Fənn: reologiyanin əsaslari müəllim: dosent. F. R. Zeynalova

23 

 

 

tətbiq etməyə imkan verir. 

 

 

 

MÜHAZİRƏ  5 

 

Mühəndis reologiyasının əsas anlayışları və məqsədləri. 

 

 

Plan: 

 

 

1.Struktur-mexaniki xassələr nəyi öyrənir. 

 

2.Müxtəlif  proseslərin(fiziki-kimyəvi,  bioloji,mexaniki  və  s.  texnoloji  və 

idarəetmə   proseslərinə təsiri. 

 

3.Reoloji xassələrin öyrənilməsinin müxtəlif sahələrdə tətbiqi. 

 

4.Qida məhsulların müxtəlif amillərdən asıllıgı. 

 

5.Reologiyanın öyrəndiyi məsələlər. 

 

6.Deformasiya haqqında anlayış. 

 

7.Materialların müxtəlif reoloji xassələri. 

 

 

Məhsulun bioloji və kimyəvi tərkibi (resepti) və struktur quruluşundan (məhsulun) asılı 

olan fiziki xassələrin bir qrupu onun keyfiyyətinin bəzi mühüm tərəfləri haqqında tam təsəvvür 

yarada  bilər.  Bu  xassələrdə  olan  ən  kiçik  dəyişikliklər  kəmiyyətlərin  qiymətində  əhəmiyyətli 

dəyişikliklərə  səbəb  olur  ki,  onları  cihazlar  qeyd  edir.  Bu  zaman  xammalın  xassələri  hazır 

məhsulların  əsas  göstəricilərini  qabaqcadan  müəyyən  edir.  Belə  göstəricilərin  bir  qrupuna 

struktur-mexaniki (reoloji) xassələri aid etmək olar.   

Müxtəlif  ərzaq  materiallarının  emalı  zamanı,  fiziki-kimyəvi,  bioloji  və  mexaniki 

proseslərlə  müşayiət olunur ki, onların öyrənilməsi  istehsalın texnoloji proseslərinə səmərəli  və 

obyektiv reoloji nəzarəti və idarəetməni təşkil etməyə imkan verir. Yeyinti sənayesində aparılan 

proseslərin  bir  çoxu  dispers  sistemlərin,  suspenziyaların,  kolloid  məhlulların,    müxtəlif  elastik, 

plastik,  özlü  materialların  emalı  ilə  bağlıdır.  Reoloji  tədqiqatlar  qida  materiallarının  emalı 

---

24 

 

 

zamanı  baş  verən  fiziki  hadisələri  daha  dərindən  öyrənməyə  imkan  verir.  Reoloji  xassələrdən 

yeni  dizaynlı  maşınların  yaradılması  və  mövcud  olan  maşınların  yenidən  layihələndirilməsi, 

eləcə də avadanlıqlar üçün daha səmərəli iş rejiminin və istehsalın optimal texnoloji sxemlərinin 

seçilməsi  üçün  aparılan  proseslərin  hesablanmasında  istifadə  edilə  bilər,  həmçinin,  maşınların, 

aqreqatların,  istehsal  sahələrinin  idarə  edilməsində,  məhsulun  keyfiyyətinə  avtomatlaşdırılmış 

nəzarət  zamanı  nəzarət  parametrləri  kimi  istifadə  edilir.  Reologiya  əlavələrin  daxil  edilməsi, 

rejimlərin  və  mexaniki-  texnoloji  üsulların  dəyişdirilməsi  yolu  ilə  ərzaqların  strukturu  və 

keyfiyyətini idarə etməyə imkan verir. 

Qida xammalının və məhsulların xassələri temperatur, rütubət, mexaniki təsirin miqdarı 

və  müddəti  kimi  amillərdən,  eləcə  də  saxlama  müddəti,  daşınma,  məhsulun  alınma  üsulu  və 

digər səbəblərdən asılıdır.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Reologiya  ‒  müxtəlif    cisimlərin  deformasiyasını  və  axmasını  öyrənən  elmdir. 

«Reologiya» sözü yunanca «» sözündən götürülmüşdür, mənası «axma» deməkdir.  

Deformasiya – xarici qüvvələrin təsiri altında, temperaturun, rütubətin və s. dəyişilməsi 

zamanı, cismin  formasının  və  xətti ölçülərinin dəyişməsidir. Bu zaman   molekul  və  hissəciklər 

cismin  tamlığı  pozulmadan  bir-birinə  keçirlər.  Deformasiyanın  həcmi  və  xarakteri  xarici 

qüvvələrin tətbiqindən, cismin materialından və onun formasından asılıdır. 

«Materialların  müqaviməti»  kursundan  məlumdur  ki,  deformasiyanın  iki  növü  var:  a) 

qayıdan  (elastik),  yəni  xarici  qüvvənin  təsiri  kəsiləndən  sonra  yox  olur;  b)  plastik  (özlü),  yəni 

xarici  qüvvənin  təsiri  kəsiləndən  sonra  yox  olmayan.  Elastiki  deformasiya  zamanı  mexaniki 

enerjinin  bir  hissəsi  istiliyə  çevrilir.  Bundan  başqa,  deformasiyaların  digər  bölgüsü  də 

mövcuddur. Məsələn, yükün  növünə görə yerdəyişmə (şək. 1.1, a), biroxlu (xətti) (şək. 1.1, b), 

eləcə də ikioxlu (yastı, düz) və həcmi ola bilər. 

Bu halda deformasiyalar aşağıdakı tənliklə hesablanır: 

---

25 

 

 

.                                        

а







; 

l

l







                                                        (1.1) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

а) 

 

 

 

 

 

 

б) 

 

 

 

Şək. 1.1. Materialların yüklənmə sxemi: 

а) yerdəyişmə; б) gərilmə 

 

Əgər  müəyyən  edilməmiş  prosesdə  deformasiya  t  zamanında  dəyişirsə,  bu  halda 

gərginlik  dərəcəsi  (sürət  qradienti)  nəzərə  alınır;  müəyyən  edilmiş  prosesdə  deformasiyanın 

dəyişməsi vahid zamanda daimidir.  

Bu  gərilmə-sıxılma   





  [s

–1

]  və  yerdəyişmə  zamanı,  «deformasiya  sürəti»  – 





  [s

–1

] 

kəmiyyəti ilə xarakterizə edilir: 

 

dt

d



 



; 

dt

d



 



. 

 

 

 

(1.2) 

Əgər yerdəyişmə zamanı deformasiya sonlu qüvvələrin təsiri altında fasiləsiz və daima 

artırsa,  material  axmağa  başlayır.  Sabit  axın  rejimi  mənaca  deformasiya  dərəcəsinə  oxşar  olan 

sürət qradienti ilə xarakterizə olunur (şək.1.2): 

 

dy

du







,   

                     (1.3) 

 

burada: τ – yerdəyişmə gərginliyi, Pa; 

u – səth təbəqəsinin xətti sürəti, m/s; 

y – sürət vektoru üzrə təbəqənin koordinatı, m 

Reologiyada iki növ axma forması vardır: 1. Özlü 

axma – hər hansı kiçik τ yerdəyişməsi zamanı həqiqi özlü 

τ 

а 

Δ

γ 

Δl/2 

Δl/2 

l 

F 

F 

dy 

u 

y 

du 

Şəkil 1.2. Materialın sabit axma 

rejiminin sxemi 

τ

 

0 

---