amerika və Fransada XVIII əsrin axırla rında aparılan mübarizənin müvəffəqiyyəti tam aydınlığı ilə dünyanın tamamilə yeni bir vəziyyətə keçdiyini göstərənə qədər bu termin o qədər də çox işlədilmirdi. O dövrə qədər «inqilab» («revolution») termini əsasən öz əvvəlki mənasını saxlamışdı: «dairəvi hərəkət» (ingiliscə «revolve» fırlama deməkdir). Amerikan və fransız liderləri həqiqətən inanırdı lar ki, onlar təbii vəziyyətə qayıdırlar. Onlar bəyan edirdilər ki, bütün insanlar azad və bərabər doğulurlar, lakin sonra- lar kral və başqa hökmdarların zülmü altına düşürlər; inqi lab xoşbəxt təbii vəziyyəti bərpa etmək vasitəsi olmalıdır. C.Meriç belə hesab edir ki, inqilab haqqında danışar kən anarxistlərin də fikirlərini bilmək lazımdır. O, yazır: «...Anarxizmə görə ihtilal xalqın qəlbindən fışqırır. Amma kütləni şüurlandırmaq üçün kiçik bir azlığa da ehtiyac var. Kütlə tənbəldir, uşaq aləmindədir. Yetişdirilməsi, döyülməsi lazımdır. Kütləni canlandıran düşüncə həmişə seçilmiş az lığın beynində yaranmışdır. İhtilal öz-özünə deyil, yuxarıdan istiqamətləndirilməlidir. Liderlər ihtilal qasırğası içində görünməyən pilotlara bənzəməlidir» (s.115). C.Meriçin fik rincə anarxistlər inqilaba düzgün tərif verə bilmirlər. Biz də 75
onun fikri ilə razılaşaraq əlavə etmək istəyirik ki, anarxizm cəmiyyət haqqında elə təlimdir ki, rəhbər başlanğıc kimi yalnız fərdin iradəsini qəbul edir. Hər hansı avtoriteti və dövlət quruluşunu inkar edir. Anarxizm cərəyanının içəri sində də fərqli fikirlər olmuşdur. Lakin anarxizm növlərinin hamısı yıxıcı və inkaredici xüsusiyyətlərinə görə eyni olmuş lar.
XIX əsrin Avropa burjua müəllifləri üçün ihtilalın iqtisa diyyat ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. 1789-cu il ihtilalı irsən ke çən zadəgan imtiyazlarını ləğv etmişdi (əlbəttə, həmin inqi labın əhəmiyyəti bununla məhdudlaşmır). XX əsrin ihtilal anlayışı isə C.Meriçə görə əsasən iqtisadi faktorlar üzərində qurulur. Bu iki mövqe arasındakı fərqi qabarıq şəkildə önə çəkmək sosializm nəzəriyyəsinin məhsuludur. Ona görə də ihtilal anlayışının inkişafını araşdırarkən C.Meriç sosialist lərin bu mövzu ilə əlaqədar dediklərini nəzərə alır və qısa şəkildə bəzi sosialistlərin fikirlərini təhlil etməyə çalışır. C.Meriç, öz təbirincə, «kommunizmin piri» və «coşğun ihtilalçı» sayılan fransız filosofu Babefin (1760-1797) belə bir fikrini misal göstərir: «1789-cu il patrisilər ilə plebeylər, zənginlər ilə yoxsullar arasında bir savaşdır, rəhbərlik edən lər sinfi mübarizə aparmaq məqsədində idilər. Sosial ihtilal ilə tamamlanmayan siyasi ihtilal yəqin ki, olmayıbdır. Fran sız ihtilalı sadəcə olaraq daha böyük, daha dərin və ihtilalla- rın sonuncusu olacaq başqa bir ihtilalın mücdəçisidir» (s.116-117). Deməli, Babefə görə, Fransız ihtilalı tamam lanmayıb, yeni əsl ihtilal olmalıdır. Fransız mütəfəkkiri Sen-Simon (1760-1825) Fransız ihtilalını həm sosioloq, həm də tarixçi kimi tədqiq etmişdir. Qeyd edək ki, C.Meriç bu sosialist haqqında xüsusi araş dırmalar aparmış və onun fikir dünyasına xüsusi kitab həsr etmişdir: «Sen-Simon. İlk sosioloq, ilk sosialist», onu ustad adlandırmışdı. Sen-Simonun belə bir fikri vurğulanır ki, «XIX əsr Avropa cəmiyyətinin taleyində dönüş nöqtəsi, o dövrdə kommunaların yaranması və azad fəaliyyət göstər məsi ola bilər. Xalq artıq feodal təzyiqindən azad olmaq və öz məqsədlərini gerçəkləşdirmək istəyirdi. Üçüncü sinif tarix səhnəsinə çıxmışdı. Çəkişmə əsrlərcə davam edir, lakin mə 76 nəvi nüfuz uğrunda səhnə arxasındakı savaş qələbə çalan dan sonra yeni bir savaş başlayır...» (s. 117). İnqilab haqqında danışarkən yəqin ki, Marksı yada salmamaq mümkün deyil. C.Meriç də belə edir və Marksın inqilabın səbəbi haqqındakı məşhur sözlərini misal gətirir: «Öz inkişafının məlum mərhələsində maddi məhsuldar qüvvələr mövcud istehsal münasibətləri ilə ziddiyyətə girir... Bu münasibətlər məhsuldar qüvvələrin inkişaf formasından onların buxovuna çevrilir. Bu vaxt sosial inqilab dövrü baş layır».181 C.Meriç Marksın sosial inqilab haqqındakı fikirlərini təhrif etmədən düzgün şərh edir. O, deyir ki, Marksa görə əsas bazisdir və buradakı dəyişikliklər istər-istəməz üstqu ruma həlledici təsir göstərir. Bütün inqilablar sosial xarakter daşıyır, çünki onlar cəmiyyətdə hökm sürən əsas münasibət ləri dəyişmək üçün başlayır. Lakin tarixdəki inqilabların bə ziləri natamamdır və insanların sosial münasibətlərini kökü ndən dəyişdirmir, yəni bir sinfin hakimiyyəti yerinə başqa sinfin hakimiyyəti qurulur, sosial-siyasi təməl dəyişdirilmir. Burjua inqilabları məhz belə olur. Cəmiyyəti kökündən dəy işən isə yalnız proletar inqilabı ola bilər. C.Meriçin bu iza hını tamamlamaq üçün Marksın aşağıdakı sözlərinə müraciət etməyi məqsədəuyğun sayırıq: «Hər bir inqilab köhnə cəmiyyəti dağıdır, elə buna görə də sosialdır. Hər bir inqilab köhnə hakimiyyəti devirir, elə buna görə də siyasi xa rakter daşıyır».182 XX əsrin əvvəllərində də sosialistlərin inqilab haqqın dakı fikirləri əsasən XIX əsr ənənələrinin davam etdirilməsi ilə xarakterizə oluna bilər. Ümumiyyətlə inqilab nəzəriyyəsi tək marksistlər arasında deyil, onlara əks olan siyasi dok- trinlərdə də geniş yer alır. Məsələn, II Beynəlmiləldə birlə şən partiyalar inqilabdan çox təkamülə meyl göstərirdilər. C.Meriç Bernşteynin məşhur fikrini misal göstərir. Bern- şteynə görə sosializmin qələbəsi üçün proletariat diktatura sına ehtiyac yoxdur. Buna baxmayaraq bəziləri Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində zorakılığı tarixin hərəkətverici 181 К.Маркс и Ф.Энгельс. Сочинения, Т.13, с.7. 182 Yenə orada, C.l, s.448. 77
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|