Fənn: reologiyanin əsaslari müəllim: dosent. F. R. Zeynalova

34 

 

 

viskozimetrlər  (rotasiyalı,  kapilyar,  düşən  diyircəkli);  penetrometrlər;  səthi  paralel  lövhəli 

cihazlar. 

 

 Rotasiyalı (fırlanma) viskozimetrlər

 

 

 

Rotasiyalı viskozimetrlər yeyinti sənayesinin bir çox sahələrində müəssisələrin texnoloji 

laboratoriyalarında,  elmi-tədqiqat  təşkilatlarında  geniş  tətbiq  edilir.

 

Onlar  ilkin  xammalın, 

yarımfabrikatların və hazır məhsulun keyfiyyətinə, həmçinin texnoloji proseslərə nəzarət etməyə 

xidmət edir.

 

Rotasiyalı  viskozimetrlərin  əsas  ideyası  ondan  ibarətdir  ki,  axına  müqavimət  ölçüsünü 

nisbi  fırlanma  zamanı,  məsələn,  fırlanma  momentini  və  bucaq  sürətini  arakəsmələrindəki 

boşluqlarda özlü maye olan koaksial silindrlərdə ölçməklə müəyyən edirlər. Koaksial silindrləri 

olan  rotasiyalı  viskozimetrlərin  sxemi  şəkil  2.2-də  təsvir  edilmişdir.  Burada  müəyyənlik  üçün 

daxili silindr hərəkətsizdir, xarici silindr isə ω bucaq sürəti ilə fırlanır. 

 

Fırlanan  silindrli  viskozimetrlərdə  əsasən  də  kiçik  boşluqlarda  onlar  arasında  axının 

xarakteri sadə deformasiyalara uyğundur ki, bu da təcrübi məlumatların işlənməsini asanlaşdırır. 

Xassələrinə  belə  viskozimetrlərdə  nəzarət  edilən  materiallar  kifayət  qədərdir,  məsələn,  yüksək 

temperaturlu  şirələr,  süd,  süd  konservləri,  kəsmik,  braqa  pivələri,  kremlər,  şokolad  və  konfet 

kütlələri, qiymələr və s. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil. 2.2. Fırlanan silindrli viskozimetrlərdə axın sxemi 

const







olduqda dinamik özlülük əmsalı Marqules formulu üzrə müəyyən edilir: 

L

 

r 

R

f 

 

М, ω

 

τ

f 

---

35 

 

 

L

R

R

R

R

M







2

1

2

B

2

Н

2

B

2

Н











, 

 

 

 

(2.1) 

burada: R

В

 – daxili silindrin radiusu, m; 

R

Н

 – daxili silindrin radiusu, m; 

М – fırlanma momenti, daxili silindrə qoyulmuş, dövr/dəq; 

ω –xarici silindrin bucaq sürəti, rad

–1

; 

L – silindrlər arasındakı qatın hündürlüyü, m. 

const



M

 olduğu zaman viskozimetrin hesab düsturu aşağıdakı kimidir: 

2

1

2













, 

 

 

 

 

(2.2) 

burada: α – həndəsi simpleksdir: 

H

В

R

R





. 

 

 

 

 

(2.3) 

2.1 və 2.2 formulları arasında aşağıdakı əlaqə mövcuddur: 











 

 

 

 

 

(2.4) 

Ölçülən  səthlərin  formasına  görə  rotasiyalı  cihazlar  aşağıdakı  sistemlərə  malik  olur: 

koaksial silindrli, sahələr və ya yarımsahələr, iki konuslu, iki səthi paralel lövhəli, iki yastı və ya 

iki konusvarı üzüklər, silindr və diskli, silindr-yarımsahə, konus-disk, silindr-konus-disk. Onların 

bəziləri şəkil 2.3-də göstərilmişdir. 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

36 

 

 

 

а)                                                  b)                                    v) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     

 

 

 

 

 

q)   

 

 

 

 

d) 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil. 2.3. Rotasiyalı vizkozimetrlərin ölçülən səthlərinin sxemləri: 

а) koaksial silindrli; б) iki yarımsahəli; в) iki konuslu, 

г) iki səthi paralel lövhəli, д) iki yastı üzüklü 

 

 

Rotorun  forması  tədqiq  edilən  materialın  (nyuton  və  ya  qeyri-nyuton)  növündən  və 

özlülüyün  ölçülən  qiymətlər  çoxluğundan  asılıdır.  Yeyinti  sənayesində  koaksial-silindrik  səthə 

malik viskozimetrlər daha geniş tətbiq olunur.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

R

H 

R

В 

R

H 

R

B 

 

ω 

ω 

ω 

ω 

ω 

---

37 

 

 

 

 

 

Koaksial-silindrli  cihazın  iki  əsas  variantı  məlumdur.  Birinci  variantda  tədqiq  edilən 

maddə  sabit  yerdəyişmə  sürətində  (

const







)  bərabər  sürətlə  fırlanan  xarici  silindrə 

yerləşdirilir,  daxili  silindrdə  tədqiq  olunan  materialdan  keçən  fırlanma  momenti  isə  üzərində 

həmin  silindr  (Kuetta,  Mak-Maykel  və  s.  viskozimetri)  asılan  elastik  elementin  sıxılması  üzrə 

ölçülür.   

İkinci  variantda  xarici  silindr  hərəkətsizdir,  daxili  silindr  isə  diyircəkli  podşipnik 

üzərində  yerləşən  oxa  bərkidilir  və  sabit  fırlanma  momentinin  (

const



M

)    təsiri  altında 

hərəkətə gətirilir. 

Mayenin  özlülüyündən  asılı  olaraq  silindrin  bucaq  sürəti  ω  ölçülür  (M.P.Volaroviç 

vizkozimetri). 

Beləliklə, cihazlarda müvafiq olaraq iki tədqiqat metodu formalaşır: 

a) deformasiya (yerdəyişmə) sürətinin sabitliyi metodu 





 = const. (şək. 2.4, a); 

b) fırlanma momentinin sabitliyi metodu  M = const (şək. 2.4, b). 

Reoloji tədqiqatlar zamanı iki metodun birləşdirilməsi çox səmərəlidir. Bunu elə etmək 

lazımdır  ki,  tam  strukturlu  materialların  özlü-elastik  xassələri  М  =  const  metodu  ilə,  dağılma 

prosesləri və müəyyənləşdirilmiş axın rejimləri - 





 = const metodu ilə öyrənilsin.  

Reoloji  xarakteristikaların  hesablanması  metodikası  məhsulun struktur vəziyyətinin  iki 

halından hər biri üçün spesifik cəhətlərə malikdir.  

Dağılmamış  quruluş  sahəsində  elastiklik  modulunu,  ən  yüksək  özlülüyü  və 

deformasiyanın  inkişaf  xarakterini  müəyyən  edirlər.  Ölçməni  quruluşun  tiksotrop  bərpasından 

sonra həyata keçirirlər. Deformasiyanın həcmi cihazın göstəriciləri əsasında hazırlanır. Təcrübəni 

yerdəyişmənin  gərginlik  həddinə  nisbətən  aşağı  olan  şəraitdə,  deformasiyanın  qeydə  alınma 

intervalı 10-20 s olduqda aparılır. 

Axın  əyrisi  üzrə  quruluşun  uçqunşəkilli  dağılması  sahəsinə  keçən  zaman  statik  τ

s

  və 

dinamik  θ

0 

yerdəyişmə  gərginliyinin  son  həddini,  plastik  özlülüyü  η

pl 

və  effektiv  özlülüyün  η

ef 

sürət qradientindən 





və  ya  yerdəyişmə  gərginliyindən  τ  asılılığını  müəyyən  edirlər.  Nəticələrin 

hesablanmasını  bütün  nöqtələrdən  keçən  bir  axın  əyrisində  həyata  keçirirlər.  Rotorun  (valın) 

fırlanması  onunla  stəkan  arasında  yerləşən  məhsulda daxili  gərilmələrin  yaranmasına  səbəb  olur. 

Bu xətti gərilmələr yerdəyişmə qüvvələri ilə mütənasibdir, buna görə də sınaqların qrafiki və riyazi 

---