Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Osmanlı Imperatorluğu dövrü.
ləndirmişdir. Əhməd bəy öz müəllimi, məşhur fransız şərqşünası və din tarixçisi E.Renanın (1823-1892) islam haqqında etdiyi tənqidi çıxışlarına qarşı yazırdı ki, islam «tarixi tərəqqinin böyük amilidir». Ağaoğlu Şərq xalqları üçün inqilab yolunu deyil, isla hat yolunu, cəmiyyətdəki ziddiyyətləri sinfi mübarizə və in qilab vasitəsilə deyil, «milli sülh», islam birliyi yolu ilə həll etməyi məsləhət görürdü. Əhməd bəy onu sosialist adlandı- ranlara etiraz edərək 1909-cu ildə yazırdı: «...Bizi sosialist kimi qələmə vermək... səhvdir! ...Bizi hələ bu təriqəti xəva- lidən, rəvayətdən, xəyal aləmindən olan iddia edirsiz. Bunu yüz il deyil, yüzlərcə illər müddətinə islaqma inanmayı- rız».187 O, daha çox marksizmə və onun Azərbaycanda yayılmasına qarşı çıxırdı. Ağaoğlu yazırdı: «Avropanın təzyiqi ilə sarsılmış və heyrətə gəlmiş müsəlman dünyası öz fəlakətinin səbəblərini axtarmağa başladı və bu özünütəhlil də müsəlmanlar arasın da üç meyli meydana çıxardı: 1) ifrat mütərəqqiçilər; 2) ifrat köhnəpərəstlər; 3) yeni panislamistlər». Əhməd bəy göstərirdi ki, ifrat mütərəqqiçilərin fik rincə, «bütün həyat tərzi Avropadan götürülməli və ona uyğun dəyişdirilməlidir». O, hesab edirdi ki, Avropada təh sil almış bu ziyalıların - «yeni müsəlmanların» səhvi onların ilkin olaraq «siyasətdən başlamaları oldu». Lakin Ağaoğlu- na görə müsəlman aləmi avropasayağı demokratiya üçün yetişməmişdir. Onun fikrincə siyasi partiyalarda birləşib, mütləqiyyət üsul-idarəsinə qarşı mübarizə aparmaq, «hələ yetişməmiş» xalq üçün demokratik konstitusiyaları vermək «sadəlövhcəsinə sehirli formulun qüvvəsinə inanmaq» de mək olardı. «Xalq islam həyat tərzi» baxımından siyasi çax naşmalara hazırlanmalıdır.188 Ağaoğlu yazırdı ki, ifrat köhnəpərəstlərə görə «köhnə likdən sərfinəzər etmək, qədimi vəsiyyətlərin zəifləməsi, əx laqsızlıq, dinin göstərişinə şübhə ilə yanaşmaq müsəlmanla rın bütün fəlakətinin yeganə səbəbidir». Avropa və onun 187 Bax: «Tərəqqi» qəzeti, № 16, 1909. 188 Bax: «Kaspi» qəzeti, 21 noyabr 1903. 94 mədəniyyətinin təsirinə ikrah hissi ilə yanaşmaq bu meylin səciyyəvi cəhətidir. Yeni panislamizm haqqında danışan Ağaoğlu üçüncü meyl kimi onu xüsusi təqdir edirdi. O, yazırdı: «İslam nica tının yeganə yolu Avropaya üstünlük verən bütün həyat ünsürlərini, onun universitet və məktəblərini, siyasi və inzi bati həyatını ağıla uyğun və ehtiyatlı surətdə müsəlman zə mininə keçmək, əkməkdir... Ağıllı ünsürlər hər iki ifrat cə rəyanı birləşdirəcək və hər iki tərəfi razı sala biləcək elə bir yol - ideya yaratmaq istəyirlər ki, ifrat mütərəqqiçilərin xəyal etdiyi kimi nə mücərrəd - zəminəsiz olsun, nə də ki, köhnəpərəstlik kimi zəmanənin ruhuna və dövrün tələbinə yad olsun... Bu panislamizmdir».189 Ağaoğlunun fikrincə müsəlmanlar arasında həlledici təsir göstərə biləcək meyl məhz panislamizmdir. Əhməd bəy yazırdı ki, o dövrdə Azərbaycanda ifrat mütərəqqiçilərin tərəfdarları müsəlmanların 1 faizini, ifrat köhnəpərəstlərin tərəfdarları 80 faizə yaxınını, yeni panis lamistlərin tərəfdarları isə 20 faizə yaxınını təşkil edirdi. Əhməd bəy tez-tez din xadimlərinə müraciət edirdi. Qatı dindar təəssübkeşliyini tənqid edən Ağaoğlu sünni-şiə davaları aparmaqla milli varlığa qovuşmağın imkansızlığını anlatmağa çalışır, elə buna görə də onların nifrət və qəzəbi nə düçar olurdu. 1905-ci ilin sonlarında Ağaoğlunun başçılığı ilə Azər baycan-erməni qırğınına qarşı çıxan «Difai» (müdafiə təşki latı) yaradılmışdı. Bu barədə o, yazırdı: «Qafqazda yaşayan xalqları hər zaman bir-biri ilə vuruşdurmaq, sönməyən ocağa başlarını qatıb, azadlıq mübarizəsindən çəkindirməy in, yüksələn milli azadlıq hərəkatını boğmağın tək çarəsini dəfələrlə təcrübədən keçirdikləri üçün erməni-Azərbaycan qırğınında görürdülər. İllərlə xəstə beyinlərə türk düşmənçiliyi yeritmiş ermə nilər tarix boyu Rusiyanın çaldığı havaya oynamış, hər fürsətdə günahsız azərbaycanlı qanını axıtmağı qəhrəmanlıq hesab etmişlər. Xalqımızın əleyhinə aparılan bu iş 3-5 ermə ninin ağılsız hərəkəti deyil, ətrafına silahlı dəstələr, Qərb 189 Bax: «Kaspi» qəzeti, 24 dekabr 1903. 95
dövlətlərindən havadarlar yığmış, əslində siyasi strategiyası və taktikası olan Daşnaksütunun - proqramlı bir təşkilatın işi idi».190 «Difai»nin fəaliyyəti nəticəsində düşmənin azğınlığının və qırğının qarşısı müəyyən qədər alınmışdı. Lakin çar reji minin təzyiqinə məruz qalan Ağaoğlu Türkiyəyə mühacirət etmək məcburiyyətində qalır və başsız qalan təşkilat dağılır. M.Ə.Rəsulzadə Ağaoğlu haqqında yazmışdı: «Əhməd bəy sadə qəzetçi deyil, eyni zamanda camaat adamı, maarif çi, siyasətçi və inqilabçıdır». «Onunla əməkdaşlıq etmiş bir adam kimi söyləyə bilərəm ki, o zamankı qızğın illərdə Ağaoğlu Əhməd qədər heç bir adam milli hərəkat və milli dava cəbhəsinin atəş xəttində durmamışdır». Onun 1904- 1910-cu illərdəki yazıları «milli oyanış hərəkatımızın ən can lı və qızğın dövrünü təşkil edir».191
sonra Ağaoğlunun görüşlərində türkçülüyə doğru meyl art mışdı. M.Ə.Rəsulzadənin dediyinə görə Ağaoğlu Z.Gökalp və Yusuf Akçura ilə birlikdə türkçülük cərəyanının başçıla rından olmuşdur.192 Ağaoğlu İstanbulda yaşadığı vaxt Bakıda çıxan «Kas pi» qəzetinə «Türkiyədən məktublar» və «Türkiyədə milli məsələ» adlı rus dilində bir sıra məqalələr göndərmişdi. Ye nə də «Kaspi»də çap olunan «İslam və despotizm» başlıqlı bir neçə məqaləsində rusların və avropalıların islamiyyəti - mədəniyyət, elm və tərəqqiyə yol verməyən din hesab etdik lərini vurğulayır, həm də bu baxışların ciddi yanlışlığa gə tirdiyini göstərərək İslamı müdafiə edirdi. O, göstərirdi ki, sənət və elm kimi din də bəzi hallarda mənfi və müsbət tə rəfdən dəyərləndirilə bilər. Məsələn, orta əsrlərdə xristianlıq inkvizisiya dövrünü keçmiş, katolik kilsəsi elmə, azad düşüncəyə qarşı istifadə edilmişdir. İslam isə qabaqcıl və aydınlıq gətirən bir din olaraq ortaya çıxmış, lakin bəzi 190 A.Ağaoğlu. Hatıralar. Ankara, 1940, s.29. 191 S.Ağaoğlu. Babam dan hatıralar. Ankara, 1940, s.182-183. 192 Yenə orada, s. 143. 96 xalqların əlində pozulmuşdu. Əslində isə modern demokra tik idarəçiliyə islam heç vaxt zidd olmamışdır.193 Göstərmək lazımdır ki, belə fikirlər bir sıra müsəlman ölkələrində qabaqcıl ziyalılar arasında geniş yayılmışdır. Məsələn, XIX əsrin 80-90-cı illərində azərbaycanlı Cəmaləd- din Əfqani bu fikrin qızğın təbliğatçısı olmuşdur. İstanbula gəldikdən bir qədər sonra Ağaoğlu Calal Nurinin rəhbərliyi altında çap olunan «Les Jeunes Turks» («Gənc türklər») adlı qəzetində redaksiya heyətinin üzvü kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır. Türk tədqiqatçısı U.Özcan yazır: «Almaniyadakı sionistlərdən maliyyə yar dımı alan, xüsusən parlament və xarici səfirliklərdə yaxın dan izlənən, türkçü hərəkat ilə bilavasitə hər hansı əlaqəsi olmayan bir qəzetdə Ağaoğlunun nədən yazdığı soruşula bilər. Öncə onun peşəkar bir qəzetçi olduğunu və ittihadçı təlimlərə uyğun fəaliyyət göstərdiyi unudulmamalıdır. Ağaoğlunun Tələt paşanın təmsilçisi kimi sionistlərlə bir müsəlman-yəhudi işbirliyi təklifini irəli sürməsi, bölgədəki ingilis təsirini azaltmaq istəyən alman yönlü ittihadçı siyasə tə uyğun idi».194 Həmin dövrdə Ağaoğlu, bir ittihadçı kimi xilafətçilik siyasətini müdafiə edən, Osmanlı dövlətini bütün islam dünyasının mənəvi təmsilçisi və siyasi lideri olduğunu göstə rən çoxsaylı məqalələr çap etdirmişdir. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Ağaoğlu ittihad çıların fransız dilində çap olunan yarı rəsmi «Hilat» qəzeti nin başçısı, müharibə başlayandan sonra isə geniş yayılmış «Tərcümani Həqiqət» qəzetinin baş redaktoru olmuşdur. Türkçülükdən bəhs edən məqalələrini isə əvvəlki kimi «Türk yurdu» jurnalında çap etdirirdi. Ağaoğlu və Yusuf Akçura oğlu burada daha çox ədəbiyyat, tarix, siyasət haqqında ya zırdılar. Sonralar Z.Gökalp ictimaiyyət guşəsi açır. Burada iqtisadi məsələlər də müzakirə olunurdu. Həmin illərdə Ağaoğlu gündəlik sosial-siyasi problem lərlə bağlı polemik məqalələr də çap etdirmişdir. Osmançılıq tərəfdarı Süleyman Mazif və islamçılıq tərəfdarı olan Əh- 193 U.Özcan. Göstərilən əsər, s.101. 194 Yenə orada, s.l 10. 97
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|