Filosofiya uzb
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Takrorlash uchun savollar
1. Adabiyotlar 10. Islom Karimov. ¤zbekiston buyuk kelajak sari. - T.: «¤zbekiston», 1998. 108 108 11. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. «Muloqot», 1998, 12. Islom Karimov. Barkamol avlod-¤zbekiston taraqqiyotining poydevori. /Islom Karimov. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yulida: T.6-T.: «¤zbekiston», 1998. 13. Islom Karimov. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. - T.: «¤zbekiston», 1999. 14. I.A. Karimov. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e`tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir: «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga javoblar. T., ¤zbekiston, 2000. 15. M. Xayrullaev, M. Haqberdiev. Mantiq, 4-bob. 16. Yu.V. Ivlev. Logika, 3-bob, 3-paragraf. 17. I. Raximov. Logikadan amaliy mashg`ulotlar va metodik tavsiyalar, 4-bob. 18. N.I. Kondakov. Logicheskiy slovar`-spravochnik. Mavzuga oid maqolalar. 109 109 29--mavzu Axloqshunoslikning asosiy mezoniy tushunchalari, axloqiy tamoiyllar va meerlar Reja: 1. Axloqshunoslik mezoniy tushunchalari (kategoriyalari) ibtidosining hissiyotga borib taqalishi. 2. Axloqshunoslik asosiy mezoniy tushunchalarining mohiyati. 3. Axloqiy tamoyillar, me`yorlar hamda ularning inson va insoniyat jamiyati taraqqiyotidagi ahamiyati. Avval biz axloqiy hissiyotlarni axloqiy anglash uchun muayyan ma`noda material ekani tug`risida bir rov tuxtalib utgan edik. Bu haqda mumtoz faylasuflar ham e`tiborga sazovar fikr bildirganlar. Chunonchi, buyuk ingliz mutafakkiri Jon Lokk, tushunchada nimaiki bor ekan, u bundan avval hissiyotda mavjud bulgan, deb ta`kidlaydi. «Tabiat qonuni borasidagi tajribalar» asarida u shunday deb yozadi: «Agar hissiyotdan aqlga narsalar qiyofasi etkazib berilmasa, u holda tafakkur uchun hech qanday material berilmagan buladi va aql bilishin taraqqiy ettirishi borasida tosh, yog`och, qum va hokazo qurilish materiallarisiz me`mor bino qurishda qanchalik ish qila olsa, shunchagina ish bajara biladi». Aqlni ideallashtirish, hissiyotni ikkinchi darajali omil chifatida talqin etish, afsuski, Lokk va unga uxshash ba`zi mutafakkirlar fikrlarini hisobga olmaslik keyingi davrlarda, ayniqsa, kuchaydi. hegel` singari faylasuflar esa butun borliqni mantiqiylashtirish yulidan bordilar. Lekin XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, ¢arb allomalari bu yulning kup jihatdan yanglish ekanini angladilar. XX asr mutafakkirlari, ruhiy tahlil falsafasidagi yangi froydchilik oqimining atoqli namoyandalaridan biri Karl Yung shunday deb yozadi: «¢arb kishisi» ruhiy («psixologik», suzini eshitganida, uning uchun «u shunchaki ruhiy» tarzida jaranglaydi. Uning uchun «psixe» – qalb qandaydir, achinarli darajada kichik, e`tiborga noloyiq, shaxsiy, sub`ektiv v.h... Shu sababli «ruh» (qalb) urniga «aql» suzini ishlatishni ma`qul kuradi...» Boshqa bir urinda: «... barcha metafizik mulohazalar uchun ijodiy zamin aynan qalbning (ma`naviylikning) kuzga kurinmas, etishib bulmas tarzdagi in`ikosi hisoblangan ongdir...», degan fikrni bildiradi. Darhaqiqat, «yurak va aql», «hissiyot va ong» bahsida ¢arb, ayniqsa, bizning XX asrda, suzsiz, birinchilikni aqlga, ongga beradi. Yuqoridagi kabi fikrlar istisnoli hollardir. Shu bois axloqshunoslik nuqtai nazaridan muhabbat haqida gap ketsa, uni hissiyot, deb yana buning ustiga, ta`riflash qiyin bulgan tuyg`u, deb ataydilar va uni tushuncha tarzida olib qarashdan chuchiydilar. Vaholanki, muhabbat aynan axloqiy hissiyot va axloqshunoslikning bosh mezoniy tushunchasidir. 2. Muhabbat bosh mezoniy tushuncha sifatida deyarli barcha asosiy tushunchalarda va tamoyillarda uz «hissa»siga ega. Na ezgulikni, na yaxshilikni, na vataparvarlikni, na insonparvarlikni muhabbatsiz tasavvur etib bulmaydi. utgan ma`ruzalarning ba`zilarida biz bu tushunchaning mohiyati, turlari haqidagi Ilohiy Og`ustin, Imom ¢azzoliy, Erix Fromm singari mutafakkirlar fikrlarini keltirgan edik. Kushimcha qilib shuni aytish mumkinki, u – insonni tashqi va tarnstsendentral` olam bilan bog`lovchi, uni yolg`izlikdan olib chiqadigan buyuk kuch. Muhabbatning ob`ekti doimo guzallik, manfaatsiz guzallik. U – Ollohmi, Vatanmi, yormi – muhabbat egasiga undan-da guzalroq narsa yuq. Ayni paytda bir ob`ektni sevgan kishi boshqa ob`ektlarni ham sevmasligi mumkin emas. Deylik, yorga bulgan haqiqiy muhabbat Vatanga, insoniyatga muhabbatni inkor etmaydi, aksincha, barqaror qiladi. Zero «uz-uzicha», yakka, «xudbin» muhabbatning bulishi mumkin emas. Inson uzi uzgaga aylanganida, uzgani uziga aylantira olganida haqiqiy muhabbat egasi hisoblanadi. Mana shu ob`ekt bilan sub`ekt orasidagi farqning yuqolishi eng buyuk, eng mukammal lazzatdir. Buni mavlono Fuzuliy nihoyatda guzal qilib, bir baytda shunday ifodalaydi: Ishqdir ul, nasha`i komilkim, andandir mudom Mayda tashviri harorat, nayda ta`siri sado. Komil nash`a, komil lazzatga faqat komil insongina erisha oladi. Demak, muhabbat inson axloqiy xayotining chuqqisi, komillik belgisidir. Shu bois haqiqiy muhabbat egalari yoshlar tomonidan doimo axloqiy ideal tarzida qabul qilinadi: Farhod va Shirin, Romeo va Jul`etta, Otabek va h. Shuni ta`kidlash lozimki, muhabbat – oliy tuyg`u, shu ma`noda u oliy tushuncha. Lekin uni tuban, quyi narsa – hodisalarga nisbatan ham qullash hollari uchrab turadi. Chunonchi, Fromm singari g`arblik mutafakkirlar, ba`zi rus faylasuflari muhabbat tushunchasini ulikka (nekrofil), mol-dunyoga, 110 110 pulga nisbatan qullaydilar. Ularga nisbatan «uchlik», «ruju», «hirs» singari tushunchalarni qullash ma`qul emasmikan Muhabbat ham, axloqshunoslikdagi kupgina tushunchalardek, «juftlik» xususiyatiga ega, uning ziddi – nafrat. Nafrat tushunchasi, albatta, muhabbat singari keng qamrovli emas. U aksil muhabbat tarzida namoyon bulgan ob`ektdan chetlashish, undan begonalashishni taqozo etadi. Hazar, jirkanch hissi nafratning kundalik turmushidagi tor, «mayda» kurinishidir. Nafratning ularga nisbtan «yirikligi» uning ijtimoiy hodisa sifatida namoyon bulishidir. Ayni paytda, bu tushuncha g`azabdan keskin farq qiladi. U, g`azabga uxshab, uz ob`ektini yuqotishga intilmaydi, undan faqat yuz buradi. Kurinishdan, nafrat kishida yoqimsiz taassurot uyg`otsa-da, aslida u asosan illat emas, axloqiy fazilat sifatida insonning vijdonliligidan, botiniy jasoratidan dalolatdir. Nafratdan tashqari yana rashk tushunchasi borki, u –ijtimoiy hodisa emas, faqat jinsiy muhabbat bilan yonma-yon keladi. Ma`lumki, muhabbat egasi uz sevgisini va sevgilisini qizg`anib, asrab qolishga harakat qiladi. Ana shu qizg`anish hissa me`yoridan oshib ketganda rashkka aylanadi. Rashk esa, uni qanchalik ta`rif-tavsif qilmaylik – me`yorning buzilishi, illat. Mezoniy tushunchalar orasidagi yana bir juftlik – ezgulik va yovuzlik, ezgulik axloqshunoslikdagi eng asosiy kategoriyalardan. U inson faoliyatining asl mohiyatini anglatadi – Tangri irodasining inson qalbidagi tajassumi sifatida namoyon buladi. «Ezgu uy, ezgu suz, ezgu a`mol» uchligi «Avesto» dan tortib, barcha muqaddas kitoblarda etakchi urinni egallashi ham shundan. Ezgulik – inson shaxsining komillikkka, baxtga, jamityani esa yuksak taraqqyoitga etkazuvchi vositadir. U insonning axloqiy faoliyati tufayli muayyanlashadi, yuzaga chiqadi. Uni sinfiylik yohud partiyaviylik qobig`iga urash mumkin emas. Chunonchi, «sinfiy dushmanni», ya`ni biror bir shaxsni yoki guruhni faqat boshqa sinfga mansub bulgani uchun jisman yuqotish, qanchalik buyab-bujalmasin, ezgulik bulolmaydi. U tom ma`nodagi yovuzlikdir. Shu bois totalitar tuzumlarda ezgulikni bunday talqin etishning noilmiyligi, soxtaligi hozirgi kunda hammaga ayon. Ezgulik va uning ziddi yovuzlik odatiy, kundalik hayot mezonlari bilan ulchanmaydi, ular ham muhabbat singari qamrovli va ijtimoiylik xususiyatiga ega. Ezgulikning axloqiy ideal bilan bog`liqligi ham shundan. Shu tufayli u amaliyotda qahramonlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, jasurlik singari tamoyillarni uz ichga oladi. Shuni ham aytish kerakki, muhabbat va nafrat juftlik tushunchasida nafrat muhabbatni inkor etmay, aksincha, uning barqarorligidan dalolat bersa, ezgulik va yovuzlik juftligida har ikki tushuncha bir- birini tamomila inkor etadi. Na faqat inkor etadi, balki ular orasida hayot-mamot kurashi ketadi va bu kurash abadiy kurash sifatida, olamni harakatga keltiruvchi kuch tarzida nomoyon buladi. Ezugulik va yovuzlikning yana bir uziga xos tomoni shundaki, bu juftlik tushuncha inson faolyaitini baholash xususityaiga ega. Uni odam bolasining ulug`ligi va tubanligini ulchaydigan muqaddas torozuga uxshatish mumkin. Insonning komilligi, jamiyatning takomilga erishgan- erishmagani shu mezon bilan ulchanadi. Chunonchi, Stalinning yovuz inson, sobiq shurolar ittifoqini esa jamiyat sifatida «yovuzlik saltanati» degan nom bilan atalib kelgani hech kimga sir emas. Ezgulik va yovuzlik haqida gap borganida, yaxshilik va yomonlik nima, bu ikki juftlik mazmunan bir emasmi, degan savol tug`iladi. Bu tabiiy. Chunki hozirgacha bizga ma`lum uzbek tilidagi barcha axloqshunoslikka doir adabiyotlarda ezgulik va yovuzlik mezoniy tushunchalar sirasiga kiritilmagan, u bor-yug`i yaxshilik va yomonlikning sinonimi tarzida taqdim etib kelingan. Tug`ri, yaxshilik tushunchasining kugina unsurlari ezgulikdan, ezgulikning ba`zi unsurlari yaxshilikdan joy olishini inkor qilish mumkin emas. Ularning ziddida ham shunday «singishib ketish» mavjud. Lekin bunday dalilllar aslo mazkur ikki juftlikni aynanlashtirishga asos bula olmaydi. Ular orasida qat`iy farq mavjud: ezgulik, yuqorida aytganimizdek, ijtimoiylik xususiyatiga ega, yaxshilik esa unday emas. U asosan shaxsning odobiga, hulqiga bog`liq bulgan ijobiy hodisa. Zero unda, mardlik, ochiqkungillilik, halollik singari axloqiy me`yorlar tajassum topadi. Biroq u qahramonlik, jasorat, vatanparvarlik kabi tamoyillar darajasiga kutarila olmaydi. Misol tariqasida buyuk shoirimiz Alisher Navoiyning faoliyatini olaylik. U surunkasiga ijodiy mehnatga umrini bag`ishladi, xalqi uchun, xalqlar uchun «Xazoyin ul-maoniy»dek, «Hamsa»dek buyuk asarlar yaratdi. Bu ezgulik – abadiy, zero Navoiy asarlari millionlab odamlarga yuzlab yillar mobaynida zavq-shavq ulashib, ularni komillikka chorlab kelmoqda. Ayni paytda, u kuplab yaxshiliklar qildi – muhtoj odamlarga qarz berdi, bergan qarzidan kechib yubordi v.h. Uning bu yaxshiliklari, ajoyib ijobiy hodisa bulgani holda, utkinchilik xususiyatiga ega, shuningdek, qahramonlik ham, buyuk jasorat ham, vatanparvarlik ham emas. Demak, yaxshilikni 111 111 yirik ijtimoiy hodisa – ezgulik bilan aynanlashtirish tug`ri emas. Bu ikki juftlikning yana bir farqli tomoni shundaki, ezgulik hech qachon yovuzlikka aylanmaydi, har qanday zamonda, har qanday sharoitda ham yovuzlik bulib qolveradi. Yaxshilik va yomonlikda esa bunday emas: biror ob`ektga qilingan yaxshilik boshqa har bir ob`ekt uchun yoki yaxshilik qilgan sub`ekt uchun yomonlikka aylanishi mumkin. Mashhur uzbek xalq ertaklaridan biridagi ovchilar quvib kelayotgan burini qopga yashirib, qutqarib qolgan dehqonning holatini bunga misol sifatida keltirish mumkin: buri uziga yaxshilik qilib, ulimdan qutqargan odamni emoqchi buladi, xayriyatki, tulki dehqonning joniga ora kiradi. Xullas, muayyan ijtimoiy cheklanganligiga qaramay, yaxshilik va yomonlik ham ancha qamrovli mezoniy tushunchalardan. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|