Filologiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 12,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
karlar isə hələ islamdan əvvəlki dövrdə xristianlardan və yəhudilərdən ibarət idilər. Ölkə işğal edildikdən sonra "inşaatda, dərzilik, çəkməçilik və digər sahələrdə xristianlar işləyirdilər. Boyaqçılar, dabbağlar, dəlləklər [zəli qoyanlar] yəhudilərdən ibarət idi; onlar xristianların iyrəndiyi digər xırda sənət növləri ilə də məşğul olurdular".'*®^ Bu dövrün şəhərlərində yaşayan əhalinin etnik tərkibi çox qarışıq idi. Bu şəhərlərdə yerli əhalidən başqa, ərəblər, ermənilər, yəhudilər və digər xalqlar da yaşayırdılar.Şəhərlərin ticarət və sənətlə məşğul olan yerli əhalisi çox vaxt xalis ticarət məqsədləri ilə islam dinini qəbul edirdilər. Arran şəhərlərində başqa dinlərə maneçilik törədilmirdi. Burada kilsə ilə yanaşı məscidə də rast gəlmək olardı və bunu, demək olar ki, bütün ərəb müəllifləri qeyd edirlər. VII əsrin axırları — VIII əsrin əvvəllərində xəlifə Əbd ül-Malikin hökmranlığı dövründə Xilafətdə böyük sikkə islahatı keçirildi, qızıl dinar və gümüş dirhəm Sasani dirhəmi və Bizans miliarisisini sıxışdırıb aradan çıxartdı.^®^ Qeyd etmək lazımdır ki. Sasanilər İranı və qismən Bizans imperiyası tərkibinə daxil olan əyalətlərin ərəblər tərəfindən işğalından ötən dövrün birinci əlli illiyi ərzində işğalçı ərəblər köhnə çəki və sikkə sistemlərini dəyişdirmədilər. Azərbaycanda, habelə Xilafətin digər şimal vilayətlərində əvvəlki çəki ölçüləri — kafiz və mudd, həmçinin pul vahidləri — dinar və dirhəm olduğu kimi qalmışdı.'*®^ Sasani sikkə sistemi gümüş monometallizmin növlərindən biri idi və buna az miqdarda başqa metallar qatılmışdı. Keçmiş Sasani əyalətlərində hətta ərəblərin dövründə üzərində II Xosrovun, yaxud III Yəzdiger- din və atəşkəsin təsviri olan dirhəm kəsilirdi. Təkcə sikkənin tarixi dəyişirdi, Qur’andan kufi hərflərlə bir ayə yazılır və adətən, ərəb xəlifəsinin, ya da hakiminin adı əlavə edilirdi. 660-cı ildə I Müaviyə sikkə islahatı keçirməyə təşəbbüs etmiş və hətta gümüş və qızıl sikkə kəsməyə başlamışdı. Lakin əhali bu yeni pulu qəbul etməmiş və islahat müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdı. Bəzi ərəb mənbələri Əbd ül-Malikin hökmranlığı dövründən əwəl də Xilafətdə sikkə sistemi islahatı keçirməyə cəhd göstərildiyini qeyd edirlər. Lakin mənbələrin əksəriyyəti bu fikirdədir ki, bu islahat yalnız Əbd ül-Malikin və onun vəziri əl-Həccacın işidir.'*®® İbn Hövqəl təsdiq edir ki, Azərbaycan və Arranda qızıl və gümüş sikkə işlənirdi.'*®’^ Bu zaman burada ərəblərin öz sikkə 134 xanası meydana gəlir. Buna ticarətin yüksəlişi və bununla əlaqədar olaraq şəhərlərin artması səbəb olmuşdu. Azərbaycan və Arran sikkəxanalarında kəsilən sikkələr uzaqlara, şimalda — Rusiya, Almaniya, tsveç, Norveç, Baltik sahillərinə, həmçinin Şərq Ölkələrinə aparılır, əvəzində həmin ölkələrdən xammal gətirilirdi. Azərbaycan və Arranda pul tədavülünün belə inkişaf etdiyi bir şəraitdə ticarət daha artıcı canlanmağa başla- Arranda sikkəxanalar Bərdə, Dərbənd və Şamaxı {Yəzidiy- yə) şəhərlərində idi. Ərəblərin dövründə Arranda kəsilən ən qədim pul hicri tarixi ilə 89-cu (707/8-ci) il tarixli dirhəmdir.*'^® Lakin o dövrün sikkəxanasının dürüst yerini göstərmək çətindir, çünki bu sikkəxana Bərdədən başqa, Şamxorda, Qəbələ, Beyləqan və Gəncədə ola bilərdi. Azərbaycan sikkəxanasında kəsilmiş dirhəmlərin üzərində 105-ci (723/4-cü) və 106-cı (724/5-ci il) hicri illərinin tarixi v a r d ı r . B u sikkəxana Ərdəbildə yaxud Marağada ola bilərdi. Dərbənddə kəsilmiş ən qədim pulun üzərində 115-ci hicri ilinin (733/4-cü il) tarixi vardır.'"’^ Əməvilərin sikkəxanalarında pul kəsilməsi hicri tarixi ilə 131-ci ildə (748/9-cu ildə) bitir. Arran ərazisində Abbasilərin ilk sikkələri hicri tarixi ilə 140-cı ildə (757/8-ci ildə) meydana g ə l i r . B u sikkələr hicrinin 140-cı ilində Yəzi- diyyədə və hicri tarixi ilə 142-ci ildə (759/60-cə ildə) Bərdədə kəsilmiş fels adlı sikkə idi.*®® Azərbaycan sikkəxanalarında kəsilən pullara çox vaxt şimal ölkələrində və Rusiyanın Avropa hissəsi dəfinələrində təsadüf edilir.**®* Yerli tacirlər öz əmtəələrini bu ölkələrə aparır, həmin ölkələrin tacirləri isə Azərbaycana və Arrana mal gətirirdilər. Bununla bərabər, bu pullardan istifadə edən vasitəçi tacirlərin mövcud olması ehtimalı da istisna olunmur. Əməvilərin dövründə ərəblər tədqiq etdiyimiz ölkələrdə öz ölçü-çəki sistemlərini tətbiq etmişdilər. Bu tədbir 722-ci ildə, əl-Cərrah ibn Abdullah əl-Həkəmi Azərbaycan və Arranda canişin olduğu zaman həyata keçirilmişdi. O, Bərdəyə gəldikdə, şəhərdəki Ölçü və çəki işlərində əyintilər olduğunu ona xəbər verdilər; o, həmin qüsurları aradan qaldırdı və Cərrsıhiyyə adı ilə məlum olan yeni dürüst ölçü vahidi tətbiq etdi.*®® Tədqiq etdiyimiz dövrdə ticarətin inkişafında Xəzər dənizi əhəmiyyətli rol oynayırdı. Xəzər hövzəsinin cənub hissəsində ticarətə Bağdad, Buxara və Səmərqənd bazarlarının yaxınlığı böyük təkan verirdi. Çünki bunların İnkişaf etmiş sənətkarlığa malik olan çoxlu Asiya ölkələri ilə geniş əlaqələri var idi. 135 Xəzər sahilindəki limanlarda (Abaskun və Astrabaddan Dərbəndədək) fəal ticarət dənizçiliyi inkişaf edirdi. Məsələn, Astrabaddan ipək parça ixrac edilirdi, Dərbənd bazarları isə demək olar ki, bütün Xəzər sahillərindən mal gətirən tacirlərin toplanış yeri idi.^®® Xəzər limanlarında yığılan mallar Zaqafqaziyadan su yolu Kür və Rion çayları iləmi Qara dənizə aparılırdı, yoxsa Dərbənddən Qafqaz vasitəsi ilə quru yolla daşmırdı? Alman tarixçisi Heyd bu suala belə cavab verir: "Zənnimizcə axırıncı yol şübhəli görünür. Bərzəxin əhalisinin siyasi və dini cəhətdən Yunan imperiyasına bağlı olan xristian qismi ilə Xəzər dənizinin cənub-qərb hissəsinin sahibi olan müsəlmanlar arasında antaqonizm var idi və bu cəhətdən o, ticarət əlaqələri üçün o qədər də əlverişli d e y i l d i . B u n d a n əlavə, xristian Gürcüstanına ərəblərin çoxlu basqınları quru yollarının etibarlılığına xələl gətirirdi. Nəhayət, müxtəlif tayfaların yaşadığı Qafqaz özünün sıldırım və əyri-üyrü cığırları ilə ticarət yolu salmaq üçün heç də münasib deyildi. Beləliklə, Xəzər dənizi sahilində yaşayanlar çətin ki, Qafqazın quru yollan ilə ticarətə gedə bilərdilər, çünki Volqa vasitəsilə şimala doğru geniş yollar onların üzünə açıq idi".'*®® Azərbaycan tacirləri, habelə bu ölkədən keçən ərəb tacirləri Volqa ilə yuxarı qalxaraq, şimala doğru bulqarlara tərəf gedirdilər.'^®® Bu tacirlər orada öz mallarının 1/10 dəyəri hesabilə gömrük verir və istədikləri kimi sövdə edirdilər. Çünki islam dinini qəbul edən bulqarlar ticarət əməliyyatlarına mane olmurdular.^™ Bulqar və burtaslardan Azərbaycana, Arrana və bütün Xilafət bazarlarına samur, dələ və tülkü xəzi, xəz papaq, ox, balıq yapışqanı, qılınc, zirehli geyim, slavyan qulları, mis, mum və s. alınaraq gətirilirdi.'*’^* Ərəblər bizanslıların Qara dənizdən keçən əsas ticarət yollarını dağıdaraq bu yolların istiqamətini şərqə. Xəzərə tərəf yönəltmişdilər; bu İsə Xəzər ətrafındakı şəhərlərin sürətli inkişafına səbəb olmuşdu. Ərəblər Xəzər — Volqa ticarət yolunu nəzarət altına almağa başladılar,'*'^^ o zamana qədər isə bu yol Bizansın əlində idi. Ərəblərin hərbi siyasəti də bÖyük cənub-şimal ticarət yolunun cinahını qorumağa yönəldilmişdi. Şimalda Tiflisdən Dərbəndədək geniş bir ərazini öz əllərində saxladıqlarına görə onların bu siyasəti müvəffəqiyyətli idi. Ərəblər Bizansın dayağı olan xəzərləri məğlub etmişdilər və yeni ticarət magistralı üçün ciddi bir təhlükə sayılmırdılar. Xəzər dənizində bütün limanlar ərəblərin əlində idi və İbn Hövqəlin dediyi 136 Yüklə 12,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|