Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Behicə Boran
- İlhan Səlcuk
- Mihri Belli
ittifaqlarının apardığı iqtisadi mübarizə fəhlə sinfinin həyat səviyyəsində nisbi bir yüksəlmə yarada bilsə də, kapitalist quruluşunu sosialist bir quruluş ilə əvəz edə bilməmişdir».158
miyyətə gələ bilərlər. Demokratik yol ilə parlamentdə çox luğu ələ alaraq öz hökumətini quran sosialist partiyası ölkə də sosializm quruculuğu işini müvəffəqiyyətlə həyata keçirə bilər.
rizə yolu ilə hakimiyyətə gələ bilərlər. Daxili irtica qüvvələ ri, kompradorlar və imperializm heç vaxt imkan verməzlər ki, sosialistlər dinc yol ilə hakimiyyəti ələ alsınlar. Mihri Belli: Türkiyədə hələ milli-demokratik inqilab qələbə çalmamışdır. Ona görə indiki dövrdə vəzifə bu inqi labı həyata keçirməkdir. Bunun üçün ölkənin istiqlaliyyətini möhkəmləndirmək, feodal qalıqlarını ləğv etmək, xalqa so sialist biliyi vermək lazımdır. Bu inqilabın əsas qüvvələri aşağıdakılardır: şəhər və kənd proletariatı, şəhər və kəndin yarım proletariatı, kiçik burjuaziya, inqilabçı ziyalılar.159 Bütün türk müəllifləri siyasi mövqelərindən asılı ol mayaraq inqilabı hakimiyyət problemi ilə bağlayırdılar. La kin onlar öz siyasi mənafelərinə uyğun olaraq inqilaba tərif verirdilər. Məsələn, E.Tüfəkçi yazırdı: «Devrim, yəni sosial inqilab, mahiyyət etibarilə, bir ölkədə hakimiyyətin, tor pağın və istehsal vasitələrinin bir sinifdən, ya da bir çox si nifdən, tarixi inkişaf prosesində daha mütərəqqi bir rolu ye rinə yetirən başqa bir sinfin ya da siniflərin əlinə keçməsi deməkdir».160 İnqilab nəticəsində yeni dövlət formasının yaranmasını burjua ideoloqları da inkar etmirlər. Bu işdə sinfi mövqe ön plana keçir. Əsas məsələ burada odur ki, inqilab hansı döv lət formasını - sosialist, yoxsa burjua hakimiyyət formasını yaradır. 158 A.Aşçıoğlu. Türkiyede sosyalizm ve işçi hareketi. Bax: «Yön», 17 ha- ziran 1966, s. 12. 159 Bax: «Ant», 2 ocak 1968, s.10. 160 E.Tüfekçi. Doğuda olmak nedir? Bax: «Yön», 21 ocak 1966, s.9. 66 Müasir türk müəlliflərinin bəziləri dövlətin sinfi ma hiyyətini ümumiyyətlə inkar edirdilər. Onların fikrincə döv lət bütün xalqın mənafeyini ifadə edir. Bu cəhətdən Tələt Köseoğlunun dövlət haqqındakı fikirləri xarakterikdir. O, yazırdı: «...Dövlətin tərifini bu cümlələrlə ifadə etmək mümkündür. Dövlət müəyyən bir torpaq üzərində yaşayan millət dediyimiz insan topluluğunun öz əsas mənfəətlərini və ehtiyaclarını təmin etmək üçün həyata keçirilməsi zəruri olan tədbirləri təşkilatlandırmasıdır. Monarxiya və ya dik- tatorluq idarələrində də dövləti bir fərdin və ya zümrənin mənfəətlərini təmin etmək üçün millətin təşkilatlanması şək lində göstərmək səhvdir. Fərdin və ya bir zümrənin mənfəət və ya ehtiyaclarını təmin etmək üçün heç bir vaxt, heç bir dövrdə insanlar bir araya gəlib dövlət dediyimiz təşkilatı meydana gətirməmişlər». T.Köseoğlu dövlətin sinfi təbiətini inkar edir və göstərir ki, dövlət bir zümrənin mənafeyini deyil, hamının rifahını təmin etməlidir. O, yazır: «Demokra tik idarələrdə də vəziyyət eynidir. Rəhbərlik edən orqanlar öz hakimiyyətlərini ümumiyyətin mənafe və ehtiyaclarına uyğun bir şəkildə həyata keçirə bilməsələr kənar edilir lər».161
Mürtəce türk ideoloqları arasında Türkiyənin tərəqqisi üçün yeganə yolu diktatorluq rejiminin yaranmasında gö rənlər də vardı. Onlar deyirdilər ki, iqtisadi cəhətdən geri qalmış bir ölkə demokratiya yolu ilə inkişaf edə bilməz. Belə müəlliflər Türkiyədə parlamentarizm mövcudluğundan na razıdırlar. Məsələn, Nurettin Topçu təklif edirdi ki, Türkiy ədə diktatorluq qurulsun. Onun fikrinə görə demokratiya «mənəvi sərvətləri aşağı təbəqələrin arzusuna qurban verir». N.Topçu başda bir şəxs olmaq üzrə bir qrup adamın hök mranlıq edə biləcəyi «ziyalılar respublikasının» qurulmasını arzu edirdi. O, belə hesab edirdi ki, «yeni qayda», yəni «ziy alılar respublikası» qurmaq üçün kamalist inqilabın əldə et diyi nailiyyətləri ləğv etmək lazımdır, çünki kamalizm ideya ları «bizim ölkə üçün yabançıdır və milli deyil».162 Beləliklə, 161 T.Köseoğlu. Demokrasida davalarımız. İstanbul, 1962, s.494. 162 Bax: «Forum», 15 mayıs 1961, s. 12. 67
Nurettin Topçu mürtəce, millətçi, diktator rejimin, yəni fa şizmin qurulmasını arzulayırdı. Lakin türk müəlliflərinin əksəriyyəti Türkiyədə parla- mentar respublikanın yaşamasını istəyirdilər. Məsələn, İsmet Giritli «Demokratiya yolunda» kita bında göstərir ki, parlament seçkiləri demokratiyanın əsas xarakter xüsusiyyətlərindən biridir. Onun fikrincə demokra tiya qurmaq üçün bu hələ kifayət deyil. Ona görə ki, parla mentdə çoxluğu əldə edən partiya müxalifətçi partiyaların fikrilə razılaşmadan ölkəni diktatorluq üsullarilə idarə edə bilər.163 İsmet Giritli doğru deyir ki, tənqid diktatorun təbiəti nə yaddır. Diktator bütün vasitələrdən istifadə edərək çalışır ki, öz düşmənlərini hər cür siyasi fəaliyyətdən kənar etsin. O, xalqın tələblərilə hesablaşmır. Elə buna görə də belə re jim uzun müddət yaşaya bilmir və öz yerini demokratiyaya verir.164 Beləliklə, bir çox türk müəlliflərinə görə azad par lament seçkiləri demokratiyanın ən əsas əlamətlərindən olsa da, diktatorluq rejiminin yaranmasının qarşısını tamamilə ala bilmir. İsmet Giritli yazır ki, demokratiyanın ən əsas xüsusiyyəti seçki yolu ilə qurulmuş hökumət ilə yanaşı mövcud olan, heç bir təzyiqə məruz qalmayan, siyasi fəa liyyətdə olan sərbəst müxalifətin olmasıdır. Sonra o, yazır ki, müxalifət siyasi quruluşun zəruri ünsürüdür. Müxalifət hökumətin fəaliyyətində olan nöqsanları üzə çıxardır. Hö kumət tənqid edilməyən yerdə əsl demokratiya ola bilməz.165 Türk alimlərinin əksəriyyəti demokratiyanın ayrılmaz əlaməti kimi çoxpartiyalı sistemi təbliğ edirdilər. Onlar tək partiyanın mövcud olduğu bütün dövlətləri antidemokratik dövlət adlandırırdılar. Professor Turxan Feyzioğlu yazır ki, əsl demokratiya «azad seçki yolu ilə hakimiyyətə gəlmiş» hökumət qarşısında sərbəst müxalifətin olduğu yerdə ola bilər. Müxalifəti siyasi quruluşun əsas və zəruri ünsürü he sab etməyən hakimiyyət demokratik ola bilməz.166 1631.Giritli. Demokrasi yolunda, s.15. 164 Yenə orada, s.75-76. 165 Yenə orada, s. 16. 166 T.Feyzioğlu. Demokrasiye ve diktatörlüğe dair. İstanbul, 1957, s.l. 68 Bununla birlikdə, türk müəlliflərinin bir hissəsi xəbər darlıq edirdi ki, bəzi hallarda müxalifət partiyaları hakim partiyanı tənqid etməklə milli tərəqqinin qarşısını ala bilər lər. H.Z.Ülkən yazırdı: «Demokratiyanın hökm sürdüyü yerdə görüş fərqi olması zəruridir. Doğrudan da düşüncə azadlığı olan yerdə görüş fərqi olar. Bu görüş fərqləri təşki latlanıb siyasi partiyalar halını alırlar. Fəqət siyasi partiya ların ifrat dərəcədə qütbləşməsi, siyasi ehtirasın hər şeydən üstün görülməsi milli birliyi təhlükə altına alır».167 Bir çox türk alimləri çoxpartiyalı sistemə və ümu miyyətlə Türkiyədəki parlamentarizmə qarşı çıxırdılar. Əh məd Həmdi Bəşər belə hesab edirdi ki, çoxpartiyalı parla ment rejimi Türkiyədə gələcəkdə mümkün ola bilər. O, ya zırdı ki, hal-hazırda müxalifətdə olan şəxs dünənki diktator olsa da indi azadlıq tərəfdarıdır, hakimiyyətdə olan şəxs isə dünənki azadlıq qəhrəmanı olsa da indi azadlıq düşmənidir. Sonra o yazır ki, çoxpartiyalı sistem yaratmaqla, Türkiyədə demokratiya qurmaq olmaz.168 Əhməd Həmdi Bəşər dövlətin iqtisadi həyata müdaxilə etməsinin qəti əleyhinə idi. Onun fikrinə görə, azadlıq - şəx siyyətin dövlət üzərində qələbəsidir, Qərbdə şəxsiyyət xüsusi mülkiyyətin hökmranlığına əsaslanaraq azadlığa çıxmışdır. Qərbdə siyasi hakimiyyət xalqın iradəsinə tabedir, çünki dövlətin mülkiyyəti yoxdur, o fəhlələrə iş vermir. Türkiyədə isə vəziyyət tamamilə başqadır, odur ki, xalq dövlətin zülmü altındadır.169 Türk ideoloqları özlərinin Qərbdəki həmkarları kimi marksizmin proletar diktaturası nəzəriyyəsinə qarşı çıxırdı lar. Adnan Güriz yazır ki, fəhlə sinfi öz diktaturasını yara daraq bütün sinifləri əzir.170 Türk ideoloqlarının əksəriyyəti bu fikirdə idilər. Qərb ideoloqları bu dövrdə sosializmin məhv olacağı və kapitalizmin yenidən bərpa olunacağı haqda az yazırdı lar. Onlar daha çox sovet quruluşunu və «Xalq demokratiy- 167 H.Z.Ülken. Siyasi partiler ve sosyalizm, s.85. 168 A.H.Başar. Demokrasi buhranları, s.40-50. 169 Yenə orada, s.35. 170 Yenə orada. 69
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|