Filologiya elmləri doktoru, professor

Xəlifə  əl-Mötəsim  Samirədən  əl-Afşiniıı  düşərgəsinə  qədər  olan  yolda  hər 
fərsəxdə  bir  cəsur  atlı  saxlayıb,  çaparlara  əmr  etdi  ki,  ona  bu  şad  xəbəri  təcili 
çatdırsınlar. Və əl-Afşinin yazılı xəbəri Samireyə dörd və bəlkə də daha da az gündə 
gəlib çatdı. 
Əl-Afşin  Babəklə  birlikdə  xəlifənin  hüzuruna  çatanda,  onları  vəliəhd  Haruıi 
əl-Vasiq  və  xəlifənin  ailəsi  də  qarşıladı.  Xəlifə  Babəki  xalqın  hüzuruna  ən  rəzil 
vəziyyətdə  çıxarmaq  İstədi.  O  soruşdu:  “Bunu  nəyin  üstündə  gətirək  ki,  onu  rüsvay 
edək?”. Kim isə təklif etdi: "Ya Əmirəl-ınÖminİn! Bu iş üçün ən yaxşısı fildir!” Xəlifə 
dedi: “Düz deyirsən!” və əmr etdi ki, fİli adəti üzrə bəzəsinlər. Babəki ag geyimdə filə 
mindirdilər. Şair Məhəmməd əz-Zəy- yat bu dəmdə dedi: 
Fili adəti üzrə bəzədilər! 
O, Xorasan sultanını gətirir! 
Və filin ayrı yerləri belə bəzənmir! 
Yalnız tək-tək hallarda olur belə! 
Babəki  şəhərin  Xalq  Darvazasından  keçirib  xəlifə  əl-Mötəsimin  hüzuruna 
gətirəndən sonra o, Babəkin cəlladının çağırılmasını əmr etdi. Cəlladın adı Nüdnüd idi 
və o gəldi. Xəlifə Babəkin əl-ayağını vurmağı əmr etdi. Cəllad da əllərini və ayaqlarını 
kəsdi və bunlar yerə düşdü. Xəlifə Babəki doğramağı əmr etdi. Onun qarnını yırtdılar 
və başını kəsdilər. Sonra başını Xorasana göndərdilər. Bədənini isə Samirədə əl-Əqaba 
məhəlləsində çarmıxa çəkdilər. 
Əl-Mötəsim Sahi ibn Sumbata bir milyon dirhəm, qızıl tac və qaş-daşla bəzənmiş 
kəmər verilməsini əmr etdi. Səhlin oğlu Müaviyəyə 100 min dirhəm verildi. Əl-Afşin 
döyüşlərin  hər  günü  üçün  10  min  dirhəmdən  başqa  ərzağını,  hədiyyəsini  və  əlavə 
qoşunlarım da alırdı. Əgər o, ata minmirdisə onda 5 min dirhəm alırdı. Bundan başqa 
əl-Mötəsim əl-Afşinin başına tac qoydurdu, fəxri libaslar geydirdi və külli  miqdarda 
daş-qaş bağışladı. 
Əl-Afşin Babəklə iki il beş ay və bir neçə gün müharibə etdi. Doğrusunu isə Allah 
bilir. 
297 

---

 

---

barədə  bax:  st-Tabari-Neldeke,  səh.  243—246.  Bu  barədə  ətraflı  bax: 
H.B.nueyjteacKOS.  K  Bonpocy  o  noAaTHOÜ  peclıopwe  Xocpoaa  AnyuiHp- 
Bana. 
BflH, 1937, N
J 
1:
 
M.M.Dyakonov. Sitat gətirilən əsəz'i, səh. 284. 
‘"■■Bax: T.T.Dyakonov. Sitat gətirilən əsəri, səh. 284. 
'’^^Təbəri, I, 960—962; əd-D/nəuərt, səh. 72—73. Müqayisə et: A.Chrisiensen. 
I’Iran, 122—126; AA
ÖOHU
,. ApMenHH, 484-485. 
II
 
FƏSİL 
'Ceöeoc, CTp. 119. 
-Tabari  (I,  2351)  bildirir  ki,  Qadisiyyə  vuruşmasında  ərəblərin  35  niin  nəfər, 
iranlıların isə (I, 2351) 80 min nəfər qoşunu var idi. Lakin Təbəri başqa bir yerdə (I, 
2258) qeyd edir ki, 120 minlik İran qoşunundan, irəlidə Calnusun komandanlığı ilə 40 
min nəfər (I. 2249), mərkəzdə Rüstəmin 60 min, arxada Birzanın komandanlığı ilə 20 
min nəfər var idi. Bəlazuri deyir (səh. 255—256) ki, bu vuruşmada ərəblərin 9—10 min 
nəfərlik qoşunu, iranlılarda isə 120 min nəfərdən çox qoşun var idi. Lakin iranlılarda 
olan  qoşunun  sayı  nəzərə  alınarsa,  Bəlazurinin  gətirdiyi  rəqəm  həqiqətə  uyğun 
görünmür. Bax; S.M.Yusif. The tattle of kaolissiyya, p. 1-28 
^Hcxopıifl  ArsaH, 
CTp. 
138;  Sebeos, 
səh. 
119;  Balazuri, 
səh. 
255—262;  Təbari, 
1,2322 
və sonralar, 
Dinauari, 
səh. 
125—129, 133.
 
"‘əl-Batıx gölü, yaxud İraqda Nəcəv. 
“Qadisiyyə  vuruşmasının  nə  ayı,  nə  də  ili  düz  deyil.  Müxtəlif  mənbələrdə  bu 
vuruşma üçün 635 və 638-ci illər göstərilir, bu dövrdə İsanın anadan olması (6 yanvar) 
Meheqan ayına düşür. Təbəri (I, 2349) və İbn əl-Əsir (II, 235) bu vuruşma üçün 15-ci 
hicri  ilin  axırlarını  (yanvar  638-ci  ili)  göstərirlər.  Əl-Bəlazuri  (255—256)  ərəblərin 
sayının 9—10 minə qədər, farsların isə 120 min artıq olduğunu deyir. Əbd əl-Munim 
Məcid  qeyd  edir  ki,  Qadisiyyədə  vuruşma  “15-ci  hicri  ilindən  (636-cı  il)  sonra 
olmuşdur. Əbd əl-Munim Məcid. Gt-Tarix əs-Siyasiy li-d-davla əl-Ərəbiyyə əl-Qahirə, 
VIII C., 1960, s. 201; A.VMagued. Histoire politique de I'Etat arabe, 201; B.Spuler. iran 
in frühislamischen zeit, p. 8—9. 
®Rusca tərcümədə (salı. 138); “On min piyada” göstərilir. 
’HcTOpııa AraaH, crp. 139/111. 
®Yenə orada. 
®639—640-cı  ildə.  Bax:  Balazuri,  səh.  301—302;  Sebeos,  səh.  124;  “Yunan 
padşahı Konstantın birinci ilində (II, 641—668-ci illər) və tran şahı Qazkertin onuncu 
ilində”, yəni 641-ci ildə. 
'”HcTopKa ArsaH, crp. 
141/113.
 
“Ehtimal,  bu  gürcü  knyazı  Atrnersexdir  ki,  Cüanşerə  görə  (səh.  97)  Zibel  ilə 
birlikdə Tiflisin mühasirəsini davam etdirib şəhəri traklidən aldı. Qeyd edilir ki, o, 41-ci 
nıatavr olaraq, 619-dan 639-cu ilədək hökmranlıq etmişdir (Histoire de la Georgie, pp. 
229-231). “İrakli qalanın (Tiflisin) mühasirəsini xaqan Cibquya və Adarnasa tapşırdı; 
sonra  Adarnası  Gürcüstan  padşahı  təyin  etdi"  (M^Mauauıeujıu.  HəBecTwa...  crp. 
23-24). Atr- 
314 

---

nersexiıı  adı  VII  əsrin  başlanğıcında  bir  gürcü  knyazı  kimi  “Məktublar  kitabında" 
çəkilir  (səh.  133,  138,  169).  Onun  “Roma  imperiyasından  üç  titulu”  var  idi  (6ax: 
Hcropııa  Araan,  crp.  142/114.  Müqayisə  et;  Kürion,  165),  orada  deyilir  ki,  onun 
“padşah şahı titulu bizanslıların canişin (tituluna) oxşayır; habelə  Atrııersex Hivpata 
(iıypatos)  aid  olaraq  M.Brosse  tərəfindən  kəşf  edilən  yazılar.  Bax;  M.Brosseet. 
Rapports  sur  une  voyage  archoloqiguque  dans  ia  Georgie,  pp.  48-50;  Histoire  de  la 
Georgue,  p.  232,  n.  I;  NAkinean,  Kiwrion,  s.  33.  Atrııersex  dövründə  “altıncı  dini 
yığıncaq Kartaliniya, Kaxetiya, Şəki, Şirvan, Svanetiya, Çərkəz, Ovsetiya ilə birlikdə 
bütün dağlıq vilayəti, bütün Yuxarı Gürcüstanı, Samsxneni Msxet patriarxı taxtına tabe 
etdi.  Gürcüstan  katolikosu  Qara  dənizdən  Dərbəndə  qədər  bütün  xalqlar  və  ölkə 
padşahlarının  tacqoyma  mərasimini  keçirir  və  keşişlərinə  (rütbə)  verir”  (Histoire  la 
Georgie,  p.  236;  MJ^MaHauıeuJtu.  HaBecTiiH..,  crp.  25-26).  Əgər  Atrnersexin 
padşahlıq  ixtiyarı  alması  düz  639-cu  ilə  təsadüf  edirsə,  onda Cavanşirin  iranlılardan 
uzaqlaşıb  getməsi  Ktesifon  (Mədain)  vuruşmasından  sonra  (637)  və  Nəhavənd 
vuruşmasından əvvəl (642) ola bilərdi. 
‘"HcTopna Araan, cxp. 143/115. 
'®Yenə  orada,  səh.  144/115.  Yəzdigerd  hökmranlığının  20-cİ  ili  651/2-  ci  ilə, 
31-ci  hicri  ilə  isə  24.VIII.651  —11.VIII.652-Cİ  ilə  təsadüf  edir.  Deməli,  Cavanşirin 
hökmranlığının birinci ili 637/8-ci ilə düşür. 
‘^Yenə orada, səh. 144/115. 
‘‘’Yenə orada. 
'“Albanlar,  habelə  gürcü  və sünniklilər  654-cü  ildə  Ermənistanı  ərəblərə  təslim 
edən  Teodor  Rştuninin  tərəfdarı  kimi  qeyd  edilir  (bax;  Sebeos,  səh.  151—155). 
Cavanşirin atası əmələ gəlmiş vəziyyəti yaxşı başa düşürdü və onun qəbul etdiyi qərar 
yeganə düzgün qərar idi. Cavanşir isə, görəcəyimiz kimi, Muşeq Mamikonyana və II 
Konstanta  tərəf  meyl  göstərdi.  Arran  xalqına  gəldikdə  isə.  Bizansa  möhkəm 
müqavimət göstərdiyinə görə Cavanşirin müttəfiqi adlananlar bu xalqı amansızcasına 
qarət etdilər (bax: Sebeos, səh. 155); “II Konstant öz qoşununun bir hissəsini tberiya, 
Aqvaniya və Sünikə göndərdi kİ, onların (Rştuni ilə) ittifaqını pozsun. Bizans qoşunları 
onların ölkəsini qarət etdi və tapdıqları hər şeyi qarət edəndən sonra öz padşahlarının 
yanına  qayıtdı”.  K.PJ’atkanov  (bax:  “lIcTopua  ArsaH",  2,  səh.  144);  “Smbad 
Baqratuni — Ermənistan mərzbanıdır” (yanlışdır). 
"^HcTOpHH Araan, cxp. 145/116. 
'^KJ'.Patkanov: “1200 kişi”. 
‘®HcxopnH Araan, cxp. 145, 148/116-117, 119. 
‘®Yenə  orada,  səh.  153—154,  117—118.  “654-cü  ildə  xəlifə  Osman  II 
Konstanta  əks  olaraq  Teodoros  Rştunİyə  Ermənistan,  tberiya,  Aqvaniya  və  Sünik 
üzərində  Qafqaz  dağları  və  Çoqa  qapısınadək  hakimiyyət  verdi”  (Sebeos,  səh. 159). 
Lakin Sebeosa gÖrə bu zaman xəlifə I Müaviyə (661—680) imiş. 
^‘Sebeos, səh. 154—155. 
^"659/60-cı  ildə.  Lakin  II  Konstant  təkcə  bir  dəfə  654-cü  ildə  (İrana  deyil) 
Ermənistana gəlmişdi: (Bax; Groiısset. Histoire, p, 302). 
315 

---