Fənn: reologiyanin əsaslari müəllim: dosent. F. R. Zeynalova

13 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bərk  cisimlərə  statik  və  dinamik  yerdəyişmə  gərginliyinin  son  həddinə  malik  olan 

elastik,  plastik  və  digər  cisimlər  aiddir.  Effektiv  özlülüyün  gərginlikdən  və  ya  yerdəyişmə 

sürətindən  asılılığını  dispers  sistemlərin  struktur  mexaniki  xassələrinin  əsas  göstəriciləri  hesab 

olunur. Belə ki, effektiv özlülük sabit axında strukturun dağılması və bərpası prosesləri arasında 

tarazlq  vəziyyətini  təsvir  edən  yekun  göstəricidir.  Ümumi  halda 

 





  axın  əyrisi  S-şəkilli 

xarakterə malikdir və absis oxunu kəsərək keçir, bu  müddətdə cismə təsir edən gərginlik yalnız 

elastiki deformasiyalar yaradır.  

Strukturlaşdırılmış  sistemlərin  əsas  yerdəyişmə  xassələrinə  plastik

 

η

pl

  və  effektiv 

özlülük

 

η

ef

(τ),  relaksasıya  müddəti

 

τ

r

(τ);  sürüşmə  zamanı  dağılmamış  strukturun  təmas  yerində 

maksimal özlülüyü (η

0

)

 

və tamamilə dagılmış strukturun özlülüyü (η

m

); yerdəyişmənin elastiklik 

modulu  (G);  şərti-statik  axıcılıq  həddi  (τ

СТ

)  və  dinamik  –  yerdəyişmə  gərginliyinin  son  həddi 

(θ

0

); elastik- kövrək və ya elastik qırılmalarda (τ

m

) və elastik-özlü dağılma zamanı (τ

r

) strukturun 

möhkəmliyi.  Bu  xüsusiyyətlər  şəkil  1.3-də  göstərilmişdir.  Yuxarıda  sadalanan  göstəricilərdən 

başqa 

 





 əyrisində aşağıdakı sahələri ayırmaq olar: 0A- elastik deformasiyalar zonası; AB- ən 

böyük effektiv və plastik deformasiyanın başlandığı sahə; BC- strukturun uçqunabənzər dağılma 

sahəsinin  başlanması;  CD-  strukturun  uçqunabənzər  dağılma  sahəsi  (ən  kiçik  plastik  özlülüyə 

malik); E və yuxarı- tamamilə dağılmış strukturun daimi özlülüyə malik nyuton axma sahəsi. 

 

MÜHAZİRƏ  3 

 

Axın əyriləri materialların reoloji xassələrini

 

təsvir 

etmək üçün bir vasitə kimi. 

 

Plan: 

 

---

14 

 

 

1.Deformasiyanın  kinetik əyriləri. 

2.Nyuton mayeləri. 

3.Tiksotrop sistemlər. 

4.Laminar axın. 

 

Qida  məhsullarının  struktur-mexaniki  xassələrinin  öyrənilməsi  üçün  ən  sadə  üsul 

deformasiyanın kinetik əyrilərinin (axın əyriləri) qurlmasıdır.  Bu əyrilərin köməyi ilə materialın 

bir-birindən  asılı  olmayan    yeddi  deformasiya  xassəsini  tapmaq  olar:  ani  elastiklik  və  elastiki 

təsir  modulu;  relaksasiya  və  elastiki  təsir  özlülüyü;  elastiklik,  axma  və  möhkəmlik  həddi. 

Möhkəmlik  həddinin  qiyməti  mexaniki  deformasiya  rejimindən  asılıdır.  Sadalanan  sabitlər 

materialda  baş  verən  deformasiyanı  izah  etməyə  və  onun  struktur-mexaniki  xassələrini  kifayət 

qədər  dolğun  səciyyələndirməyə  imkan  verir.  Bu  sabitlərin

 

alınması  qida  məhsullarının  reoloji 

xassələrinin  öyrənilməsi,  eləcə  də  onların  daimi  təsir  altında  deformasiyasının  tədqiqi  zamanı 

mümkündür. 

Əyrilər  (şək.  1.4)  formasından  asılı  olaraq  müxtəlif  materialların  davranışını 

tənzimləyən qanunları qrafiki təsvir edirlər: 

 







f



, 

 

 

 

 

(1.9) 

     

 





 



.                                                  (1.10) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5 

4 

3 

2  1 





τ

 

τ

0 

τ

0

 

---

15 

 

 

Şəkil 1.4. Axın əyriləri: 

1 – nyuton mayesi; 2 – dilatant maye; 

3 – struktur-özlü maye; 4 – qeyri-xətti plastik cisim; 

5 – xətti plastik cisim 

 

 

Nyuton  mayelərinin  əyrisi  koordinat  başlanğıcından  keçən  düx  xəttdir  1.  Düz  xəttdən 

fərqlənən  digər  əyrilər  (2  –  5)  qeyri-nyuton  mayeləri  adlanır.  Burada  2  əyrisi,  əsasən 

konsentrasiyalı  dispers  sistemlərə  xas  olan  dilatant  axmanı  xarakterizə  edir,  bu  zaman 

deformasiyanın  sürətinin  artması  ilə  «yerdəyişmənin  çətinləşməsi»  baş  verir,  nəticədə  özlülük 

artır;  3  əyrisi  psevdoplastik  axmanı  göstərir  ki,  deformasiya  sürətinin  artması  ilə  strukturun 

dağılması  nəticəsində  «yerdəyişmənin  yumşalması»  baş  verir.  4  əyrisi  xətti  plastik  axmanı 

göstərir  və  yerdəyişmə  gərginliyinin  son  həddi  θ

0 

olduqda  bütün  plastik  cisimlər  üçün 

xarakterikdir. 5 xətti asılılığı binqamov cisimləri üçün xarakterikdir və yerdəyişmə gərginliyinin 

son həddi θ

0 

olduqda, ideal plastik axmaya uyğun gəlir. 

 

Tiksotrop sistemlərə dağılmadan sonra strukturun izotermik bərpası, eləcə də deformasiya 

zamanı  onun  fasiləsiz  dağılması  (müəyyən  həddə  qədər)  aiddir  (şək.  1.5,a).  Reopeks  sistemlər 

strukturlaşma  qabiliyyətinə  malikdirlər,  beləliklə  də  ən  kiçik  sürət  qradientinə  malik  mexaniki 

təsir  zamanı  yönləndirmə  və  zəif  burulma  nəticəsində  hissəciklər  arasında  rabitə  yaranır  (şək. 

1.5,b). 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1.5. Xarakterizə edən axın əyriləri: 

а) tiksotrop sistemləri; б) reopeks sistemləri. 

τ 





б) 

τ 

а) 





---