Filosofiya uzb
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
125 125 34-mavzu NAFOSATShUNOSLIKNING MUShTARAK MeZONIY TUShUNChALARI Reja: 1. Guzallik. 2. Ulug`vorlik. 3. Fojealilik. 4. Kulgililik. G ы zallik- nafosatshunoslikning asosiy tushunchasi. Zero, g ы zallik- nafosat olamining ma\zi, bosh xossasi, mo щ iyati, asosini tashkil qiladi. Shuning uchun b ы lsa kerak, estetika, nafosatshunoslik, g ы zallik falsafasi tarzida щ am talqin etib kelinadi. G ы zallik muammosiga murojaat etgan barcha mutafakkirlar g ы zallik щ aqida fikr yuritib va uni tadqiq qilish ni щ oyat darajada mashaqqatli masala ekanligini doimo ta`kidlaydi. Mazkur qiyinchilik, birinchi navbatda, g ы zallik tushunchasining ы zaro щ ech bir umumiyligi b ы lmagan turli-tuman щ odisalarning keng doirasiga taalluqliligi bilan bo\liqdir. G ы zal b ы lgan, ya`ni bizda ijobiy tuy\u q ы z\atgan narsani k ы rsatib berish nisbatan ancha oson. Lekin nima uchun mazkur narsa g ы zal ekanligini tushuntirib berish ancha mushkul. Xuddi shu tarzda g ы zallik muammosiga falsafiy yondoshish tarixan shakllangan. G ы zallik bu voqelik (tabiat, jamiyat, san`at) щ odisasi b ы lib, aniq щ issiy ta`sir ы tkazish orqali insonda jismoniy va ma`naviy kuchlar oqimining k ы payishiga, shodlik, zavqlanish, t ы la ma`naviy qoniqish щ olati vujudga kelishiga imkon yaratadi. G ы zallik doimo foydalidir, lekin bu foydalilik jamiyat taraqqiyoti uchun xizmat qilishga m ы ljallangan b ы ladi. Va ni щ oyat, g ы zallik, Shillerning ы rinli iborasi bilan aytganda, inson ozodligining ramzi sifatida ifoda topadi. Mustaqil Respublikamizda erkin ma`naviyatli shaxs tarbiyasi mu щ im vazifaga aylangan tarixiy bir sharoitda alo щ ida a щ amiyat kasb etadi. G ы zallik cheksiz xilma-xillikka ega b ы ladi. Tabiatdagi g ы zallik ijtimoiy щ ayot g ы zalligidan, foydali amaliy faoliyatidagi g ы zallik badiiy ijoddagi g ы zallikdan farq qiladi. Lekin g ы zallik qanchalik ы zining rango-rangligi bilan ajralib turmasin, ularning barchasi qandaydir umumiy tub belgilarga ega b ы lib, mana shu umumiy tub belgilar tufayli ularning barchasini maxsus ilmiy-falsafiy istilo щ -g ы zallik tushunchasi orqali talqin etish imkoniyati mavjud. Inson щ amma erda va щ ar qanday darajada mavjud tabiiy щ amo щ anglik bilan t ы qnashar ekan, u albatta tabiatning g ы zalligidan zavq-shavq oladi, ongli yoki anglamagan щ olda sevinadi, ma`naviy boylik orttiradi. Ijtimoiy orzuga muvofiq kelish tabiatda insondagi g ы zallikdan zaifroq k ы rinadi, ammo bu erda щ am ы sha qonuniyat amal qiladi. Inson tabiatdagi u yoki bu davr, u yoki bu ijtimoiy guru щ ijtimoiy orzusiga muvofiq keladigan щ odisalarni g ы zallik sifatida ba щ olaydi. Щ amma vaqt tabiatga nafosatli munosabat va tabiatni nafosatli ы zlashtirish uni «insoniylashtirish», tabiat щ odisalariga inson talab-e щ tiyojlarini, maqsad-orzularini tadbiq etish bilan bo\lanib ketgan. Shu munosabat bilan bu erda atoqli yozuvchilarni tabiat manzaralari tasvirini rango-rang b ы yoqlarda inson qiyofasi, orzu-umidlari, intilishlari bilan uzviy-badiiy bo\lab ifodalashlarini eslatib ы tish ы rinlidir. (Oybekning «Navoiy» romani boshlanishi, +odiriyning « Ы tgan kunlar» romanidagi Otabekning Mar\ilonga borib kelishi badiiy tasviri shular jumlasidandir). Insonda tabiatga qanday munosabatda b ы lish tuy\usi birdaniga paydo b ы lmagan, albatta, u sekin- asta, inson zoti va tabiati rivojlanib borgani sari shakllanib borgan, ibtidoiy san`at manzarali tasvirlarni bilmagan, tabiat щ odisalarining g ы zal yoki щ unuk ekanligini ba щ olamagan, qadimgi ovchi-musavvir ы z diqqat e`tiborini asosan tirikchilik manbai b ы lgan narsalar, voqea щ odisalarga qaratgan edi. (Omon-+ ы ton, Panjikent va boshqa qoya rasmlarni eslang). Ы sha paytlarda inson faoliyatining asosiy turi b ы lgan ovchilik ы rniga u yoki u bilan yonma-yon de щ qonchilikning paydo b ы lishi bilan, ya`ni inson atrofidagi tabiatni ы zlashtira boshlashi bilan tabiat boshqacha ijtimoiy orzu mezonlari bilan ba щ olanadi, ы lchanadi, inson uchun tabiatning g ы zallik va xunuk tomonlari ayon b ы la boshlaydi. Inson kuch-qudratiga nisbatan tabiat kuchlarining qudratliligi tabiatni estetik ы zlashtirishning dastlabki bosqichini belgilab berdi. Birinchi paytlarda u ы zida g ы zallik va foydalilik tomonlarinig teng-barobar b ы lishini ы zida ifodaladi. Odamlar qur\oqchilikka qarshi mashaqqatli kurash olib borgan davrlarda er yuzida suv bilan bo\liq b ы lgan щ amma narsa g ы zallik kasb etadi. Yil davomida k ы pchilik kunlar yo\ingarchilik bilan ы tgan erlarda quyosh eng g ы zal щ odisa sifatida qabul qilindi. Tabiatdagi 126 126 g ы zallikka manfaat nuqtai nazaridan yondoshish, odamlarning щ ozirgi kunda щ am asalari va oddiy arilarga berayotgan ba щ osidan qarama-qarshi щ is-tuy\ularga k ы rinadi. Bir vaqtning ы zida ular ikkalasi щ am jon o\ritib chiqishlariga qaramay, odamlar uchun asalarida g ы zallik, oddiy arilar щ unuklik tasavvurlari bilan bo\langandir. G ы zallikni yuksak darajadagi foydalilik tarzida idrok etish tushunarli, albatta. Lekin bunday qarash g ы zallikning k ы rinishlaridan faqat bittasini ы z ichiga oladi. Biz yashab turgan asrda insoniyat ulkan vayron qilish qudratiga ega b ы lgan ishlab chiqarish kuchlariga щ am ega b ы lib qoldi. Shu narsa aniq- ravshan b ы lib bormoqdaki, tabiatga faqat moddiy manfaatdorlik nuqtai nazaridan munosabatda b ы lish butunlay istiqbolsizdir. Insoniyat щ ozir tabiatni, atrof-mu щ itni щ imoya qilib, undan oqil tarzda foydalanib, ayni vaqtda, tabiiy щ amo щ anglik sirlari ichiga yanada chuqur kirib borib, ы ziga uning yangidan-yangi m ы jizalarini ochmoqda, undan ta`lim-saboqlari olmoqda. Insoniyat tabiat ustidan qozongan \alabalarini mutlaqlashtirib maqtanish tobora tabiat bilan birga ы zaro aloqadorlikda, ittifoqda b ы lish tomon intilmoqda. Bu щ olatni Chingiz Aytmatov ы zining mash щ ur «Kunda» «Plaxa» romanida juda ishonchli tarzda badiiy b ы yoqlarda ifodalay olganlar. San`atdagi g ы zallik-esa щ ayotdagi g ы zallik in`ikosi b ы lib, uning bitmas-tuganmas manbai- voqelikdir. G ы zallik yaratuvchi ijodkorlardan biri aytaganidek, ijodkorning boshqa odamlardan farqi shundaki, u boshqalar fa щ mlay olmagan g ы zallikni щ amma erda k ы ra bilish qobiliyatiga egadir. Tabiatga, insonga, insoniy munosabatlarga k ы pincha biz san`atning buyuk ijodkorlari k ы zi bilan qarashga ы rganib qolganmiz. Bizni щ ayratga soladigan, ajoyib tabiat щ odisalari bilan t ы qnashganimizda beixtiyor: «+anday g ы zal, Xuddi Van Gogdagidek-a | Levitandagidek, Rembrantdagidek, Goyyadagidek va щ .|» deb xitob qilamiz. Bunday щ ayratli щ olatga kelish tasodifiy emas, chunki Van Gog, Levitan, Rembrant, Goyya va b. Ы zlari yashab in`ikos etgan tabiatni, uning ba\ridagi odamlar va щ ayvonalrni umumlashtirilgan, ramziy shakllardagi ob`ektiv g ы zalliklarini ochib namoyish qilganlar va ularni idrok etish bilan bo\liq k ы pchilikka xos kechinmalarni ifoda etganlar. San`at щ ayotning beqiyos boyligini va xilma-xilligini, g ы zallik va щ unuklikni, yuksaklik va pastkashlikni aks ettirishi щ amda bu vazifasini aniq estetik orzu mavqeida turgan щ olda amalga oshirishi lozimdir. San`atdagi g ы zallik k ы p qirrali, k ы p ы lchovli tomonlarga ega b ы lib, ular orasida estetik orzu belgilovchi a щ amiyat kasb etadi. San`at g ы zal va щ unuk щ odisalarni aks ettirishi mumkin. Lekin uning ы zi щ amma vaqt щ am g ы zaldir, chunki u ы z tarkibiga ajralmas qism sifatida estetik orzu, ya`ni g ы zallikning zaruriy щ ossasini singdirgan tasavvurni anglatadi. San`at ы zining barcha taraqqiyot bosqichlarida estetik orzu ы zgaruvchanligini, uning ijtimoiy va milliy ji щ atlaridan bo\liqligini nozik va sezgir ifodalab bergan. San`atda qaror topgan estetik orzuning asosiy mazmunini inson g ы zalligi щ aqidagi turli davr odamlari, millatlar, ijtimoiy guru щ lar tushunchalari b ы yicha uni qanday qiyofada k ы rish istaklari mavjudligi t ы \risidagi tasavvurlar tashkil etadi. K ы p asrlar davomida san`at estetik orzuni r ы yobga chiqarishning ikki asosiy y ы nalishini ishlab chiqqan. Uning birinchisi –estetik orzuni ijobiy qa щ ramon timsolini yaratish orqali r ы yobga chiqarish y ы li y ы li tashkil etadi. Ijobiy qa щ ramon-ijodkor estetik orzusining, u orqali jamiyatning namoyandasidir. Il\or orzularni ularga qarama-qarshi щ ayot щ odisalarini tasvirlash orqali qaror toptirishning ikkinchi y ы li birinchisidan kam b ы lmagansamarali va estetik a щ amiyatlidir. Buyuk s ы z ustalaridan biri san`at orzu |ideal|dagi odamlarni emas, balki ijodkorning ы zida orzu b ы lishini taqozo etadi, deb щ aq gapni aytgan edi. Shunday orzu b ы lgan taqdirda eng mud щ ish, щ unuk, pastkash щ ayot щ odisalarni tasvirlash щ am san`at asarlarining ijobiy estetik qiymatini tushurib yubormaydi. San`atda il\or estetik orzuning b ы lishi san`at g ы zalligi bilan bo\liq zaruriy, lekin yagona b ы lmagan omildir. San`at g ы zalligi uning щ aqqoniyligidan ajralmagan щ olda qaror topadi. Badiiy щ aqiqat siz san`atda g ы zallik b ы lishi mumkin emas. Щ aqiqat va g ы zallik birligi san`at taraqqiyotining qonuniyatlaridan biridir. Mazkur qoidani nozik fa щ mlash, ifoda qilar ekan, Shekspir ы zining sonetlarida biri: «G ы zallik qimmatli щ aqiqat bilan yakunlanib, yuz chandon g ы zallik kashf etadi», — deb yozgan edi. G ы zallikni щ ayot щ aqiqatidan ajratib tashlashga щ ar qanday urinish san`atga щ alokatli ta`sir qilib, uning faol, ы zgaruvchan a щ amiyatini pasaytiradi. San`atdagi g ы zallikni щ aqli ravishda shaklli va mazmuniy birligi bilan bo\lab musho щ ada etadilar. Kamolotga, g ы zallikka intilish k ы p ji щ atlardan eng muvofiq shaklini izlab topish bilan bo\liq b ы lib, 127 127 bu shakl yaratilmish narsaning mazmuniga mos kelishini taqozo etadi. G ы zallik qonunlari b ы yicha yaratish mutanosib shakl izlab topishni ы z ichiga oladi. Shaklning mazmunga mos kelishi san`atdagi g ы zallikning mezoni ekanligi щ aqidagi qoidaga ba`zi bir aniqliklar kiritishimiz bu erda ы rinlilir. Masala qanday mazmun щ aqida gap borayotganligidadir. Yol\on, zararli, \oyaviy buzuq mazmun ы ziga yarasha ifoda topadi, lekin buning natijasida san`at asari g ы zalligining mezonlaridan biri biri sifatida qarash mumkin b ы ladiki, agar gap ijtimoiy a щ amiyatli, \oyaviy, il\or, щ ayot щ aqiqatiga ega mazmun щ aqida borsa щ amda unga muvofiq, barkamol shaklda bu mazmun ifodalansa. Yuqorida bayon qilingan fikr-mulo щ azalardan щ ulosa yasab shuni aytish mumkinki, san`atdagi g ы zallik, uning kamolot darajasi k ы p tomonli, murakkab tizim birligini anglatib, uning tarkibiy qismlari sifatida tasvir ob`ektining g ы zalligi, estetik orzuning щ aqqoniyligi va il\orligi, voqelikni bilishning щ aqiqiy va chuqur mazmundor ekanligi, badiiy ma щ oratning yuksakligi namoyon b ы ladilar. Mazkur omillar orasida estetik orzu ы zining щ aqqoniyligi, demokratikligi, insoniyligi bilan belgilovchi, sistema tashkil etuvchi a щ amiyatga molikdir. Ulu\vorlik-nafosatli va a щ loqiy mezonlar bilan bo\lanib, ni щ oya darajada yaqqol va bevosita amal qidadigan nafosatli mezoniy tushunchani tashkil etadi. Ulu\vorlik k ы llami g ы zallik k ы lamidek cheksiz va beni щ oyat. Ulu\vorlik tabiatda, jamiyatda, inson ishlarida, uning faoliyat ma щ sulotlarida jamlangandir. Ulu\vorlik belgisiga ega b ы lgan barcha narsalarning, щ odisalarning щ ammasiga щ os b ы lgan umumiylik-ularning me`yoriy barkamolligi, shu qadarki, undan tashqarida me`yor qonuni buzilishi mumkin. Ulu\vorlik kategoriyasi odamlar uchun alo щ ida a щ amiyatli щ odisalar sirasiga kiradi. Bunday щ odisalar mo щ iyatan shu qadar keng k ы lamliki, ular ijtimoiy taraqqiyotning ma`lum bosqichida t ы la ы zlashtirilishi mumkin b ы lmaydi, shuning uchun odamlarni faol щ arakatga, ы zlaridagi ijodiy imkoniyatlarni ishga solishga doimo ra\batlantiradi. Tabiatda ulu\vorlik baland to\lar, qudratli sharsharalar, cheksiz okeanlar, moviy mavj urayotgan dengizlar, tubiz osmon va щ . k. timsolida namoyon b ы ladi. Bu erdagi umumiylik- ulardagi kengk ы lam, ulkanlik, buyuklik, tuganmaslikdir. Tabiatdagi ulu\vorlik insonda ы zidagi zaiflik emas, balki tabiat bilan q ы shilib ketishga intilish щ issini uy\otadi. Ulu\vorlik щ issi ы z- ы zidan nafosatli mazmunga ega b ы lmagan quvonch, щ ayratlanish, e щ tirom, tan berish tuy\ulvrini ы z ichiga qamrab oladi. Bularga ba`zida q ы rquv щ am q ы shiladi, lekin u insonni kamsitmaydi. Balki t ы siqlarni engib ы tishga turtki beradi. Ulu\vorlik щ issi umuminsoniy, umumiy belgilari bilan birga ijtimoiy shartlangan, aniq-tarixiy tabiatga щ am molik b ы ladi. Ulu\vorlikka, ijtimoiy щ ayotga tarixiy taraqqiyotga alo щ ida ta`sir ы tkazuvchi щ odisalar va jarayonlar щ am kiritilishi mumkin. Ijtimoiy щ ayotda ulu\vorlik bilan qa щ ramonlik, mardlik shu qadar qorishib ketadiki, ularni alo щ ida-alo щ ida musho щ ada etish ulu\vorlikning asosiy mazmunidan ma щ rum qilib q ы yish bilan barobar b ы lar edi +a щ ramonlikda ulu\vorlikka щ os estetik va a щ loqiy birlik ayniqsa t ы la va bevosita namoyon b ы ladi. Щ alq fidoiylari, elu-yurt jonkuyarlarining qiyofalari bir vaqtning ы zida щ am ulu\vor, щ am mardona namoyon b ы ladi. Mustaqilligimizning asoschisi, mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimovning щ ali sh ы ro tuzumi щ ukm surib turgan sharoitda Ы zbekistonning mustaqilligini e`lon qilganilarning bu mustaqillikni musta щ kamlash y ы lida k ы rsatib kelayotgan qa щ romonona faoliyati ustivorlikning ajoyib namunasidir. Aqlu qa щ ramonlik k ы pchilik omma tushunchasida odatdan tashqari noyob, nodir, kam uchraydigan щ odisalar, lekin u kundalik щ ayotda, oddiy sharoitda eng sodda, щ amma amal qiladigan a щ loqiy qoidalar doirasida щ am sodir b ы lishi mumkinligining ы zi ulu\vor a щ amiyat kasb etadi. Bu щ aqda ja щ on san`ati tarixida birinchi b ы lib, A.P. Chexov aytgan va yozgan edi. Chexov orzusidagi qa щ ramonlik, mardlik-ulu\vorlikni kundalik щ alol me щ natda, a щ loqiy aqidalarga doimiy tarzda amal qilishda ы z qadrini topadi. Ijtimoiy va nafosatli orzular bilan birga, ba`zi ulu\vorlik va pastkashlik, qiymatlari щ am tubdan ы zgarib bosh xususiyatiga egadir. Bundan q0-40 yil oldin ulkan zavod, fabrikalar korxonalarning k ы piga b ы y ch ы zgan trubalari tutunlari щ ayotdagi ulu\vorlik tarzida in`ikos etiladi. Insonga b ы ysundirilgan tabiat qiyofasi ijtimoiy ong tarkibiga singdirilar edi. Inson-tabiat ustidan, shaxs-t ы da ustidan musobaqada il\or uchuvchi, konchi, sut so\uvchi, olim, ishchi- щ alq ustidan mana shularning щ amma- щ ammasi yaqin kunlardagi bizning ulu\vorlik orzuimizni tashkil qiladi. Bularning щ ammasi boshliqla ы zboshimchaligi, yoppasiga fidoiylik, yalpi va yakka щ okimiyatchilik davlatning shaxs 128 128 usidan buyruq щ ukmi zaminida vujudga kelgan ijtimoiy tuzum-sistemasining achchiq orzu- mevalaridir. Tabiat ustidan щ ukmronlik ы rniga u bilan щ amo щ ang b ы lish, ayrim ы zmachilik, ommaviy qaror, yalpi rozilik ы rniga ijtimoiy faol, tashabbuskor, ijodkor shaxsni shakllantirish burch- vazifalarini ado etish bugungi kundagi ulu\vorlik orzusining asosiy mazmunini tashkil etadi. Ulu\vorlik ы zining щ ar tomonlama ijodiy ifodasini san`atda topadi, uning barcha tur, xil va k ы rinishlar uchun ulu\vorlik mavzui asosiy tasvir ob`ektlaridan biri b ы lib xizmat qiladi. Shub щ asizki, san`atning turli k ы rinishlari, ulu\vorlik tasvirlashning xilma-xil imkoniyatlaridan foydalaniladi, aytish mumkinki, uning ayrim turlari-qa щ ramonlik dostonlari, lirik dostonlar, qa щ ramonlik fojiasi, qa щ ramonlik musiqa asarlari (simfoniya, oratoriya), me`morchilik va yodgorlik san`ati k ы rinishlari ulu\vorlik mavzusini badiiy ы zla щ tirish earayonida vujudga kelgandir. Ulu\vorlik me`morchilikda alo щ ida a щ amiyat kasb etadi. Misr piramidalari, Samarqand, Buxoro, Xiva sha щ arlaridagi me`morchilik obidalari, yunonlarning Parfenoni, rimliklarning Kolizey ы rta asr gotik bosh cherkovlari, rus cherkov me`morchiligining eng yaxshi namunalari, Rossi, Rastrelli kabi me`morlar yaratgan g ы zal binolar mustaqil Ы zbekistondagi geografik majmualari, ы zlarining salobati, ulu\vorligi bilan kishini щ ayratda qoldiradi. Shu narsani alo щ ida ta`kidlab ы tish joizki, ulu\vorlik tuy\usiga faqat miqyos ы lchovi bilan erishilmaydi. Agar ayrim obidalar (Bobil minorasi, Minorai Kalon, Misr piramidalari va sh. k.) ы zlarining miqyoslari k ы lami bilan щ ayron qoldirsalar, bshqa ы zining alo щ ida nafisligi, nozik ifodasi, щ amo щ angligi, yuksak ru щ langanligi, atrof-mu щ it bilan uzviy q ы shilib ketganligi bilan alo щ ida a щ amiyat kasb etgan. (G ы ri amir, Sho щ izinda, Ichan qal`a, Registon maydoni, Mir Arab madrasasi, Ismoil Somoniy maqbarasi, Chor Minor, Bola щ ovuz machiti va b.) me`morchilik asarlari idrok etilganda insonda ы zgacha ulu\vorlik tuy\usi vujudga keladi. San`atda ulu\vorlik fojealilik bilan k ы pincha yonma-yon turadi va namoyon b ы ladi, sirasini aytganda, bu iiki estetik kategoriya ы rtasida ы ziga xos dialektik aloqadorlik mavjud b ы lib, unda umumiylik va farqli tomonlari щ am bordir. Navoiy va Shekspir asarlari, shoshmaqom g ы zal me`morchilik obidalari bir vaqtning щ am ulu\vorlik, щ am fojealilik ru щ i bilan su\orilgandir. Bundan, albatta fojealilik-ulu\vorlik, ulu\vorlik-fojealilikdir degan xulosa chiqarib b ы lmaydi. Masalan, Samarqandning Registon maydonidagi madrasalar, shub щ asiz, ulu\vor b ы lishlari bilan birga щ ech qanday fojeali щ is q ы z\atmaydilar. Shekspirning Makbet xonim qiyofasi fojeali, lekin u щ ech щ am tomoshabinda ulu\vorlik tuy\usi tu\dirmaydi. San`atdagi ulu\vorlik badiiy mazmun va shakl barcha imkoniyatlari vositasida ifodalanadi, lekin bunda щ al qiluvchi rolni \oya ы ynaydi.. |