Filologiya elmləri doktoru, professor

*®Yuxarı Mesopotamiya. Dəcla ilə Fərat arasındakı ölkənin şimal hissəsi. G.le 
Strange. The Lands..., p. 86-114. 
“Muğanda, Azərbaycan əyaləti (Yaqut I, 208). 
^"^Əbna—Abbasilər dövründə taxt-tac varisləri ardıcılları nəslinin oğlanları. 
“Buğa əs-Səqirdən (kiçik Buğadan) fərqli olaraq. Buğa əl-Kəbir (böyük Buğa) bir 
neçə xəlifə dövründə görkəmli sərkərdə idi. 868-ci ildə edam edilmişdir. Buğa (Öküz) 
adı onun əslində türk mənşəli olduğunu göstərir. 
“Bu — Hins ən-Nəhrdir. 
“Mazariq — qısa silah, nizə. Bax: R.Dozy. Ditl onnaire..., pp. 177-180; A.Mez. 
The Renaissance of islam, pp. 84, 89. 
**Dizə qədər geyilən qollu və ya qolsuz paltar, qaftan. Bax: RJJozy. Yenə orada, 
səh. 162—168. 
Azərbaycanda, Urmiyə gölünün şərqində məhsulu bol olan bir yerdir (“Marağa” 
— “otlaq” deməkdir). Babək ölkəni ələ keçirəndən sonra camaat Marağaya gedib şəhəri 
bağladı və Babəkə qulluq etməkdən boyun qaçırdı, Yaqut, IV, 476—478; G, le Strange. 
The Lands..., p. 164. 
*®Hicri 221-ci il 835-ci il dekabrın 26-da başlanmış, 836-cı il dekabrın 14-də 
bitmişdir. 
“80 zirvə” mənasında olan fars sözüdür. Bax:  P.Schwarz. iran in Mittelalter 
nash den Arabischen geographen, p. 970; El, I, 547; “Həştad- sər Marağa dağlarında”. 
“ “Məhəmməd ibn Hümeyd Xəndəyi”. O, xəlifə Məmunun sərkərdələrindən biri 
idi. Babək onu məğlub etdi; o, 829/30-cu ildə öldürülmüşdür; İbn Xaüikan, I, 355. qeyd 
6, 
^^Azərbaycanın sərhəddinə. Yaqut, 320. 
“Mütətəvviyə”  —  xəzinə  hesabında  olmayan  qoşun.  Bu  qoşunda  olanlar 
nizami xidmətdə deyildilər və istədikləri vaxt ordunu tərk edə bilərdilər. Əbu Səidin 
ordusu  fədailərdən  ibarət  idi.  Cambridge  Medieval  History.  Cambridge,  1936,  p. 
2S4-285. 
*®Ərəb  tarixçiləri  Buğanı  həmişə  görkəmli  bir  sərkərdə  hesab  edirlər,  lakin 
faktlar bunu təsdiq etmir. Mötəsimin və Vasikin hökmranlığı dövründə Buğa dəfələrlə 
məğlub edilmişdir. 
®®Kuhbaniyya — dağ yolları bələdçiləri. El, I, 547. 
■*®0, islamı qəbul etmişdi, maliyyə idarəsinin başçısı və Məmunun dövründə bir 
sıra vilayətin hakimi idi; Məmun öz qızım ona vermişdi. 849/50- ci ildə ölmüşdür. El, 
II, 276; İbn Xallikan, I, (268—281; 408—409). əl-Fəzl ibn Səh 1 in qardaşıdır. 
Məm  unun  vəziri,  Xəlifənin  dövründə  yüksək  nüfuza  malik  idi,  lakin  onun 
əmri ilə 817/8 və ya 818/9-cu ildə öldürülmüşdü {İbn Xallikan, II, 472-475). 
*^Hicrİ 222-ci il, 836-cı il dekabrın 14-də başlanmış və 837-ci il dekabrın 3-də 
bitmişdir. 
^^Mötəsimin sərkərdələrindən biridir. 838/9-cu ildə Yəmən hakimi ol 
362 

---

muş, 839/40-cı üdə işdən çıxarılmış və 845/6-cı ildə yenidən təyin olunmuşdur. E. de. 
Zambaur. Manuel de Genealogie, 114. 
■‘■‘ttah — qul aşpaz idi və 814/5-ci ildə Mötəsimə bağışlanmışdı. Mötə- simin 
böyük  sərkərdələrindən  biri  olub,  Sənıərrada  saray  mühafizəçilərinin  komandanı 
rütbəsinə çatdı. Mötəsimin ölüm hökmü çıxardığı adamları öz evində öldürərdi. Xəlifə 
Mütəvəkkilin əmri ilə 849/50-ci ildə öldürüldü. Ət-Təbəri, III, 1387; İbn Xallikan, I, 
599. 
'•^Azərbaycanda Bəzzin yaxınlığında axan çaydır. Yaqut, IV, 297; Yaqut, 492. 
■*®Bərzənddən təqribən 6 fərsəx və Bəzzdən bir fərsəx aralı, ibn Xordadbeh, 
BGA, VI, 121. 
^'N.Frays {JV.Fries. Das Heereswesen der Araber zur Zeit der Omaj- jaden nach 
Tadari  Gescholdet,  42)  ərəb  leksikoqraflarını  araşdırdıqdan  sonra  bu  nəticəyə 
gəlmişdir ki, kurdus — tərkibində 30-dan 200-dək adam olan atlı eskadronudur. 
^®Mötəsimin  görkəmli  sərkərdəsi  olub,  hələ  Məmiına  qulluq  etmişdi.  O, 
Tronsoksaniyada qoşun komandanı idi; Chronique de Tabari, v, IV, p. 535  Onun adı 
bizə məlum deyildir, biz ancaq onu bilirik ki, onun ləqəbi “Bu- xaraxudat” — “Buxara 
həkimi”dir.  Buxaraxudatlar  haqqında  bax:  İbn  Xordadbeh,  BGA,  VI,  40; 
B.B.Eapmonbd. TypxecTaH. 
‘•®837-ci il avqustun 26-sı bazar günü idi. 
^Kildariyyə  —  “İstehkam  xətti  arxasındakı  fəhlələr”.  Çox  vaxt  “mülki 
mühəndislər”  mənasındadır.  ELİ,  547,  Mətndə  belə  deyilir:  “Özü  ilə  fəhlə  olanları 
kildariyyə gətirdi”. 
*‘Kək  —  "qurudulmuş  Misir  çörəyidir  ki,  bir  il  ərzində  qalır  və  Ərəbistan 
yarımadasına  ixrac  edilirdi"  (E.Lane.  Arabic-English  Lexicon,  p.  3001  (sonralar  — 
Leyn). 
^^Səvik — “qəliz, qidalı bir mayedir ki, su və ya yağla qarışdırılır, buna görə onu 
yemirlər, əksinə yeməyi onunla ötürürlər” (Leyn, səh. 1472). Səfər zamanı qoşuna belə 
içməli maye verirdilər. İslamic Culture, 1930, 4, P, 182, vərəq 1. 
•“^Mətnin bu yeri aydın deyildir, bunun ruscası hərfi tərcümə edilmişdir, 
^■•Əbu  Tanımam  (Divan,  107)  bildirir  ki,  ərəb  qoşununun  hücumu  uğurlu 
olanda,  qasidlər  (Abbasilərin  rəngi  olan)  qara  bayraqlar  açırdılar,  hücum  uğursuz 
olanda  (xürrəmilərin  rəngi  olan)  qırmızı  bayraqlar  açılırdı.  Ərəb  ordularının hərəkət 
marşlarının  təsviri  üçün  bax:  A,  von  Kremer.  The  Orient  under  the  Caiiplıs,  pp. 
328-335; Ph. Hittİ. History of the Arabs, pp. 426-429). 
^^İbn əl-Əsir, VI, 328; “Keçsin”. Belə oxumaq daha doğrudur. 
^®Bax: bundan əvvəlki qeydə. 
®^Nat — stolu örtmək üçün salınan dəri süfrədir ki, oyun üçün və edam zamanı 
baş kəsmək üçün də istifadə olunur: QXeyn, səh. 3034; M6ıı XajiJtuKOH, IV, 203. 
••^Kürsü (Quatremere. Raşid ad-Din. Hİst de Mongoles, Paris, 1836, I, 
363 

---

p. 99). Qəbul ziyarəti zamam hökmdarın, sultanın və onun nümayəndəsinin oturduğu 
taxt. Q.Leyn, səh. 2605; “Şah və ya al İm adam üçün taxt, kreslo, yer, oturacaq, qüdrət 
simvolu”. 
^®Çox vaxt adamı tez məst etmək üçün içilən palma şərabı. El, III, 803-804. 
*^R.Dozy. Suppiements aııx dictioımaires Arabes, I, pp, 650. 831 — “Sumaya”. 
®*Ə1-Qasım  ibn  İsa  əl-lcli.  —  Əbu  Dıılaf  adı  ilə  məşhurdur.  Təəssübkeş 
ələvidir. Onun paxıllığını edən Afşin onu bir vaxt  həbs etmişdi, lakin ölümdən xilas 
edildi və 839/04-cü ilədək yaşadı. Bax: Bİ, II, 796—797. 
®^Quran, IV, 133. 
®*Yəqubİyə görə (II, 578) bu hadisə cümə axşamı ramazanın 9-da, yəni 837-ci il 
avqustun 15-də olmuşdur. 
®^Bədrə — “içərisində müəyyən məbləğ pul, adətən, 10 min dirhəm olan pul 
kisəsi". Bax: Leyn, səh. 167; İbn Xallikan, IV, 334. 
®®Sahib əş-şərab — ixtiyarında şərab, meyvə və ətriyyat olan adam. AMez. The 
Renaissanse of islam, 398. 
®®ər-radə — “mancanaq”, daşatan hərbi silahdır. Bax: Leyn, 1998; Ph.Hitty, p. 
226; Quatremere, p. 384. 
®'Bu yuxarıda göstərilən 100 nəfər könüllüdür. 
®®Mötəsim  Öz  qoşununu  Fərqanədə  yaşayan  türklərdən  yığırdı.  Bax:  G.  le 
Strange. The Lands..., pp. 477—480; El, II, 61—66; Yaqut, III, 878-890. 
®®Bu əhvalat və bundan sonrakılar göstərir ki, Afşin ilə Babək arasında əlaqə 
var  idi,  Təbəri  isə  bunun  üstündən  sükutla  keçir,  halbuki  Afşinin  mühakiməsindən 
ortalığa çıxan məktub bu əlaqəni göstərir. 
"'^Yəqubi,  II,  579:  “Bəzzdə  7600  əsir  alınmışdı”.  Yaqut  (İrşad,  II,  368—369) 
Möləsim və onun hərəm xanasındakı qadınlardan rəvayət edərək göstərir ki, buradakı 
qadınlardan biri Babəkin qızı idİ. 
^'B
U
  abzas  bir  qədər  dolaşıqdır,  deyəsən,  bu  cəhət  nəzərdə  tutulur  ki,  Afşin 
Babəkin qaçmasına namünasib şəkildə yol verdiyi bir vaxtda, xəlifədən qəflətən ona 
aman gəlməsindən çaşmışdı. Zotenberg (H.Zotenberg, p. 540) qeyd edir kİ, Afşin bu 
münasibətlə xoş bir heyrətdə idi, 
^'Orta əsrlərdəki fəddan 5883,5 kv. metrə bərabərdir. Bax: El, II, 36. 
‘®Mixail Siriyets (Xronika, III, 90) səhv olaraq bu hadisələri İsa ibn Is- tifanıısa 
isnad verib, Səhlin adını çəkmir. Müqayisə et:  A.Bacujibee.
 
B
H
-  aaHTHH  H  apa6bi, 
crp. 118, çıxarış 2. 
^‘'Magdisi. Livre de creation, trad. par G.Huart, v. 23, p, 115. “Babək Səhli əsir 
tutmuşdu və onun gÖzü qarşısında anasını, arvadını və bacısını zorlamışdı”. 
^®Məsudinin  mətni  (Muruc,  VII,  125—126)  bu  yerdə  Təbərinin  mətnindən 
fərqlidir, O deyir ki, Səhl Babək üçün nahar gətirir, lakin Səhlin oturub onunla nahar 
etməsindən Babəkin acığı tutdu, onda Səhl onun əl-qo- !unu bağladı. Bax: M.Cupueii. 
XpoHHKa, 
III, 90. 
^“Gördüyümüz kimi Səhl birdən iki tərəfə qulluq edİrdİ. 
364 

---