Filologiya elmləri doktoru, professor

'^Məsudi (Təııbilı, VIII, 353) qeyd edir ki, bəziiəri Babəkin Ramazanda, digərləri 
isə Şəvvalda əsir alındığım söyləyirlər. 
‘“Hicri  223-cü  il  (837-ci  il)  dekabrın  3-də  başlanıb  838-ci  İl  noyabrın  23-də 
bitmişdir. 
^^Xorasaııla  İsfahan  əyalətləri  arasında  Nişapıır  əyalətinin  dağ  hissəsindəki 
Xulvan keçidi; Yaqut, III, 191. 
*®Marc əl'Qala: Yəqubinin dediyinə görə, burada xəlifənin at ilxısı var idi. Bu da 
Xulvan  keçidi  yaxınlığında  gözəl  otlağı  olan  bir  düzənlikdə  yerləşmişdi.  Bax:  İbn 
Xordadbeh. BGA, VI, 19; Müqayisə et: G.le Strange. The Lands..., p. 192. 
“‘Sanıarranın iki fərsəx cənubunda, böyük yol üstündə. Yaqut, IV, 456. 
“^Xəlifə Mötəsimin vəziri. 
““Samarrada qəsr-qala. Bax: Yaqut, II, 375. 
^*lbn Kəsir. (Əl-Bidayə, c. XIV, əl-Qahirə, 1932, s. 284.) qeyd edir ki, Mötəsim 
Babək gəlincəyədək poçt  yolu ilə ikİ gün  yol getdi ki, onu görsün,  lakin Babək onu 
tanımadı. 
“^Xəlifə  Qəbul  Sarayında  bazar  ertəsi  və  cümə  axşamı  günlərində  yığıncaq 
edərdi. Yəqubi, Buldan, VII, 259; G.le. Strange. The lands..,, 54, 
““Qəba — ərəb dilindəki dürüst mənası məlum deyildir. RJiozi (səh, 352—362) 
belə güman edir ki, bu, qabaqdan düymələnən və arxadan kəsilən xirqədir. 
“'Çalmanın  altında  geyilən  zərxaradır.  İndiki  tarbuşa  oxşayır.  Bax:  R.D02İ, 
365-371; El, II, 677. 
“B
U
,  şübhəsiz,  birinci  olaraq  çağırılan  cəlladı  və  Nudnudu  göstərir,  Məsudi 
(Muruc, VII, 129—130) Babəkin ölümünü başqa şəkildə təsvir edir, Babəkin mənəvi 
dözümü haqqındakı maraqlı təfərrüat üçün bax: Al-Ta- nukhi. Niwar, p. 75. 
“®Bal, nişasta və su ilə hazırlanan şirniyj’at. Bax; Q.Leyn, səh. 2439. 
®“Məmunun hökmranlığı dövründə Ermənistan hakimi idi. Bax: ət-Tə- bəri, III, 
1072. 
“'Feofil, Mixail oğlu, Georginin nəvəsi — Bizans imperatorudur (829-842). 
“^Mesopotamiyada sərhəd qalasıdır. Bəlazuri, 191—192; Yaqut, II, 914. 
““Fərat  çayının  yuxarı  axarında,  Ziba  tradan  beş  fərsəx  aralı  olub  Xilafətin 
sərhəddində yerləşən qaladır. El, III, 192-196; Q.Le.Strenc, 120; Yaqut, IV, 633-635. 
^*Fraqon (Fragon. Hist. Arab, ed. by M.Y. de Goeje, Leiden, 1871, p. 390) əlavə 
edir: “Əgər sən indi hücum etsən, onun atası və qardaşının (Ha- run ər-Rəşid və Məmun 
nəzərdə tutulur) səndən aldıqlarından ikiqat artığını onlardan ala bilərsən". 
““Babəkin tərəfdarları olan xürrəmilərin adı belə idi. Müqayisə et: E.C.Browne. 
Literary History of Persia, p. 329; Baghdadi. al-Farq, p. 88, 
365 

---

qeyd 1; S^labi L^ta'if. Leyden, 1868, s. 169. Həm mühəmmirə, həm də xürrəmllərin 
adlarını çəkir. 
ƏLAVƏ II 
'Ərdəbil mahalında. Bax; B. de Meynard. Dictionnaire de la Pers, 557, 
^Babəkin atası. 
*Hazırda Sarab şəhəri. Ərəb coğrafiyaşünasları çox vaxt şəhər adlarının axırıncı 
hərfini atırdılar. Yaqut, III, 64; /fen əf-PəgiA, 245 və i.a. 
ƏLAVƏ IX 
'Katolikos Ter-David Il-nin hökmranlıq illəri (806—833). 
^Xəlifənin canişini, 
ƏLAVƏ X 
'Azərbaycan SSR-də DQMV-nin indiki Hadmt rayonu. 
^Azərbaycan SSR-də indiki A|dam və Mardakert rayonları. 
^Sevan gölünün cənub sahili. 
^Azərbaycan SSR-in Qazax rayonu ilə Ermənistan SSR-in Icevan rayonu 
sərhəddində. 
‘Hamısı Arsaxda. 
‘Utidə. 
ƏLAVƏ IX 
'Babəkin fəaliyyətini təsvir edən St.Orbelian bir əsr az göstərir, yəni erməni 
tarixinin 276-cı ili — yeni eramn isə 827-ci ili olmalıdır. 
366 

---

3 6 7  
 

---

370 
 

---

 

---

372 
 

---

 

---

 

---

376 
 

---

 

---

 

---

 

---

 

---

 

---

AD 830) in defence of christianity against İslam, by W.Muir. London, 1887. 
ArdzTou.nl Th., Xe’S. Histoire des Ardzryuni, trad. par M.Brosset, Col- lection 
histoirens Armeniens, T.I.St-P, 1874. 
Arib ibn Sa'd al Katib al-KortobL Tabari continiatus, ed. M.J.de Goeje, Lugdunt 
Batavorum, 1871. 
Bal'ami. Chronicle, ed. B.Dorn. Nachrichten über die Ghazaren, St—P, 1844. 
Broofcs E.W. A. Syriac Chronicle of the year 846, ZDMG, 51, 1897. 
Chronique de Denys de Tell-Mahre, 4-e partie, publ. par. l.B.Shabot, Paris, 1895. 
Chronique de Tabari, trad. sur la version persane de Belami par H.Zotenberg. T. III. 
Nogent-le-Rotron. 1871. 
The Chronicle of Zaharich of MityIene, tr. by F.l.Hamilton and E.W.Bro- oks. London, 
1899. 
The concluding Portion of the Experiences of the Nations by Miskawaihi, arabic text 
ed. by A.F.Amedroz, v.l. Oxford, 1920. 
Deux historiens Armeniens, Oukhtanes d’Ourha, X'S. Histore in trois par- ties, trad. 
par M.Brosset, 2' livr. St-P, 1871. 
Dindorfius L. Historici Graeci Minores, II, Lipsiae, 1871. 
Don Juan of Persia. A Shiah Catolic, tr. by G. Le Strange. London, 1926. 
Dowsett C.J.F. The Albanian Chronicle of Mkhit’ar Go5. BSOAS, XXI/3, 1958. 
Dozy R. A Baghdad Chronicle, Cambridge.., 1924. 
The Geographical Part of the Nuzhat al-Qulub, comp. by Hanıdallah Mustowfi of 
Qazwin in 740 (1339), ed G.le Strange, London, 1915. 
The Geographical Work of Sadik İsfahani, tr. by I.C.London, 1932. 
Geographie d’Idrisi, trad. de l’arabe par P.A.Jaubert, t. 11, Paris, 1890. 
Historical Atlas of the Muslim Peoples, Amsterdam, 1957. 
Histoire d’Armenİe par le patriarche Jean VI dit Jean Catholicos. Trad. de l’Armenien 
en Francais par M. Saint-Martin, Paris, 1841, 
Histoire Chronologie par Mkhit'ar d'Airivank, XIII.S. Trad. de l’Armenien par 
M.Brosset, St—P, 1869. 
Histoire de !a Georgie, I. Tr. M.Brosset, St-P, 1849. 
Histoire de la Siounie par Stepannos Orbelian, I, II. Tr. par M.Brosset. St- P, 1864. 
Histoire Universelle par Etienne Açoghiq de Daron, trad. par Ed. Dulaurier. Paris, 
1886. 
The Historical Remains of Hilal as-Sabi, first part of his Kitab al-Wuzara, ed. by 
H.F.Amedroz, London, 1904. 
History of the Caliphs by Jalaluddin as-Suyuti. Tr. H.S.Jarett. Calcutta, 1881. 
The History of the Caucasian Albanians by Movses Dasxuranci. Transl. by 
C.J.F,Dowsett. London, 1961, 
Hudud al-Alam “The Regions of the World”, “A Persian geography 372, AH—982 
A.D.Translated and explaned by V.Minorsky. London, 1937. 
ibn Serapion. Description of Mesopotamia and Baghdad, ed. and transl. by G. Le 
Strange (IRAS), 1895. 
Jahiz. Suhbat al-Muluk (Kitab al-Taj). Ms. or. 9446 of the British Museum. 
383 

---

Kamal ad-din Umar b. Ahnıad b. al-Adim. Zubdat al-Halab min tarikh Halab. Paris, 
1819. 
Kazem-Beg M. Derbend-name, St-P, 1851. 
Maqrizi.  Traite  des  monnoies  musulmanes.  Trad.  par  A.I.Silvestre  de  Sasy.  Paris, 
1797. 
Matreau G. et Vever H. Miniatures persans, V.I.Paris, 1913, 
Michel le. Syrien. Chronique, Par I.B.Shabot, 3, Vol. Paris, 1894—1904. Mirza 
Gholam Khose.in Khan. The Siyarul mutakharin. A History of the Mahomedan Power 
in India, during the last centnry, V.I.London, 1932. 
Minorsky  V.  Persia  in  AD  1478—1490.  An  Abridged  translation  of  Fadul-  lah  b. 
Ruzbihan Khunji’s “Tarikh-i ‘Alam-aravi Amini”. London, 1957. 
Mxitaray. Aneçwoy patmut’iwn. St-P, 1879. 
Muhammed  b.  al-Hasan  b.  Isfandiyar.  Hİstory  of  Tabaristan  at  AH  613  (1416). 
London, 1905. 
Oukhtannes d'Ourha X'S. Histoire en trois parties, trad. par M.Brosset. St—P, 1871. 
Nasir-e Khosraw. Kitab-e Jamil’ al-Hikmatain. Paris, 1953. 
Papyrus Erzherzog Reiner. Vienna, 1894. 
Quatremere. Rasid ad-Din. Histoire de Mongols de la Perse. Paris, 1836. Skavannes E. 
Documents sur les Tou-Kiue (Turks) occidentaux. St—P, 1903. 
Ai-Tabari's. The Reign of al-Mu’tasim (833—842), trans, by Elma Marin. New Naven, 
1951. 
Al  Tanukhi.  Niwar,  ed  and  trans).  by  D.S.Margoliouth  (Oriental  transl.  Fund,  New 
Series, 21), 1921. 
Teophan le Confesseur. Chronique de 284 a 813, ed. de Boor, Leipzig, 1883—1885. 
Alien W.E.D. A History of the Georgian People. London, 1932. 
Ameer Ali, A Short History of the Saracens, London, 1834. 
Arberry A.l. The Legacy of Persia. Oxford, 1953. 
Arendonk C. van. ibn Khordadhben; ibn Rosten El, II. 
Atta Mohammed H. The Islamic Cali, Cairo, no date. 
Bang W., Cabain A.V. Turkİsche Turfan-texte, V, SPAW, 1931. 
Bartold V.V. Afshin; Darband; Gan a in El. 
Basmadjan K. Chronologie de I’histoire d’Armenie. Revue de I’Orient Chretien, XIX, 
1914. 
Becker CJI. Al Beladhori, El, I. 
Becker CJl. The Expansion of Saracens. Cambridge Medieval History, II, 1936. 
Bleichsteiner R. Rosweihe ind Pferderennen im Totenkult der Kaukasisc- hen Vöiker. 
Die Indogermanen — und Germanefrage. Vienna, 1936. Bosworth E. The Rice of the 
Karamiyyah in Khurasan. The Muslim World. V. 50.  1, 1960. 
Bowen H. The Life and Times of Ali b. sa. Cambridge, 1924. Brockelmann C. ibn 
al-Fakih; al-Ja’kubi: Kudama, El, III. 
Brockelmann  C.  Geschichte  der  arabischen  Litteratur.  Weimar,  1898,  Erster 
Suppiementband. Leiden, 1936. 
Brockelmann  C.  Das  verhältnis  von  Ibn-el  Athiri  Kamil  fit  Tarih  in  Tabaris  ahbar 
errusul val muluk. Strassburg, 1820. 
384 

---

Brooks E.W. The Struggle with the Saracens. Cambridge Medieval History, 
V.
 
Brosset  M.  Rapports  sur  une  Voyage  Archeologique  dans  la  Georgie  et  daııs 
I’Armenie, I, St—P, 1850. 
Browne Edw. A.Literary History of Persia. London, 1929. 
Buniyatov  ZM.  Hazar  Turklerinin  VII,  VHI  asrlarda  Azerbaycan’da  bulunmalari 
muddeti. VI. Tnrk Tarih kongresinde rapor. Ankara. 20— 26 Ekim, 1961. 
Bury I.B. History of the Eaatern Roman Empire. London, 1912. 
Cahen 
Cl. 
L’evolution  de  l’Iqta  du  IX  au  XIII  Siecle.  Annales- 
Economies—Societes—Civilisations. VIII, 1953, I. 
Cahen Cl. Mouvements populaires et autonomisme urbain dans l'Asie Musulmane du 
Moyen Age, III, Arabica, t. VI, 1953. 
Camich M. History of Armenia, v, I. Calcutta, 1927. 
Ceipek  J.  Babek,  muz  pred  kterym  setrasli  chalifove.  Novy  Orient.  Praha,  1952,
 
10. 
Czegledy K. Khazar raids in Transcaucasia in 742—744 AD. Acta OrientaJia. T. XI. f. 
1—3. Budapest, 1960. 
Christensen A. iran sous la Sassanides. Paris, 1936. 
Creswell KA. The LawfuUness of Painting in Early islam, Ars Islamica, 11—12, 1946; 
IC. Ms 24, 1950. 
Dagbaschean  H.  Cründung  des  Bagratidenreiches  dürch  Aichot  Bagratuni,  Berlin, 
1893. 
Defremery M. Sur la famile de Sadjides, JA, IV Ser., 1847, tt. IX—X. 
Dennet D.C. Conversion and Poli Tax in Early islam. Gambridge, 1950. 
Diringer A. The Alphabet, N—Y, 1948. 
Dowsett  C.J.F.  A  Neglected  Passage  in  the  “History  of  the  Caucasian  Albanians”. 
BSOAS, XIX/3, 1917. 
Dozy  R.  Dictionnaire  detaille  des  noms  de  vetements  chez  les  Arabes.  Amsterdam, 
1845. 
Dozy R. Essai sur l’histoire de İTslamique. Paris, 1874. 
Dozy R. Suppiements aux dictionnaires Arabes, T, 1—2. Leyden—Paris, 1881. 
Dimezil  G.  Une  chretichte  perdue:  les  Albanais  du  Caucase.  Melange  Asiatiques. 
Paris, 1940—41. 
Dıtnlop D.M. The History of the Jewish Khazars. Princeton, 1954. 
Duri A. Beginning of History writing in islam, BSOAS, XIX/1, 1957. 
Flügel G. Babek, Seine Abstammung und Erstes Auftreten, ZDMG< 1869. 
Fries W. Das Heereswesen der Araber zur Zeit der Oraajjaden nach Tabari Gescholdet. 
Tübingen, 1921. 
Gabain A. von. Altürkische Grammatik. Leipzig, 1950. 
Gabrieli F. II califfato di Hisham. Manuei de la societe R. d’archeologie d’Alexandrie, 
v. VII/1, 1955. 
Gabrieli F. L’eroe Omayyade Maslama. Acc. Nacİonale de Lincei, 1950. 
Gazarian M. Armenien unter der Arabischen Herrschaft. Marburg, 1902. 
Gerland E. Dİe persischen Feldzüge des Kaisers Heracleous, BZ, Ul, 1894. 
Gersehevich J. Grammar of Manichaean Sogdian. Oxford, 1954. 
Gihb HAJİ. Abu al-Sadj, El, NE, I. 
Gibbon Edw. The Decline and fall of the Roman Empire, V. 3. London, 1895. 
Goeje MJ. de. Die Istakhri. — Balkhi Frage, ZDMG, XXV. 
385 

---

 

---

Harun al-Rasid nach einer neu aııfgefundenen Urkunde, Verhandlun- gen des VII 
intern. Orient. Congr. Wien, 1888. 
Kremer  A.ı>.  Ueber  das  einnahmebndget  des  Abbasiden  Reichea  vom  Jahre  306  H 
(918—919). Wien, 1887. 
Kurat  Akdes  N.  Abu  Muhanımad  bin  A’sam  al-Kufinin  Kitab  al-Futuhi.  Ankara 
Universitesi Dil ve Tarih-Cografiya Fakultesi Dergisi, c. VII, Sayi 2, 1949. 
Kurdian H. The Newly Discovered AJphabet of the Caucasian Albanians, JRAS, 1—2, 
1956. 
Kurdian H. Papak e Sahi ibn Sımbat, Pazmaveb. Venice, 1959. 
Lammens H. La Syrie, Beyronth, 1921. 
Lane E.W. Arabic-Englisch Lexicon, London, 1863—1893. 
Lane-Poole S. The Arabian historians on Mohammadan numismatics. 
Numismatic Chronicle, Ser. IV, 1884. 
Lane-Poole S. The Coins of the Eastern khaliefeuts in British Museum. London, 1875. 
Lourent J. L’Amıenie entre Byzance et i’Islam. Paris, 1919. 
Lebeau Ck. Histoire du Ras-Empire, V, XI, XII, XIII. Paris, 1830. 
Lewis B. The Arabs in History. London, 1950. 
Löokkegaard F. Islanüc Taxation in the Classis Period. Kopenhagen, 1950. Magued 
A.M. Histoire Politigue de l’Etat arabe, t, 1. Cairo, 1960. Manandean H. Beitrage zur 
albanischen Geschichte. Leipzig, 1897. Margolioagh D.S. Khurramiya. Shorter El. 
Leiden, 1953. 
Margoliough D.S. The Russian Seisure of Barda’a in 943 A.D., BSOS, 1918. 
Marquart J. Eranşahr nach der geographie der Ps. Moses Xorenaçi. Berlin, 1901. 
Marquart J. Osteurodaisce und Ostasiatische Streifzüge. Leipzig, 1903. Marquart J. 
Skizzen sur historischen Topographie und geschicte von Kaukasian. Vienna, 1928. 
MezA.  The  Renaissanse  of  islam,  transl.  by  D.S.Margoliough  and  S  Khuda  Bukhsh. 
London, 1937. 
Minorsky V. Addenda to the "Hudud al-Alam", BSOAS, XVII, 1955, Minorsky V. A 
New Book on the Khazars. Oriens, II, 1958. 
Minorsky V. Caucasica, IV, BSOAS, XV/3, 1953. 
Minorsky V. La Domination des Dailamites. Paris, 1932. 
Minorsky V. A History of Sharvan and Darband, London, 1958. 
Minorsky V. iran: Opposition, Marturdom and Revolt. “Unity and Variety in  Muslim 
civilisation”. Chicago, 1955. 
Minorsky V. Kasal (Kazah). Revue des Etudes Armeniennes, t. X, Paris, 1930. 
Minorsky V. Mazjar; Musafirids; Tarun, in El. 
Minorsky V. Roman and Byzantine Campaigns in Atropatene, BSOAS, XI/2, 1944. 
Minorsky V. Studies in Caucasian History. Cambridge, 1953. 
Muir W. The Caliphate, İts Rise, Decline and Fall. Edinburg, 1924. Muralt M. Ed. de. 
Essai de Chronographie Byzantine, St—P, 1885. Noldeke Th. Der Chalif Mansur, 
Orientalische Skizzen. Berlin, 1892. Noldeke Th. Sketches from Eastern History, 
transl. by J.S.Black-London, 1892. 
Ostrogorsky G. Geschichte des Byzantinischen Staates. München, 1940. 
387 

---

 

---

 

---

MUNDƏRICAT 
GÖRKƏMLİ ŞƏRQŞÜNASIN ŞAH ƏSƏRİ {F.ƏSƏDOV) ........................................ 3 
GİRİŞ  ....................................................................................................................... 7 
I
 
FƏSİL. MƏNBƏLƏRİN VƏ İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYATIN 
XÜLASƏSİ ............................................................................................................. 11 
II
 
FƏSİL AZƏRBAYCAN ƏRƏB İSTİLASIƏRƏFƏSİNDƏ ........................... 40 
1.
 
VI əsriıi axırları və VII əsrin əvvəllərində siyasi vəziyyət .............................. 40 
2.
 
Ərəb hücumu ərəfəsində Azərbaycanda sosial-iqtisadi 
münasibətlər (VI əsrin sonu — VII əsrin əvvəli) ................................................... 56 
III
 
FƏSİL. AZƏRBAYCAN ƏRƏB HÖKMRANLIĞI ALTINDA ................... 66 
I) Azərbaycanın ərəblər tərəfindən fəthi ................................................................ 66 
2.
 
Azərbaycan əhalisinin ınrısəlnıanlaşdınlnıası və 
qriqoryanla^dırılması ............................................................................................ "78 
3.
 
Azərbaycan Ənıəvilər xilafəti tərkibində (VIII əsrin I yansı)  ......................  
4.
 
Ərab-Xəzar müharibələri və Azərbaycan ......................................................  
5.
 
Azərbaycanda torpaq münasibətləri və ərəblərin 
vergi siyasəti ........................................................................................................... 1^3 
6.
 
Ərəblərin Azərbaycanda inzibati siyasəti və idarə sistemi ............................ * 
7.
 
Ərəblərin dövründə Azərbaycan şəhərləri, ticarət və 
ticarət yollan .............................................................................................................  
• 
8. VIII—IX əsrlərdə Azərbaycanda etnogenez problemi  ..................................  
IVFƏSİL. IX ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ 
AYRI-AYRI MÜSTƏQİL DÖVLƏILƏRİN VƏ MÜLKLƏRİN YARANMASI   
1.
 
Şəki və Arran hakimi SahI ibn Sunbat haqqında ...........................................  
2.
 
Beyləqan hökmdarı Yesai Əbu Musa (İsa ibn İstifanus) 
haqqında  ..................................................................................................................  
3.
 
Şirvanşahlar —Məzyodilər dövləti ..................................................................  
4.
 
Sacilər dövləti ...............................................   ...................................................  
390 

---

V FƏSİL XİLAFƏTƏ QARŞI AZƏRBAYCAN XALQ 
KÜTLƏLƏRİNİN HƏRƏKATI  .....................................  
.192 
1.
 
AiTan2
 sosial hərakat ......................................................................  192 
2.
 
«XÜnom» termini haqqında    .................................................................... 
 
197 
3.
 .................................................................................................................. 
 
Cavidan. Babək və xürramilərin aktivləşməsi. Bəzz qalası  ........................ 203 
4.
 
Xiinamilərin üsyanı və onun inkişafı ............................... - .................. 209 
5.
 
Üsyanın son dövrü. Bəzzin süqutu ....................................................... 217 
6.
 
Babəkin son günləri  ........................................................................................ 225 
7.
 
Xilafətdə baş verən sonrakı siyasi hadisələrə xürrəmilər 
üsyanının təsiri  .......................................................................................... 230 
ƏLAVƏLƏR  ..................................................................................................................... 244 
İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBİYYAT ................................ 367 
391 

---