Filosofiya uzb
-mavzu. NAFOSATShUNOSLIKNING TADQIQOT DOIRASI
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 31-mavzu. NAFOSATShUNOSLIKNING TADQIQOT DOIRASI,
MAQSADI VA VAZIFALARI Reja 1. Nafosatshunoslik fanining tadqiqot doirasi va maqsadi. 2. Nafosatshunoslikning falsafiy fan sifatidagi mo щ iyati. 3. Nafosatshunoslikning boshqa fanlar bilan ы zaro munosabati. 4. Nafosatshunoslikning amaliy a щ amiyati va vazifalari. 1. Nafosatshunoslik yoxud estetika eng qadimgi fanlardan biri. Uning tarixi ikki yarim-uch ming yillik vaqtni ы z ichiga oladi. Biroq u ы zining щ ozirgi nomini XYIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi b ы lmish g ы zallik va san`at щ aqidagi mulo щ azalar щ ar xil san`at turlariga ba\ishlangan risolalarda, falsafa щ amda ilo щ iyot borasidagi asarlarda ы z aksini topgan edi. «Estetika» atamasini birinchi b ы lib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Baumgarten (1714—176g`) ilmiy muomalaga kiritgan. Bunda u boshqa bir ulu\ olmon faylasufi Laybnits (1646-1716) ta`limotidan kelib chiqqan щ olda munosabat bildirgan edi. Laybnits inson ma`naviy olamini uch so щ aga – aql, ixtiyor, щ issiyotga b ы ladi va ularning щ ar birini alo щ ida falsafiy ji щ atdan ы rganish lozimligini ta`kidlaydi. Baumgartengacha aqlni ы rganadigan fan–mantiq, ixtiyorni ы rganuvchi fan esa-axloqshunoslik (etika) ni falsafada k ы pdan buyon ы z ы rni bor edi. Biroq щ issiyotni ы rganadigan fan falsafiy maqomdagi ы z nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi щ izmati shundaki, u « щ is qilish», «sezish», « щ is etiladigan» singari ma`nolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos–«oyestetikos» s ы zidan «estetika» (olmoncha «estetik»- «eshtetik») iborasini olib, ana shu b ы shliqni t ы ldirdi. Baumgarten nafosatshunoslikni щ issiy idrok etish nazariyasi sifatida ilgari surdi. Lekin, k ы p ы tmay, u go щ «g ы zallik falsafasi», go щ «san`at falsafasi» sifatida talqin etila boshlandi. Nafosatshunoslik fanining eng buyuk nazariyotchilaridan biri Щ egel esa ы z ma`ruzalarining kirish 115 115 qismida yozadi: «Estetika» degan nom muvaffaqiyatsiz chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama q ы llashga urinishlar b ы ldi. S ы zning ы z- ы zicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz «estetika» nomini saqlab qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa singishib ketgan. Shunga qaramay, bizning fanimiz mazmuniga javob beradigan ibora, bu–«san`at falsafasi» yoki yana щ am aniqroq qilib aytganda-«badiiy ijod falsafasi». Щ egelning «estetika» atamasidan k ы ngli t ы lmaganligiga jiddiy sabablar bor. Bulardan biri– yuqorida uning ы zi aytib ы tgan fikrlari b ы lsa, ikkinchisi–mazkur s ы zning barcha щ is-tuy\ularga taalluqliligi. Va щ olanki, fanimiz faqat nafosatli щ is tuy\ular va ularning ziddini nazarda tutadi. Ayniqsa, mana shu ikkinchi sababga k ы ra, «estetika» atamasining talabga javob berishi shub щ ali. Buning ustiga allaqachon fanimizning tadqiqot doirasi san`at щ ududidan chiqib, inson щ ayotining deyarli barcha so щ alariga yoyilib ketgan. Shu bois biz «nafosatshunoslik» atamasini ilmiy muomalaga kiritishni maqsadga muvofiq deb ы ylaymiz. Zero mazkur atamaga asos b ы lgan «nafis», «nafislik», «nafosat» s ы zlari ы z qamrovi bilan fanimiz talabiga t ы la javob bera oladi. «Nafis» s ы zi « Ы zbek tilining izo щ li lu\ati»da-g ы zal, nozik, latif, yoqimli, badiiy ji щ atdan juda yuksak ma`nolarida izo щ lanadi. Bundan tashqari «estetika» («eshtetik») s ы zi olmonlardagi yoki ruslardagi kabi bizda keng yoyilib, xalqimiz nutqiga singishib ketgan emas. Endi fanimizning mo щ iyatini anglatadigan «san`at falsafasi» va «g ы zallik falsafasi» iboralariga t ы xtalamiz. Nafosatshunoslik tarixida birinchi ibora tarafdorlari k ы pchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib ы tganimizdek, san`at fanimizning yagona tadqiqot ob`ekti emas. Щ ozirgi paytda texnika nafosatshunosligi va uning amaliyotdagi so щ asi dizayn, atrof-mu щ itni g ы zallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi muammolar bilan щ am bizning fanimiz shu\ullanadi. Shu bois uning qamrovini san`atning ы zi bilangina chegaralab q ы yishga щ aqqimiz y ы q. Zero bugungi kunda inson ы zini ы rab turgan barcha narsa- щ odisalarning g ы zal b ы lishini, щ ar qadamda nafosatni щ is etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz kiygan kiyim, biz щ aydayotgan mashina, biz uchadigan tayyora, biz yashayotgan uy, biz me щ nat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgo щ , biz yozayotgan qalam, biz dam oladigan tomoshabo\lar– щ ammasidan nafis bir ru щ ufurib turishi lozim. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqsak, demak, «g ы zallik falsafasi» degan ibora fanimizga k ы proq mos keladi. Negaki, fanimiz faqat san`atdagi g ы zallikni emas, balki insondagi, jamiyat va tabiatdagi g ы zallikni щ am ы rganadi. Shuningdek, g ы zallikdan boshqa ulu\vorlik, fojiaviylik, kulgililik, m ы `jizaviylik, uy\unlik, noziklik singari k ы pdan-k ы p tushunchalar mavjudki, ularni tadqiq etish щ am nafosatshunoslik fanining zimmasida. Lekin, bu ы rinda, shuni unutmaslik kerakki, mazkur tushunchalarning щ ar birida g ы zallik, bir tomondan, unsur sifatida ishtirok etsa, ikkinchi tomondan, ularning ы zi g ы zallikka nisbatan unsur vazifasini ы taydi. Ana shu xususiyatlarning voqelikda namoyon b ы lishini biz nafosat deb ataymiz. G ы zallik, k ы rganimizdek, nafosatning bosh, etakchi xususiyati щ isoblanadi. Shu bois u nafosatshunoslikning asosiy mezoniy tushunchalaridan biri sifatida tadqiq va talqin etiladi. Zero g ы zallikning ishtirokisiz yuqoridagi xususiyatlarning birortasi nafosatdorlik tabiatiga ega b ы lolmaydi. Masalan, ulu\vorlikni olaylik. U asosan щ ajmga, miqdorga asoslanadi. Buxorodagi Arslonxon minorasi yoxud Minorai Kalon ulu\vorligi bilan kishini щ ayratga soladi, unga tikilar ekansiz, qalbingizni nafosat zavqi qamrab oladi. Lekin xuddi shunday balandlikdagi kimyoviy korxona m ы risidan zavqlanolmaysiz. Yoki yonba\irdan turib, toqqa tikilsangiz nafosat zavqini tuyasiz, ammo xuddi shunday balandlikdagi sha щ ar chetida ы sib chiqqan axlat «to\i»ga qarab zavqlanmaysiz. Chunki Arslonxon minorasi me`morlik san`ati asari sifatida g ы zallik qonuniyatlari asosida bunyod etilgan; to\ esa tabiat yaratgan ulu\vor g ы zallik. Zavod m ы risida щ am, axlat «to\»ida щ am щ ajm, miqdor boru, lekin bir narsa–g ы zallik etishmaydi. Minora bilan to\dagi щ ajmni salobatga aylantiruvchi unsur, bu– g ы zallik. Fojeaviylik xususiyatida щ am g ы zallikning ishtirokini k ы rish mumkin. Misol sifatida Lev Tolstoyning «Urush va tinchlik» romanidagi Austrlitsda b ы lib ы tgan rus va frantsuz q ы shinlari t ы qnashuvidan s ы ng, jang maydonida yarador b ы lib yotgan knyaz Andrey Bolkonskiyni eslaylik: bir q ы lida bayroq dastasini ushlagancha k ы m-k ы k maysada moviy osmonga qarab yotgan, oppoq mundirli botir yigit–bayroqdor zobitning tepasiga kelgan Napoleon uni ы lgan deb ы ylab, bu manzaradan щ ayratlanib: «Mana bu–g ы zal ы lim!», deydi. Bu ы rinda asar qa щ ramonining ы limi- fojeaviylik, ы limning qa щ ramonlikka aylanishi–ulu\vorlik; fojeaviylik bilan ulu\vorlik xususiyatlarining omuxtalashuvi natijasida esa g ы zal manzara, qay\uli va ulu\vor g ы zallik vujudga kelgan. Shuning uchun щ am Napoleonning щ ayrotomuz xitobi bejiz emas. Demak, 116 116 nafosatshunoslikning asosiy tadqiqot ob`ekti– g ы zallik, biroq, san`at щ am ы z navbatida nafosatshunoslikning g ы zallik kabi keng qamrovli tadqiqot ob`ekti щ isoblanadi. San`at nafosatshunoslikning ob`ekti sifatida ы ziga xos olam. Unda nafosatning xususiyatlari b ы rtib k ы zga tashlanadi. Shunga k ы ra uni nafosatga burkangan ijtimoiy щ odisa deyish mumkin. San`at щ ayotni in`ikos ettirar ekan, insonning ы zini ы ziga k ы rsatuvchi ulkan k ы zgu vazifasini ы taydi. U insonni ы rgatadi, da`vat etadi, g ы zallashtiradi. Bu vazifalarni bajarishda nafosatshunoslik san`atning k ы makchisi, etakchisi щ isoblanadi. Nafosatshunoslik bir tomondan, san`atning paydo b ы lishidan tortib, uning turlariyu janrlarigacha, san`at asarining ichki murvatlaridan tortib, san`atkorning ijodkorlik tabiatigacha b ы lgan barcha jarayonlarni ы rganadi. Ikkinchi tomondan, san`at uchun umumiy qonun-qoidalarni ishlab chiqadi va tadbiq etadi. Uchinchi tomondan, esa san`at asarini idrok etayotgan kishi ru щ idagi ы zgarishlarni nafosat nuqtai nazaridan tadqiq qiladi. Shunday qilib, nafosatshunoslik san`atni t ы la qamrab oladi va uning ich-ichiga kirib boradi: badiiy asarning yaratilish arafasidagi shart-sharoitlardan tortib, to u bunyodga kelib, asl egasi-idrok etuvchiga etib borgunigacha b ы lgan va undan keyingi jarayonlarni tadqiq etadi щ amda ulardan nazariy xulosalar chiqaradi. Zotan «San`at falsafasi» iborasining siri ana shunda. 2. Nafosatshunoslik-falsafiy fanlar tarkibiga kiruvchi ma щ sus so щ a. Falsafani esa, ы zingizga ma`lumki, fanlar podshosi deb atashadi. Dar щ aqiqat, u fanlar podshosi sifatida barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlarni ы z qamroviga olib, ulardan umumiy xulosalar chiqarib, shular asosida insoniyatni щ aqiqat tomon etaklaydi. Shu bois tafakkurni falsafaning tadqiqot ob`ekti deb atash maqsadga muvofiq b ы ladi. Nafosatshunoslik-falsafiy fan sifatida, barcha san`atshunoslik fanlari erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, shu xulosalar asosida insonni g ы zallik orqali щ aqiqatga etishtirishga щ izmat qiladi. Bundan tashqari nafosatshunoslik ishlab chiqqan qonun- qoidalar barcha san`atshunoslik fanlari uchun umumiylik xususiyatiga ega. Masalan, uslub, ritm, kompozitsiya v. щ . borasidagi qonuniyatlar barcha san`at turlariga taalluqli. Щ ech bir alo щ ida san`at turi щ aqidagi fan bunday imtiyozga ega emas. Masalan, adabiyotshunoslik ishlab chiqqan qofiya nazariyasini musiqa yoki me`morlik san`atiga tadbiq etib b ы lmaydi. Nafosatshunoslikning falsafiy mo щ iyatini yana uning san`at asariga yondoshuvida k ы rish mumkin. Ma`lumki щ ar bir san`atshunoslik ilmi ы z tadqiqot ob`ektiga uch tomonlama- nazariy, tarixiy, tanqidiy ji щ atdan yondoshadi. Masalan, adabiyotshunoslikni olaylik. Adabiyot nazariyasi faqat adabiyotgagina xos b ы lgan badiiy qonuniyatlarni, badiiy qiyofa yaratish usuli va vositalarini ы rganadi. Adabiyot tarixi muayyan tarixiy-badiiy jarayonlar orqali badiiy adabiyotning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Adabiy tanqid esa adabiy-badiiy ijodning zamonaviy jarayonlarini tadqiq etadi va щ ar bir yangi asarni ba щ olaydi, asar ijodkorining ijodiy rivojlanishini kuzatib boradi. Musiqada щ am, tasviriy san`atda щ am va щ . k san`at turlarida shunday. Nafosatshunoslikda esa tadqiqot ob`ektiga yondoshuv uch emas, birgina–nazariy ji щ atdan amalga oshiriladi: tarix щ am, tanqid щ am nazariyaga b ы ysundiriladi. T ы \ri, nafosatshunoslik tarixi degan ibora va shu nomda kurslar ы qitiladi. Lekin bu nom, ibora–shartli tarzda q ы llaniladi. Va щ olangki, u fanning tarixi emas, balki tarixan davrlarga b ы lingan nafosat nazariyalarining ta щ lilidir. Ma`lumki, san`at asarining mavjud b ы lishi uchun t ы rt shart-unsur albatta zarur. Bular: ijodkor- badiiy asar-badiiy asarni idrok etuvchi-vositachi. Yuqoridagi misol nuqtai nazaridan qaraydigan b ы lsak: yozuvchi–roman–kitobxon–tanqidchi. Adabiyotshunoslik bularning щ ar birini odatda alo щ ida- alo щ ida ы rganadi. Deylik, yozuvchi Odil Yoqubov ijodiy faoliyati щ aqida adabiy portret-alo щ ida, uning «Ulu\bek xazinasi» romani t ы \risida tadqiqiy maqola alo щ ida, zamonaviy kitobxonning didi, saviyasi va talablariga ba\ishlangan mulo щ aza-maqola alo щ ida, «Ulu\bek xazinasi» romaniga taqriz esa alo щ ida yozilishi mumkin. Nafosatshunoslik fani щ ammasini biry ы la, muayyan tizim sifatida tadqiq etadi va bu tadqiqot umumlashtiruvchilik, nazariylik xususiyatiga ega b ы ladi. Shunday qilib, nafosatshunoslikning falsafiy mo щ iyatini k ы rib ы tdik. Endi uning boshqa fanlar bilan ы zaro munosabatlariga t ы xtalamiz. 3. Nafosatshunoslik qadim-qadimlardan k ы pgina fanlar bilan musta щ kam aloqada rivojlanib kelgan. Shulardan biri b ы lgan falsafa щ aqida, ular orasidagi bo\liqlik t ы \risida yuqorida aytib ы tdik. Nafosatshunoslik uchun yana bir aloqador, «qadrdon» fan axloqshunoslikdir. Bu ikkala fan shu qadar bir-biriga yaqinki, щ atto ba`zi davrlarda ular etarli darajada ы zaro chegaralanmagan. Chunki insonning xatti- щ arakati va niyati k ы pincha щ am axloqiylikka, щ am nafosatga tegishli b ы ladi, Ya`ni muayyan ijobiy faoliyat щ am ezgulik, щ am nafosat xususiyatlarini ы zida birvarakay mujassam qiladi. Shu 117 117 sababli «Avesto», «Bibliyo» va «+ur`on» kabi muqaddas kitoblarda, Suqrot, Aflotun, Forobiy singari qadimgi faylasuflar ta`limotlarida axloqiylikni-ichki g ы zallik, nafosatni-tashqi g ы zallik tarzida talqin etganlar. Bundan tashqari, k ы rib ы tganimizdek, san`at nafosatshunoslikning asosiy tadqiqot ob`ektlaridan щ isoblanadi. Щ ar bir san`at asarida esa axloqning dolzarb muammolari k ы tariladi va ijodkor eng yuksak axloqiy darajani badiiy qiyofalar orqali in`ikos ettiradi. Bu in`ikos bevosita ijobiy qa щ ramonlar qiyofasida amalga oshsa, bilvosita salbiy voqea- щ odisalarga muallif nuqtai nazari orqali r ы y berishi mumkin. Ya`ni biror bir badiiy asarda ijobiy qa щ ramonlar, umuman, b ы lmaydi, lekin undagi voqea- щ odisalarga ijodkor ы z zamonasi erishgan axloqiy yuksaklikdan turib ba щ o beradi. Shu bois mutlaqo axloqsiz tarzdagi badiiy asarning b ы lishi mumkin emas. Demak, nafosatshunoslik ы rganayotgan щ ar bir badiiy asar ma`lum ma`noda axloqshunoslik nuqtai nazaridan щ am tadqiq etilayotgan b ы ladi. Biroq, bunday yaqinlik, yuqorida aytganimizdek, aslo aynanlikni anglatmaydi. Bu ikkala fanning tadqiqot ob`ektlari orasidagi farqni birinchi b ы lib buyuk Arastu nazariy ji щ atdan isbotlab bergan edi; u, ezgulik faqat щ arakatda, g ы zallik esa, щ arakatsiz щ am namoyon b ы ladi, degan fikrni bildiradi. Dar щ aqiqat, axloqiylik faqat insonning xatti- щ arakati, qilmishi orqali yuzaga keladi; odam toki щ arakatsiz ekan, biz uning na yaxshiligini, na yomonligini bilamiz; muayayn xatti- щ arakat sodir qilinganidan keyingina biz uni yo ezgulik, yo yovuzlik, yo yaxshilik, yo yomonlik sifatida ba щ olaymiz. G ы zallik esa, ы zini щ arakatsiz щ am namoyon etaveradi. Olaylik, K ы kaldosh madrasasi. U щ ech qachon щ arakat qilmaydi, lekin g ы zallik sifatida mavjud, щ arakatsizligidan uning g ы zalligiga putur etmaydi. Bundan tashqari, axloqning qonun-qoidalari, nasi щ atlar, щ ikmatlar umumiylikka, barchaga bir xilda taalluqlik xususiyatiga ega. Nafosat esa muayyanlikni, aniqlikni yoqtiradi. Masalan, axloqshunoslikdagi «yaxshi odam» tushunchasi щ ammaga–ayolga щ am, erkakka щ am, yoshu-qariga щ am tegishli b ы lishi mumkin. Nafosatshunoslikda esa, «g ы zal odam» tushunchasi y ы q; yo «g ы zal yigit», yo «g ы zal qiz» degan tushunchalargina mavjud. Chunki, erkak kishidagi chiroyli m ы ylov faqat erkakning yuzida, ayol kishidagi щ usnlardan biri-k ы krak faqat ayol kishi vujudida g ы zallikka ega. Endi m ы ylov burab s ы zlayotgan ayolni-yu, siynaband taqib yurgan erkakni tasavvur qiling! Boyagi g ы zalliklar xunuklikka aylanadi-qoladi. Shuningdek, g ы zallik bir vujudda щ am faqat ы z ы rnini talab qiladigan « ы ta injiqlik» xususiyatiga ega. Shu joyda olmon nafosatshunosi Fexner q ы llagan misolni keltirish ы rinlidir. Uning fikricha qiz bolaning yuzidagi qizillik uning g ы zalligidan dalolat beradi. Biroq, qizillik uning burun ustiga k ы chsa–xunuklikka aylanadi. Demak, axloq uchun–umumiylik, nafosat uchun esa–muayyanlik mavjudlik sharti щ isoblanadi. Nafosatshunoslik ru щ shunoslik (psixologiya) bilan щ am musta щ kam aloqada. Ma`lumki, insonning ru щ iy щ ayotini ы rganar ekan, ru щ shunoslik, щ issiyotlar masalasiga katta ы rin beradi. G ы zallikni, san`at asarini yaratish va idrok etish щ am, ma`lum ma`noda щ issiyotlar bilan bo\liq. Masalan, oddiy щ arsang tosh kishida alo щ ida bir щ issiy taassurot uy\otmaydi. Lekin toshga щ aykaltarosh q ы l urganidan s ы ng, undan щ ayot nafasi, insoniy щ issiyotlar ufurib turadi. Gap bunda toshga odam qiyofasi berilganida emas, balki shu qiyofaga bir la щ zalik insoniy tuy\ularning jamlanganidadir; boshqacharoq qilib aytganda, ijodkor toshga ы zi tomoshabinga etkazishni maqsad qilib q ы ygan щ issiyotlarning suratini chizadi va oddiy toshni щ aqiqiy san`at asariga aylantiradi. Agar ijodkor- щ aykaltarosh ana shu щ issiyotlarni ы zi m ы ljallagan darajada tomoshabinga etkaza olsa va tomoshabinda ы sha щ issiyotlarga yo aynan, yo monand tuy\ular uy\ota olsa, mazkur щ aykal щ aqiqiy san`at asri щ isoblanadi. Nafosatshunoslik щ aykaltaroshdan щ aykalga, щ aykaldan tomoshabinga ы sha щ issiyotlarning qay darajada ы tgan- ы tmaganligini, ya`ni, badiiy qiyofa qanchalik puxta yaratilganligini ы rganadi va shu asosda asarni ba щ olaydi. Ru щ shunoslik esa ana shu xissiyotlarning ы zini ы rganadi. Bundan tashqari ru щ shunoslik asar \oyasidan tortib, to badiiy asar–nafosatli qadriyat vujudga kelgunga qadar b ы lgan ijodkorning щ issiyotlar olamini ы rganadi. Albatta, bu ы rganishlar alo щ ida-alo щ ida, muxtor щ olda emas, balki ikkala fanning bir-biri bilan щ amkorligi, birining ikkinchisi щ ududiga ы tib turishi vositasida r ы y beradi. Shu bois ru щ shunoslikka щ am, nafosatshunoslikka щ am teng aloqador b ы lgan san`at ru щ shunosligi va badiiy ijod ru щ shunosligi deb atalgan y ы nalishlar mavjud. 118 118 |