Fənn: reologiyanin əsaslari müəllim: dosent. F. R. Zeynalova

9 

 

 

 

Cədvəl 1.1. Reoloji xassələrinə görə ərzaq məhsullarının təsnifatı 

 

 

Dispers sistem 

 

 

Məhsul (o cümlədən xammal, yarımfabrikat) 

 

Tipik reoloji xassələr 

Xalis maye 

 

Su, spirt, yağ 

Nyuton özlülük 

Xalis əritmə 

 

Ərinmiş yağlar (kakao yağı), ərinmiş şəkər 

Əsasən nyuton özlülük  

Həqiqi məhlul 

 

Duz və şəkər məhlulları, cövhərlər, pivə, içkilər 

Həmçinin 

Kolloid məhlul 

Zülal məhlulları, bulanıq meyvə və giləmeyvə şirələri 

Nyuton  özlülük,  özlü-elastiklik,  tiksotropiya  ola 

bilər 

Mayeşəkilli 

Suspenziyalar  (kakao,  meyvə  və  tərəvəz  şirələri,  şorbalar), 

emulsiyalar (süd, qaymaq, mayonez) 

Nyuton  özlülük  və  qeyri-nyuton  özlülük,  özlü-

elastiklik, tiksotropiya 

Pastaşəkilli 

Meyvə püresi (almalı muss), qozlu (fındıqlı) muss, kəsmik, qiymə 

Qeyri-nyuton  özlülük,  tiksotropiya,  reopeksiya, 

özlü-elastiklik 

Rabitəli yumşaq 

Yağ, köpüklü kütlə, jele, xəmir, yoqurt, şorba, paştet, kartof püresi  Plastik  özlülük,  dönən  və  dönməz  tiksotropiya, 

elastiklik, özlü-elastiklik 

Rabitəli yarımbərk 

Çörəyin içi, bişmiş kolbasa, bişmiş kartof 

Elastiklik, plastik özlülük, özlü-elastiklik 

 

Bərk 

Təzə alma, armud, kartof, xiyar, ət, uzun  müddət saxlanan çörək- Elastiklik, plastik özlülük, özlü-elastiklik 

 

---

10 

 

 

bulka məmulatı, şokolad, konfetı 

 

Sərt 

Karamel, taxıl, qoz-fındıq ləpəsi, makaron məmulatı, kök   

 

Elastiklik,  sərtlik,  yüksək  axıcılıq  və  bərklik, 

kövrəklik 

---

11 

 

 

Real  cisimlərin  «ideal»  reoloji  cismin  bu  və  ya  digər  növünə  aid  olmasının  ilkin 

təcrübələr  əsasında  aşkara  çıxarılması  tədqiqat  üçün  doğru  vasitələr  seçməyə  və  lazım  olan 

xassələri müəyyən etməyə imkan verir. 

Yerdəyişmə  xassələri  belə  xassələrin  əsas  qrupunu  təşkil  edərək,  həm  maşınların 

hərəkətli hissələrində müxtəlif prosesləri hesablamağa, həm də ərzaq məhsullarının keyfiyyətinin 

qiymətləndirilməsi üçün geniş istifadə olunur. Bununla əlaqədar olaraq ərzaqların və yerdəyişmə 

xassələrinə malik digər reoloji cisimlərin təsnifat üsulları daha geniş yayılmışdır.  

Reoloji cisimlərin gərilmənin son həddinin onun sıxlığının sərbəst düşmə həddinə olan 

hasilinə nisbətinin [θ

0

/(ρ∙g)] qiymətinə görə A.V. Qorbatov tərəfindən verilən təsnifatında (cəd. 

1.2) cismin öz formasını saxlamaq qabiliyyəti göstərilir. Bu təsnifat aşağıdakı kimidir:  

 

 Cədvəl 1.2. Fiziki göstəricilərə görə cisimlərin təsnifatı 

 

θ

0

/(ρ∙g),m 

 0,005-dən az 

0,005 – 0,02 

0,02 – 0,15 

 0,15-dən çox 

Cismin adı 

Struktur mayeləri 

Maye pastalar 

Qatı pastalar 

Bərk cisimlər 

 

B.A.  Nikolayev  mexaniki  xassələrin  (elastiklik  modulu,  özlülük  və  s.)  qiymətinə  görə 

ümumiləşdirilmiş təsnifat təklif etmişdir. Birinci  qrupa ‒ bərk və yarımbərk cisimlər  bərk yağ, 

bütöv  ət  parçası,  suxari  peçenye  və  s.,  ikinci  qrupa  ‒  bərk-maye  cisimlər  (ət  qiyməsi,  kəsmik, 

studenlər, xəmir və s., üçüncü qrupa ‒ mayelər və mayeşəkilli cisimlər (ərinmiş yağ, bulyonlar, 

süd, bal, su, və s.) aiddir. 

Herşel-Balkli  bərabərliyinə  əsasən  verilən  real  cisimlərin  təsnifatı  böyük  maraq 

doğurur: 

n

В









*

1

0





,   

 

 

 

(1.7) 

burada: 

*

1

B

 – sürət qradienti vahidə bərabər olduqda, vahidə bərabər özlülüyə proporsional olan, 

əmsaldır, Pа·s

n

; 

n – axma indeksi. 

Bəzi dəyişikliklərdən sonra aşağıdakı ifadəni alırıq: 

m

В







*

*

0

ЭФ







,  

 

 

 

(1.8) 

*

1

B

 – sürət qradienti vahidə bərabər olduqda,effektiv özlülükdür, Pа·s; 

---

12 

 

 

*





 – ölçüsüz sürət qradienti; 

m – strukturun dağılma sürəti, axma indeksi. 

Bu  təsnifat  üsulunda  yerdəyişmə  gərginliyi  və  sürət  qradienti,  effektiv  özlülük  və 

yerdəyişmənin  sürət  qradienti  (bax:  bölmə  1.3)  arasında  asılılıq  yaranır.  Alınan  əyriləri 

xarakterinə görə cisimləri yeddi növə ayırırlar: 

1) 

Hukun  elastik cismi; 

2) 

Sen-Venanın plastik cismi; 

3) 

Şvedov-Binqamın plastik-özlü cismi; 

4) 

Yalançı plastik cisim; 

5) 

dilatant cisim; 

6) 

Nyutonun həqiqi-özlü cismi; 

7) 

ideal maye (Paskal). 

Yuxarıda  göstərilən  sistemlərin  zaman  içində  xassələri  dəyişmir.  Sistemlərin  zaman 

içində  öz  xassələrini  dəyişən  bir  qrupuna  tiksotrop  və  reopeks  cisimlər  aiddir.  Tiksotroplarda 

yerdəyişmə gərginliyi və effektiv özlülük mexaniki təsir zamanı azalır, reopekslərdə yerdəyişmə 

gərginliyi və effektiv özlülük sürət qradientinin sabit qiymətində sistemə xətti gərilmələrin təsiri 

zamanı artır. 

P.A. Rebinder və N.V.Mixaylov reoloji cisimləri η

ef

(τ) (şək. 1.3) əyrisinin xarakterindən 

və relaksasiya müddətindən (bu müddətdə yüklənmiş cisimdə gərginlik 

e 

= 2,7 dəfə azalır) asılı 

olaraq

 

bərk  və  maye  formalı cisimlərə ayırmağı təklif etmişlər. Maye  formalı  cisimlərə  nyuton 

mayeləri və statik yerdəyişmədə gərginliyin son həddi θ

0 st

 = 0 olan strukturlaşdırılmış sistemlər 

aiddir ki, belə sistemlər ən kiçik xarici təsir zamanı formasını dəyişir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---