FəNN: makroiQTİsadiyyat

3. Əhalinin məşğulluğu və əmək bazarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi.
Bazar iqtisadiyyatının yüksək səviyyədə inkişaf etdi-yi ölkələrdə əhalinin məşğulluğu və əmək bazarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi mexanizminə aşağıdakı metodlar daxildir:

1. 
   Iqtisadi metodlar – iş yerlərinin yaradılması və mövjud olanların saxlanması üçün sahibkarları stimullaş-dırmaq məqsədilə güzəştli kreditləşdirmə, vergitutma və büdjə siyasəti yeridilməsi, peşəkar kadrların hazırlanması-nın həyata keçirilməsi;
   
2. 
   Təşkilati metodlar–məşğulluq və işədüzəltmə xid-mətinin, informasiya və peşəyönümü, kadrların hazırlanma-sı və yenidən hazırlanması sistemlərinin yaradılması;
   
3. 
   Qanunverijilikdə nəzərdə tutulan inzibati metod-lar–əmək müqavilələrinin bağlanması, iş gününün uzunlu-ğu, işçilər iş vaxtından artıq işlədikləri hallarda əməyin haqqının ödənilməsi, saatlıq minimum əmək haqqının müəyyən edilməsi, məşğulluğun təmin olunması ilə əlaqədar sahibkarlar tərəfindən milli fondlara ödəmələrin tətbiqi, işədüzəltmə kvotalarının müəyyənləşdirilməsi qaydalarının nizama salınması və i.a.
   

Qanunverijilikdə nəzərdə tutulan tədbirlər jəmiy-yətdə sosial təbəqələşmənin məhdudlaşdırılmasına yönəl-dilməlidir. Bu zaman dövlət tərəfindən tənzimləmənin dolayı və birbaşa təsiretmə vasitələri arasında optimal nis-bət yaradılmalıdır.

Dolayı təsiretmə vasitələri təsərrüfatçılıq şəraitinin dəyişdirilməsinə yönəldilmiş makroiqtisadi «alət»lərdən istifadə olunmasını nəzərdə tutur, geniş əhali təbəqəsini əhatə edir, əməyə olan tələbin tənzimlənməsinə təsir göstərir.

Birbaşa, bilavasitə təsiretmə tədbirləri isə əmək bazarı ilə əlaqədar dövlət proqoramları vasitəsilə həyata keçirilir.

Dövlət siyasəti, həmçinin aşağıdakı kimi həyata keçi-rilə bilər:

1. 
   Passiv məşğulluq siyasəti yeridilməsi. Bu siyasət boş olan iş yerlərinin tutulmasına və işsizliyə görə müavi-nətin verilməsinə yönəldilir.
   
2. 
   Aktiv məşğulluq siyasəti yeridilməsi. Bu siyasət kütləvi işsizliyin aradan qaldırılmasına yönəldilən investi-siya, maliyyə, kredit, vergi siyasətinin köməyi ilə həyata keçirilir.
   

Məşğulluğun vəziyyətinə təsir göstərilməsinin ən mühüm yollarından biri də sərbəstləşmiş iş yerlərinə uyğun olaraq iş qüvvəsinin yenidən hazırlanması miqyasının hərtərəfli inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Bununla əlaqə-dar olaraq, həm də iş qüvvəsinin peşə-ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsi, əmək və sahibkarlıq fəallığının stimullaş-dırılması, kiçik və orta sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əmək haqqının ödənilməsində yeniliklər edilməsi, əməyin stimullaşdırıjı funksiyasının təmin olunması da az əhəmiyyət kəsb etmir. Məşğulluğun tənzimlənməsinə gəldikdə isə bu proses müəyyən məbləğdə xərj tələb edir.

Qərbin inkişaf etmiş ölkələrində məşğulluğun təmin edilməsi proqramlarının həyata keçirilməsinə sərf olunan xərjlər ÜDM-də xeyli xüsusi çəkiyə (2,0-5,5%) malikdir. Həm də kütləvi işsizliyin meydana gəlməsinin qarşısını al-maq üçün qabaqlama tədbirlərinə yönəldilən dövlət siyasə-ti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Beləliklə, məşğulluq proqramlarını işləyib hazırla-yarkən aktiv və passiv tənzimləmə arasındakı nisbəti əsas-landırmaq, başqa sözlə, vəsaiti sadəjə olaraq ayırmaqla kifayətlənməmək, həm də pulun kimə və nə üçün verilmə-sini bilmək lazımdır.

Beynəlxalq təjrübə, xüsusilə də Isveçin təjrübəsi göstərir ki, aktiv məşğulluq siyasətinin yeridilməsi insan-ların kütləvi surətdə əmək bazarına çıxmalarının qarşısını almaqla, nəinki ən yaxşı sosial müdafiə vasitəsi funksiya-sını yerinə yetirir, həm də passiv məşğulluq siyasətinə nisbətən müəyyən üstünlüklərə malik olduğunu nümayiş etdirir.

Əhalinin məşğulluğu və əmək bazarının dövlət tərə-findən tənzimlənməsi üçün konkret olaraq aşağıdakı metodlardan istifadə olunur: 1) proqram-məqsədli metod; 2) normativ metod; 3) balans metodu.

Direktiv xarakterli dövlət planı olmadığı şəraitdə proqram-məqsədli metodun funksiyaları dəyişir və o daha geniş yayılmağa başlayır. Dövlət siyasətinin reallaşdırıl-ması mexanizmi olan məşğulluq proqramı müxtəlif səviy-yələrdə işlənib hazırlanır və həyata keçirilir. Burada məş-ğulluq və əmək bazarına dair regional proqramların, habe-lə müxtəlif demoqrafik qruplar (gənjlər, qadınlar və i.a.) üzrə proqramların işlənib hazırlanması xüsusi aktuallıq kəsb edir.

Normativ metoddan xidmət sahələrində iş qüvvə-sinə olan tələbi əsaslandırmaq üçün istifadə edilir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sosial normativlərin əsaslandırıl-ması xüsusilə vajibdir. Bu normativlərə işsizliyin yol veri-lən səviyyəsi, əhalinin sosial müdafiəsini təmin edən mini-mum sosial normativlər, həyat səviyyəsi və sosial inkişafın minimum standartları aiddir.

Məşğulluqla əlaqədar olaraq balans metodundan da geniş istifadə olunur. Məsələn, ümumi əmək ehtiyatları balansı əmək ehtiyatları ilə onların bölüşdürülməsi arasın-dakı ən ümumi proporsiyaları səjiyyələndirir.

Ümumi əmək ehtiyatları balansını tamamlayan, həm də tarazlığın başqa aspektlərini əks etdirməyə imkan verən iş yerləri balansıdır. Onun əsas məqsədi təsərrüfat-ların ərazi səviyyəsində təşkili zamanı bütün mülkiyyət formalarına mənsub olan müəssisələrin investisiya proq-ramlarını regionların əmək ehtiyatları ilə uzlaşdırmaqdan ibarətdir. O, iş yerləri ilə işləyənlər, iş yerlərinin komplekt-ləşdirilməsi üçün tələb olunan işçilərin sayı ilə normativ növbəlik əmsalı arasındakı tarazlığı göstərir. Onun əsasın-da və iş yerinin dəyəri göstərijisindən istifadə etməklə kapi-tal qoyuluşunun həjmini və onun təkrar istehsal struktu-runu (yeni iş yerlərinin yaradılması və onların texniki jəhətdən təkmilləşdirilməsi və i.a.) proqnozlaşdırmaq olar. Kapital qoyuluşu olmadan əmək məhsuldarlığı ilə fondla silahlanma arasında zəruri nisbəti təmin etmək mümkün deyildir. Odur ki, əmək məhsuldarlığı artımının proqnoz-laşdırılan sürətinə nail olunması üçün kapital qoyuluşunun mümkün olan artımının obyektiv surətdə ölçülməsi çox vajibdir. Iş yerləri balansı region səviyyəsində məşğul əhalinin sayı və strukturunun proqnozlaşdırılması və onun tələb olunan investisiyalarla əlaqələndirilməsinin əsas alətinə çevrilməlidir.

Hazırda ölkəmizdə əmək bazarının tənzimlənməsi sahəsində dünya təcrübəsində özünü doğrultmuş metodlardan istifadə olunur. Şübhəsiz ki, dünyada mövcud olan əmək bazarının tənzimlənməsi modellərinin müsbət cəhətləri ilə yanaşı, mənfi cəhətləri də vardır. Odur ki, həmin təcrübənin müsbət cəhətlərindən yararlanmaq, zaman keçdikjə baş verən yeniliklərdən istifadə etməklə tam məşğulluğun təmin olunması və işsizliyin azaldılması sahəsində məqsədyönlü işlər görmək, tədbirlər həyata keçirməklə ölkəmizin iqtisadi potensialının artırılması və xalqımızın həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində çox böyük nailiyyətlər qazanılması mümkündür.
Mövzu 10: Makroiqtisadi qeyri- sabitlik. İqtisadi tsikllər nəzəriyyəsi.( 2 saat)

Plan
1.İqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyi.

2. İqtisadi tsikl və onun fazaları.

3. Tsikllər nəzəriyyəsi.

4. Dövlətin antitsiklik tənzimləməsi.
1. İqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyi.

Cəmiyyətin iqtisadi inkişaf qanunauyğunluqlarını araşdıran iqtisadçılar nəticə etibarı ilə bu qənaətə gəlmişlər ki, uzun tarixi dövrlər üçün inkişaf yüksələn xətt üzrə getsə də heç də bu yüksəliş sabit, tərəddüdsüz olmur. İstənilən ölkənin iqtisadi inkişafının səciyyəvi cəhətlərindən biri də qeyri- sabitlikdir. Qeyri- sabit iqtisadi inkişaf ən sadə mənada tələb və təklifin müxtəlif formada uyğunsuzluğudur. A. Şpitqof, K. Marks, U. Mitçell, C. Klark, C. Keyns, Y. Şumpeter, N. Kondratyev, C. Kitçin və başqaları iqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyini araşdırmağa və onun qanunauyğunluqlarını açıb göstərməyə çalışmışlar.

İqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyi iki əsas formada, tsiklik və qeyri- tsiklik tərəddüdlər şəklində təzahür edir.

İqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyi iqtisadi fəaliyyətin bütün sahələrini əhatə etməklə yanaşı, istehsalın həcminə, məşğulluğa daha qabarıq şəklində öz təsirini göstərir.

Iqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyi vaxtaşırı, müntəzəm, proqnozlaşdırılan xarakter alırsa iqtisadi tsikl adlanır. Uzun tarixi dövrlər üçün iqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyi zamanı baş verən iqtisadi tsikllər bir- birindən köklü surətdə fərqlənirlər. Bəzi iqtisadçılar iqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyinin vaxtaşırılığının, müntəzəmliyinin, proqnozlaşdırılmasının pozulduğu hallarda baş verməsini iqtisadi tərəddüdlər adlandırırlar. İqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyini xarakterizə edən iqtisadi tərəddüdlər işgüzar fəallıqdakı dəyişikliklərlə səciyyələnir. Bu konsepsiyanın tərəfdarları göstərirlər ki, mühüm texniki yeniliklərin tətbiqi ( dəmir yolunun çəkilişi, avtomobillər və ya sintetik liflər) investisiya və istehlak xərclərinə əsaslı təsir göstərməklə onlar vasitəsilə istehsala, məşğulluğa və qiymətlərin səviyyəsinə də biganə qalmır.

İqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyi hansı formada baş verməsindən asılı olmayaraq obyektiv xarakter daşıyır. İqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyi bir sıra xarici və daxili amillərin qarşılıqlı təsiri altında baş verir.

Alimlər iqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyinə təsir göstərən daxili və xarici amilləri aşağıdakı kimi qruplaşdırılar:

1. Xarici amillər.

- müharibə, inqilab və digər siyasi sarsıntılar;

- qızıl , uran, neft və digər resursların nəhəng yataqlarının kəşfi;

- yeni ərazilərin mənimsənilməsi və bununla əlaqədar əhalinin miqrasiyası, yer kürəsinin əhalisinin sayında tərəddüdlər;

- ictimai istehsalın strukturunu dəyişə biləcək texnoloji yeniliklər, ixtiralar və innovasiya.

2. Daxili amillər.

- əsas kapitalın fiziki xidmət müddəti;

- şəxsi istehlakın artımı və azalması istehsalın həcminə və məşğulluğa təsir göstərir;

- əsaslı vəsait qoyuluşunun genişlənməsi, yaxud istehsalın genişləndirilməsinə, modernləşdirilməsinə, yeni iş yerlərinin açılmasına vəsait qoyuluşu;

- istehsala, tələbata və istehlaka birbaşa və dolayısı ilə dövlətin iqtisadi siyasətinin təsiri.

İqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyi makroiqtisadi hadisə olub qısamüddətli və uzunmüddətli tərəddüdlər şəklində təzahür edir. Qısamüddətli və uzunmüddətli dövrlər üçün iqtisadi inkişafın tərəddüdlüyündəki fərqliliyin araşdırılmasının makroiqtisadi nəzəriyyədə xüsusi yeri vardır. İqtisadçıların böyük əksəriyyəti hesab edirlər ki, iqtisadiyyatın qısamüddətli və uzunmüddətli dövrlər üçün inkişafını fərqləndirən başlıca cəhət həmin dövrlər üçün qiymətlərin dinamikasındakı dəyişikliklərdən ibarətdir. Uzunmüddətli dövrlər üçün qiymətlər daha çevik olduqları üçün tələb və təklifin dəyişməsini çox tez özündə əks etdirirlər. Ancaq qısamüddətli dövrlər üçün əksər malların qiymətləri müəyyən səviyyədə “ dondurulmuş” şəkildə olur. Qısamüddətli dövrdə qiymətlər özünü uzunmüddətli dövrdə olduğu kimi apara bilmədiyi üçün vaxt amilindən asılı olaraq iqtisadi siyasətin nəticələri müxtəlif olur.

Beləliklə, müxtəlif amillərin , o cümlədən qiymətlərin( çevik, qeyri- çevik qiymətlərin) təsiri altında məcmu tələb və məcmu təklifdə baş verən dəyişikliklər ( uyğunsuzluqlar) prinsipial olaraq qısamüddətli və uzunmüddətli dövrlərdə iqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyini əks etdirir. Makroiqtisadi qeyri- sabitlik iqtisadiyyatın bütün sahələrinə nüfuz edir.

İqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyi Azərbaycan üçün də səciyyəvidir. Azərbaycanın iqtisadi inkişafındakı qeyri- sabitlik bir sıra ümumi amillərin təsiri altında baş versə də müəyyən özünəməxsus xüsusiyyətlər kəsb edir.
2. İqtisadi tsikl və onun fazaları.

İqtisadi tsikl ictimai istehsalın bir iqtisadi böhrandan digərinə doğru ( iqtisadi böhran, durğunluq, canlanma, yüksəliş) dövri olaraq təkrarlanmasıdır. İqtisadi tsikli çox hallarda sənaye istehsalını əhatə etdiyinə görə sənaye tsikli də adlandırırlar. Iqtisadi tsikl öz inkişafında iqtisadi böhran, durğunluq, canlanma və yüksəliş mərhələlərindən keçir. Adı çəkilən hər bir mərhələ iqtisadi tsiklin fazalarını təşkil edir. İqtisadi tsiklin ilkin fazası iqtisadi böhrandır. Iqtisadi böhran heç də müəyyən əmtəələrin istehsalı və yaxud xalq təsərrüfatının ayrılıqda götürülmüş bir sahəsində deyil, bütövlükdə təsərrüfat sistemində köklü sarsıntılara səbəb olur. İqtisadi böhran satışın çətinləşməsi, əmtəə kütləsinin artıq yığılıb qalması ilə səciyyələnir. İstehsal olunmuş məhsulun kütləsi, mal təklifi onlara olan tələbi qabaqlayır. Ifrat istehsal böhranları baş verir. Əhalinin alıcılıq qabiliyyəti aşağı düşür. Sənaye və ticarət firmalarının kütləvi şəkildə iflası müşahidə olunur. Maliyyə- kredit sistemi pozulur. İstehsalın kəskin şəkildə aşağı düşməsi nəticəsində işsizlikk kütləvi xarakter alır. Kütlələrin iqtisadi vəziyyəti kəskin şəkildə pisləşir.

İqtisadi böhranalrın meydana gəlməsi nəzəri cəhətdən hələ sadə əmtəə istehsalının meydana gəldiyi vaxtdan mümkündür. Abstrakt olaraq alqı və satqı əməliyyatlarının zaman və məkan etibarı ilə üst- üstə düşməməsi sadə əmtəə istehsalı şəraitində əmtəələrin satışında çətinlik yaranması ehtimalı böhranın yaranması üçün potensial kimi çıxış edir. Böhranın meydana gəlməsinin ikinci potensial şərti pulun tədiyə vasitəsi funksiyasından irəli gəlir. Istehsalçılardan bir çoxu əmtəələrini möhlətlə sata bilərlər. Alıcılar tərəfindən kreditin vaxtında ödənilməməsi istehsalçıların kütləvi şəkildə müflisləşməsinə gətirib çıxarır, beləliklə, istehsalın həcmi kəskin şəkildə aşağı düşür. İlkin şərtlər sadə əmtəə istehsalı şəraitində böhrana gətirib çıxarmır.

İlk ifrat istehsal böhranları 1825- ci ildə o dövrün ən inkişaf etmiş kapitalist ölkəsi olan İngiltərədə baş vermişdir. XIX əsrin birinci yarısından başalyaraq iqtisadi tsikl müntəzəm təkrarlanan xarakter alır. İqtisadi tsikllər əvvəlcə hər 10- 11 ildən bir, sonralar 7-9 ildən bir təkrarlanmağa başladı. 1873- cü ilin dərin ifrat istehsal böhranalrı və onu təkrarlayan 1882- 1887- ci il böhranları kapitalist iqtisadiyyatının azad rəqabətdən inhisarçılığın hökmranlığına keçməsini sürətləndirdi. Birinci dünya müharibəsindən sonra yenə də ifrat istehsal böhranları təkrarlanmağa başladı. Böyük depressiya adlanan 1929- 1933- cü illər böhranı iqtisadiyyat vurduğu dağıdıcı zərbəyə görə xüsusi ilə fərqlənirdi.

30- cu illərin iqtisadi böhranları inhisarçılığın dövlət- inhisarçı kapitalizminə çevrilməsinə səbəb olur. Böhrandan sonra iqtisadi tsiklin durğunluq fazası başlayır. İqtisadiyyatda durğunluq uzun müddət davam edə bilər. O əmtəələrə zəif tələblə səciyyələnir. İstehsalın səviyyəsi çox aşağı olsa da sabit qalır. İşsizliyin yüksək səviyyəsi müşahidə olunur. Qiymətlərin aşağı düşməsinin qarşısı alınır, borc faizi azalır, əmtəə ehtiyatalrı sabitləşir.

İqtisadi tsiklin üçüncü fazası canlanma adlanır. Üçüncü fazada istehsalın səviyyəsində nəzərə çarpacaq dərəcədə dirçəliş baş verir, işsizliyin nisbətən azalması müşahidə olunur. Tədricən qiymətlər yüksəlməyə, borc faizi artmağa başlayır. Əmtəə bazarında yeni sənaye avadanlığına tələb yüksəlməyə başlayır.

İstehsal resurslarının tam yüklənməsi imkanının mümkünlüyü və bunun nəticəsində mənfəətin qısa bir müddətdə artırılması iqtisadi tsiklin yüksəliş mərhələsinə daxil olmasına imkan yaradır. İqtisadi tsiklin yüksəliş fazası əvvəlcə istehsalın böhrana qədərki səviyyəsinə çatmaq üçün iqtisadi fəallığı artırır. Yüksəliş fazasında işçi qüvvəsinə tələb işsizliyin aradan qaldırılmasına və əmək haqqının yüksəlməsinə səbəb olur.

Dünyanın bazar sistemli ölkələrinin iqtisadi inkişafında XX əsrin 70- 80- ci illərindən başlayaraq iqtisadi böhranın spesifik təzahür forması olan struktur böhranları meydana gəldi. Struktur böhranları tsiklik ifrat istehsal böhranlarından fərqli olaraq bütövlükdə iqtisadiyyatı deyil, ayrıca bir və ya bir neçə sahəni əhatə etməklə müəyyən növ əmtəələrin ifrat istehsalına, yaxud qıtlığına gətirib çıxarır. 70- ci illərin ortalarından başlayaraq struktur böhranları- enerji, xammal, ərzaq böhranları inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatına nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir göstərirdi. Hal- hazırda təbii ehtiyatlardan istifadənin nəticəsi kimi meydana gələn struktur böhranlarının xüsusi forması olan ekoloji böhranlar geniş xarakter alaraq təhlükəli bir həddə gəlib çatmışdır.

İqtisadçılar davamlılığı müddətindən asılı olaraq iqtisadi tsiklin 3 tipini fərqləndirirlər. Birinci tip iqtisadi tsikli qısamüddətli ( 2- 3,5 il) iqtisadi tsikl adlandırırlar. Bu müddəanın tərəfdarları elə hesab edirlər ki, dünyada elə bir iqtisadi hadisə baş verir ki, bu da nəticə etibarı ilə makroiqtisadi qeyri- sabitliyə səbəb olur. Müasir dövrdə iqtisadçıların böyük əksəriyyəti qısamüddətli iqtisadi tsiklin mövcudluğunu inkar etmədən ortamüddətli iqtisadi tsiklə üstünlük verirlər. Bu nəzəriyyənin yaradıcısı K. Juqlyar belə hesab edirdi ki, bank fəaliyyəti ilə əlaqədar olan proseslər hər on ildən bir təkrarlanır. K. Juqlyar iqtisadi tsiklin müddəti, iqtisadi tsikl müddətinə əsas istehsal fondlarının fəal hissəsinin fiziki aşınma müddəti ilə müəyyən edən iqtisadçıların iqtisadi tsikl müddəti üst- üstə düşür.

İqtisadi tsiklin fazası olan iqtisadi böhranlar heç də həmişə ifrat istehsal böhranları şəklində baş vermir. Bir sıra ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, ifrat istühsal böhranları ilə yanaşı qıtlıq( defisit) böhranları da baş verir. Uzun müddət belə hesab edirdilər ki, böhran kapitalizmin cığırdaşıdır, sosializmə isə böhransız inkişaf xasdır.

3. Tsikllər nəzəriyyəsi.
İqtisadi tsiklin müəyyən edilməsində iki istiqamət: Yeni klassik və yeni Keynsçi iqtisadi konsepsiyalar səciyyəvidir.

Yeni klassik iqtisadi tsikl konsepsiyasında real iqtisadi tsikl nəzəriyyəsi xüsusi yer tutur. Real iqtisadi tsikl nəzəriyyəsi görə real gösrəricilər ; məşğulluğun səviyyəsi, ÜMM- nun real həcmi nominal göstəricilərdən ( pul təklifi və qiymətlərin səviyyəsi) asılı deyildir. Real göstəricilər büdcə vergi siyasətinin və texnoloji dəyişikliklərin təsiri altında baş verir. İqtisadi tsiklin klassik modelinə görə əmək təklifi və məşğulluq sabit kəmiyyətdir. Real iqtisadi tsikl nəzəriyyəsinə görə əmək təklifi müəyyən vaxt ərzində işçinin iqtisadi cəhətdən stimullaşdırılması ilə müəyyən olur. Əmək haqqı yüksəldikcə işçi əmək sərfini artırmaqda maraqlıdır. Əmək haqqı az olduqda isə işçinin bu marağı zəifləyir. Əmək haqqının azalması elə bir həddə gəli çata bilər ki, oşçi iş yerini ya müvəqqəti , ya da birdəfəlik tərk edər.

Real iqtisadi tsikl nəzəriyyəsinin tərəfdarlarına görə işçinin hər dəfə işləyib- işləməmək istəyinin müəyyən edilməsində əmək haqqı və faiz dərəcəsi amili həlledici rol oynayır. Əmək haqqı və faiz dərəcəsi yüksək olduqda işçi işləməyə, əmək haqqı və faiz dərəcəsi aşağı olduqda isə , əksinə istirahətə üstünlük verir. Real iqtisadi tsikl nəzəriyyəsinə görə əmək təklifi faiz dərəcələrindəki tərəddüdlərin təsiri altında formalaşır, faiz dərəcəsi nə qədər yüksəkdirsə, bir o qədər də əmək təklifi çoxalır və buna uyğun olaraq istehsalın həcmi yüksəlir.

Real iqtisadi tsikllər nəzəriyyəsinə görə iqtisadi inkişafa təsir göstərən amillərdən biri də texnoloji ixtiralardır. Real iqtisadi tsikl nəzəriyyəsinin tərəfdarları göstərirlər ki, yeni təkmil texnika və texnologiyanın ixtirası iqtisadiyyata iki istiqamətə təsir göstərir:

• 
  birincisi, əmtəə və xidmətlərin təklifi yüksəlir;
  
• 
  ikincisi, yeni texnologiya tələbin genişlənməsinə səbəb olur.
  

C. Keyns özünün “ Məşğulluğun, pulun və faizin ümumi nəzəriyyəsi” əsərində qeyd edirdi ki, milli gəlirin cari səviyyəsini müəyyən edən başlıca amil məcmu tələbdir. Yeni Keynsçilərin iqtisadi tədqiqatlarının çox böyük bir hissəsini qısa vaxt müddətində qiymət və əmək haqqının çevik olmamasının səbəblərinin araşdırılması tutur. Keynsçilər hesab edirlər ki, bazar mexanizmi iqtisadi sabitlik yaratmaq imkanına malik deyildir.

Monetaristlər yüni Keynsçilərdən fərqli olaraq hesab edirlər ki, bazar kifayət dərəcədə rəqabər qabiliyyətlidir və bazar rəqabəti sistemi yüksək səviyyədə makroiqtisadi sabitliyi təmin edir.

Monetaristlər öz ideya mənbəyini klassik iqtisadi nəzəriyyədən götürürlər. Onlar hesab edirlər ki, bazar rəqabəti ilə təmin edilən qiymət və əmək haqqı dərəcələrinin çevikliyi məcmu xərclərin tərəddüdlüyünün, istehsalın həcmi və məşğulluğun səviyyəsinə deyil, məhsul və resursların qiymətinə təsir göstərməsinə gətirib çıxarır. Beləliklə, dövlətin iqtisadiyyat müdaxilə etmədiyi hallarda göstərilən mexanizm vasitəsilə əhəmiyyətli dərəcədə makroiqtisadi sabitlik təmin edilir. Monetaristlər hesab edirlər ki, qeyri- sabit inkişafın əsas səbəblərindən biri də qeyri- bərabər kredit daxilolmalarıdır. Onlaq kreditin artıb- azalmasına qeyri- sabit inkişafın xarici amili kimi baxırlar. E. Dolan göstərirdi ki, tədavüldə olan pulun miqdarının müəyyən mərhələdə azalması məcmu tələbi azaldır. Yaranmış çətinlik istehsalın həcminin aşağı düşməsini labüd edir. Səbəb isə pul- kredit siyasətinin uzlaşdırılmaması və yol verilən pozuntulardır. O göstərirdi ki, bunun nəticəsində müəssisənin istehsal güclərindən istifadənin səviyyəsi normal səviyyədən aşağı düşür, muzdlu işçilərin bir hissəsi işdən çıxır və iş axtarırlar.

Tsikillər nəzəriyyəsində mübahisəli məsələlərdən biri də tsiklik tərəddüdlərin səbəblərinin araşdırılmasıdır. Bu məsələyə C. Xiks iqtisadi tsikl nəzəriyyəsində müəyyən aydınlıq gətirməyə çalışır. O göstərir ki, sabit iqtisadi inkişafın qarşısında iki maneə “ tavan” və “ döşəmə” maneəsi var. Tam məşğulluq həddinə nail olduğu halda gəlir yuxarı maneə ( tavan) ilə qarşılaşır. İkinci maneə isə investisiyanın aşağı düşməsi həddinin məhdudluğu ilə şərtlənir.

4. Dövlətin antitsiklik tənzimləməsi.
Bütövlükdə dünya ölkələrinin , o cümlədən də sənaye cəhətdən inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinin tərəddüdlü inkişafı nəzəriyyəçi və praktiklərin diqqətini dövlətin antitsiklik tənzimləmə tədbirlərinin müəyyənləşdirilməsi və əsaslandırılmasına yönəltmişdi.

İqtisadçılar arasında tsiklik tərəddüdlərin səbəblərinə dair fikir ayrılığı mövcuddur. Antitsiklik siyasətin işlənib hazırlanmasında kifayət dərəcədə iqtisadçılar arasında fikir ayrılığının olmasına baxmayaraq onlar iqtisadi tsiklin tənzimlənməsinin iki konsepsiyası- yeni Keynsçi və klassik məktəbin iqtisadi baxışları üzərində formalaşan neokonservativ iqtisadi tsiklin tənzimlənməsi konsepsiyası ətrafında birləşirlər. Yeni Keynisçilər iqtisadi inkişafın qeyri- sabitliyinin aradan qaldırılmasında məcmu tələbin, neokonservativlər isə məcmu təklifin tənzimlənməsinə üstünlük verirlər. Bu nəzəriyyəyə görə dövlət istehsalın h\əcminin aşağı düşdüyü dövrdə böhran əleyhinə tədbirlər kimi, tələbin stimullaşdırılması, yüksəliş dövründə isə antiinflyasiya tədbiri kimi tələbin məhdudlaşdırılması alətlərindən istifadə etməlidirlər.

Yeni Keynisçilər iqtisadi inkişafın sabitliyinin təmin edilməsində büdcə- vergi sisteminə xüsusi əhəmiyyət verərək göstərirlər ki, istehsalın həcminin aşağı düşdüyü dövrdə vergi daxilolmaları azalır, dövlət xərcləri çoxalır. Satış həcminin azalmasına görə büdcəyə daxilolmalar da azalır. İşsizliyə və sığortalara görə ödəmələrin çoxalması da dövlət xərclərini yüksəldir. Yüksəliş dövründə isə bu proses əks istiqamətdə gedir. Beləliklə, vergi- büdcə iqtisadi alətlərindən həm istehsalın həcminin aşağı düşdüyü dövrdə, həm də yüksəlişi dövründə dövlət tərəfindən tənzimlənmə vasitəsi kimi istifadə olunur.

Son dövrlərdə neokonservativlər monetarist nəzəriyyəyə əsaslanaraq iqtisadi tsiklin tənzimlənməsində pul- kredit alətlərindən istifadəyə xüsusi əhəmiyyət verirlər. Neokonservativlər göstərirlər ki, dövlətin antitsiklik tənzimləmə tədbirləri içərisində pul kütləsi həcmi və onun tənzimlənməsi iqtisadi sabitliyə nail olmaqda əhəmiyyətli rola malikdir.

Dövlətin antitsiklik tənzimləmə tədbirlərindən biri də istehsalın enməsinin son nöqtəsindən başlayaraq işgüzar fəallığın stimullaşdırılmasıdır. Həmin dövrdə dövlət tərəfindən vergi dərəcələri aşağı endirilir, yeni investisiyalara vergi güzəştləri edilir, sürətləndirilmiş amortizasiya siyasəti həyata keçirilir.

Sabitləşdirici iqtisadi alətlər kifayət etmədiyi hallarda dövlət iqtisadiyyatı arzuolunan istiqamətdə inkişaf etdirə biləcək əlavə tədbirlərə əl atır. Belə əlavə tədbirlərdən biri də iqtisadi tsiklin sinxronlaşdırılmasıdır. Məsələn, ABŞ- da iqtisadi tsikl dövrünü 4 illik seçki kampaniyasə çərçivəsinə daxil edərək siyasi həyatla iqtisadi həyatı sinxronlaşdırırlar, uzlaşdırırlar. Seçkilər ərəfəsində iqtisadi fəallıq yüksəlir, aktiv antitsiklik tədbirlər həyata keçirilir, seçkilər başa çatdıqdan sonra isə nisbətən passivlik müşahidə olunur. Seçkilər dövründə iqtisadi fəallığın artması- azalması iqtisadi tsiklin böhran və yüksəliş dövrü fazaları ilə üst- üstə düşür.

Qeyri- standart antitsikl tədbirlərin müəyyən edilməsində Fransada P. Morua hökuməti İngiltərə, ABŞ, Yaponiya və Almaniyadakından tamamilə fərqli istiqamət seçdilər. Onlar bazara istinad etmək əvəzinə inkişa fetmiş kapitalis ölkələrində analoqu olmayan bir tədbir, milliləşdirmə həyata keçirdilər.

Bu gün Azərbaycan iqtisadiyyatı da makroiqtisadi qeyri- sabitlik dövrünü yaşayır. Keçmiş İttifaqın dağılması nəticəsində ənənəvi təsərrüfat əlaqələrinin qırılması, cəmiyyətin iqtisadfi əsaslarında həyata keçirilən keyfiyyət dəyişiklikləri ( ictimai mülkiyyətdən özəlləşdirmə yolu ilə xüsusi mülkiyyət keçid), ərazimizin bir hissəsinin erməni qəsbkarları tərəfindən işğal edilməsi və s. mövcud makroiqtisadi qeyri – sabitliyi daha da dərinləşdirmişdir.

Azərbaycan iqtisadiyyatında makroiqtisadi sabitliyin yaradılması dünya təcrübəsində mövcud olan antitsiklik tənzimləmə alətlərindən geniş istifadə etməklə milli reallıqdan irəli gələn tədbirləri özündə əks etdirən sabitləşdirmə konsepsiyasının işlənib hazırlanmasından çox asılıdır. Bu konsepsiyaya uyğun olaraq struktur siyasəti əsasında yeni mütərəqqi istehsal sahələri və texnoloji yeniliklərin istehsala tətbiqinə əlverişli şərait yaradılması, səmərəlilik prinsipi əsasında iqtisadi əlaqələr yenidən qurulmalı, beynəlxalq maliyyyə- kredit təşkilatlarının kreditlərindən məqsədyönlü, səmərəli istifadə olunması həyata keçirilməlidir.