Filosofiya uzb

 
Reja: 
1.
Badiiy 
щ
amda nafosatli idrok etish tushunchasi san`at asarini xissiy va aqliy idrok qilish 
masalasi. 
2.
Nafosatli tarbiyaning mo
щ
iyati, maqsadi va vazifalari. 
3.
San`at-zamonaviy komil insonning nafosatli ji
щ
atdan tarbiyalashning mu
щ
im vositasi sifatida. 
4.
Nafosatli tarbiyaning zamonaviy omillari va vositalari. 

---

133
133
1. Idrok mazmun kengqamrovli tushuncha b
ы
lib, mavjud barcha so
щ
alarga da
щ
ldor sanaladi. Idrok 
ы
z navbatida narsalarning 
ы
ziga xos xususiyatlarini tafakkur orqali talqin etishda 
щ
amda turli xil 
munosabatlarni 
ы
rganishda insonga k
ы
mak beradi. Shuningdek, idrok jarayonining t
ы
\ri shakllanishi 
aqliy taraqqiyotning asosiy omili 
щ
amdir. Bir s
ы
z bilan aytganda, idrok-predmet va 
щ
odisalarning 
yaxlit qiyofasini aks ettirib, u voqelikni inson sezgi a`zolarining ta`siri orqali belgilovchilik va 
boshqaruvchilik imkoniyatlarini namoyon qiladi. Mazkur mulo
щ
aza idrok borasidagi umumiy fikrni 
ifodalasada, idrok 
щ
ususiy k
ы
rinishda 
щ
ar bir so
щ
ada 
ы
ziga xos tarzda namoyon b
ы
ladi. Biroq, idrok 
obrazlarni tashqi olamdan oddiy nus
щ
a sifatida k
ы
chirmaydi, balki izlanuvchanlik, faol 
щ
arakatlar 
natijasida yuzaga keladi. Zero, axloqiy idrok 
щ
am, ijtimoiy idrok 
щ
am, falsafiy idrok 
щ
am, biologik 
idrok 
щ
am, ru
щ
iy idrok 
щ
am va shu singari idrok ishtirok qiladigan so
щ
alar 
ы
zlarining tadqiqot 
doiralaridan turib voqelikka munosabat bildiradilar. Inchunun, badiiy idrok 
щ
am ijod jarayonlarida 
namoyon b
ы
la boradi. 
Moddiy buyumlarni idrok etishdan farqli 
ы
laroq, badiiy idrok jarayonlari 
ы
ta talabchanligi bilan 
ajralib turadi. Negaki, yuqorida ta`kidlanganidek, badiiy idrok ijodiy jarayon bilan bo\liq tarzda 
namoyon b
ы
lib boradi. Mabodo ijod jarayoni t
ы
xtasa, badiiy idrok 
щ
am shu onda yakun topadi. 
Yo
щ
ud sodda qilib aytganda, kitobxon badiiy asarni 
ы
qib tugallagandan s
ы
ng uning ushbu mavzuni 
idrok etishga b
ы
lgan keyingi xolati 
щ
am tugallanadi. Kitobxon endi boshqa bir badiiy jarayonni idrok 
etishga «tayyorgarlik» k
ы
radi. Avvalgi asarda olgan taassurotlarini yangi asardagi mavjud voqealar 
tafsilotiga q
ы
llamaydi. Zero, «
Ы
tgan kunlar» romanidagi voqealar tafsiloti «Shaytanat»dagi voqealar 
tafsilotiga mutlaqo mos kelmaydi. Badiiy ijodni idrok etish shu ji
щ
ati bilan moddiy narsalarni idrok 
etishdan farqlanadi. 
Щ
olbuki, moddiy predmet aksariyat xollarda 
ы
zgarmas va ayni paytda kishida 
doimo bir xil taassurot qoldiradi. Badiiy asarni badiiy tarzda idrok etish natijasida inson voqelikka 
teran k
ы
z bilan nazar tashlashga, mavjud muammolarni nozik tuy\ular yordamida 
щ
al etishga 
щ
arakat 
qiladi. 
Shuningdek, badiiy idrok favqulodda 
ы
zgaruvchan xususiyatga ega b
ы
lib, u 
щ
ech qachon bir joyda 
t
ы
xtab qolmaydi. Bunday xolatni badiiy asarni qayta 
ы
qish jarayonida kuzatish mumkin. Masalan, 
To
щ
ir Malikning «Shaytanat» qissasini oladigan b
ы
lsak, undagi Asadbek obrazi kishilar tasavvurida 
щ
am ijobiy 
щ
am salbiy qa
щ
ramon sifatida gavdalanadi. Shunga k
ы
ra, ayrim toifa 
ы
quvchilar 
Asadbekning qilmishlarini qoralasalar, boshqa bir kitobxonlar uning «mar
щ
amatini» yaxshilikka 
y
ы
yadilar. Eng ajablanarlisi shundaki, u qa
щ
ramonlarni salbiy yoki ijobiylikka ajratishga 
щ
ech kim 
t
ы
sqinlik qilmaydi, aksincha, kitobxon ularni badiiy idrok qobiliyatlariga k
ы
ra farqlaydi. 
Chunonchi, badiiy idrok ijod jarayonining baxolash me`zoni va ayni paytda ijodiy jarayonga 
k
ы
mak beruvchidir. Chunki ijodkor badiiy asarni yaratishdan avval 
ы
z oldiga asar voqealarining 
tafsilotini kallasida pishitib boradi va ularni muayyan rejaga soladi. Mazkur jarayon boshlangandan 
s
ы
ng ijodkor 
ы
zining iste`dodini ishga solib asar qa
щ
ramonlariga «jon» kirgizishga 
щ
arakat qiladi 
Agarda ijodkor mazkur jarayonda ojizlik qilsa yo
щ
ud voqealar echimini badiiy qiyofalar bilan 
tasvirlay olmasa, bu asar kitobxonning nazaridan chetda qolib ketadi. 
Shuningdek, shaxsning ru
щ
iy olamiga ta`sir etish, uni badiiy-nafosatli ji
щ
atdan yuksak po\onalarga 
olib chiqish nafosatli idrokning asosiy muammolaridan 
щ
isoblanadi. Mazkur muammo esa 
ы
z 
navbatida insonning voqelikka xissiy-aqliy munosabati 
щ
amda uning nafosatli tarzda idrok etish 
qobiliyatiga, asar qa
щ
ramonlarining kechinmalarini xis qilish layoqatiga 
щ
amda ularni ongli tarzda 
musho
щ
ada etish madaniyatiga ega b
ы
lmo\i lozim. Shuningdek, badiiy idrokning mazmuniga daxldor 
b
ы
lgan badiiy qadriyatlar yaratish jarayoniga zamonaviy-tarixiy bosqichlardan kelib chiqqan 
щ
olda 
nafosatli nazariyalar asosida munosabat bildirmoq maqsadga muvofiq sanaladi. Negaki, badiiy asar 
millat ravnaqi uchun qanday 
щ
issa q
ы
shadi, u millat badiiy tafakkurini 
ы
stirishda qanday a
щ
amiyat 
kasb etishini t
ы
\ri anglamoq uchun 
щ
am nafosatli nazariyalarga murojaat etish 
ы
rinli b
ы
ladi. 
Va
щ
olangki, ana shu ji
щ
atlarga k
ы
ra badiiy idrok insonning 
щ
ayotga nisbatan b
ы
lgan qiziqishini 
doimo kuchaytirib boradi va 
ы
zi 
щ
am shu asosda rivojlanadi. 
Mazkur xolatlar badiiy idrokning nafosatli idrokdan ayri xolda mavjud b
ы
lmasligining belgisidir. 
X
ы
sh, unda nafosatli idrok qanday 
щ
ususiyatlarga ega 
Nafosatli idrok 
щ
am badiiy idrok singari nazariy va amaliy a
щ
amiyat kasb etadigan tushunchadir. 
Negaki, nafosatli idrokni tadqiq etmay turib, badiiy ijod nazariyasini t
ы
laqonli tarzda anglab etish 
щ
amda san`atning ijtimoiy tabiatini ochib berish mumkin emas. Zotan, «Nafosatlia»ni «san`at», 

---

134
134
«badiiyot»,»nafosat» tushunchalarini mazmunan 
boyitib boradi. Inchunun, nafosatli idrok masalasi 
t
ы
\ridan-t
ы
\ri inson nafosatli tarbiyasiga daxldorltgt bois inson va jamiyat, inson va davlat, inson va 
tabiat 
ы
rtasidagi munosabatlar rivojida sezilarli ta`sirga ega. Chunki, nafosatli idrokning 
ы
ziga xos 
щ
ususiyati avvalo, badiiy ijodning tabiatiga 
щ
amda san`atning ijtimoiylik mo
щ
iyatiga ta`sir k
ы
rsatishi 
bilan belgilanadi. Ikkinchidan, nafosatli idrok qonuniyatlarini tadqiq qilish san`at va badiiy ijod 
mazmuni va mo
щ
iyatini t
ы
laqonli tarzda namoyon qilishi uchun imkoniyat yaratadi. Bir s
ы
z bilan 
aytganda, nafosatli idrok mo
щ
iyatan insonni voqelikni badiiy obrazlar orqali 
ы
zlashtirishi bilan 
namoyon b
ы
la boradi. 
Shuningdek, nafosatli idrok jarayonlarida nafosatli masofa va shu singari boshqa omillarning 
щ
am 
sezilarli 
ы
rni mavjud. Ma`lumki, san`at turlarining barchasi ijodkor va tomoshabin nigo
щ
idan 
ы
tgandagina qadriyatga aylanadi. 
Щ
ususan, tomoshabinbadiiy asar bilan yaqindan aloqa qilib borii 
natijasida badiiy jarayonga t
ы
\ridan-t
ы
\ri ta`sir k
ы
rsata olishi mumkin. Shunday ekan ijodkor 
щ
oxlaydimi-y
ы
qmi tomoshabinning didi bilan 
щ
isoblashishga majbur. Ana shunday talablarni xis 
qilgan ijodkor agar u dramaturg b
ы
lsa sa
щ
na bezaklaridan boshlab toki aktyorlarning qilayotgan 
barcha 
щ
atti-
щ
arakatlarigacha sinchiklab nazar tashlaydi, ularni e`tibor bilan kuzatadi. 
San`at asarlarida rangni idrok etish murakkab jarayon 
щ
isoblanadi. Bu esa insondan san`at asariga 
nisbatan ongli munosabatda b
ы
lishni, 
щ
attoki, rangning milliylik 
щ
ususiyatlariga 
щ
am e`tibor berishni 
talab etadi. Zotan, rangni idrok qila bilish tomoshabin tasavvurining asosi sifatida namoyon b
ы
ladi. Bu 
esa 
ы
z navbatida san`at asarini t
ы
laligicha idrok etishning mu
щ
im tarkibi sanaladi. Bu boradagi 
fikrlarimizni biroz kengroq tarzda bayon qilish maqsadida 
щ
aykaltaroshlik san`atiga murojaat etishni 
lozim deb topdik. 
Ma`lumki, rassom biror-bir mavzudagi asarni istagan xajmda chizib berishi mumkin. Masalan, 
tabiat manzarasining tasviri 
щ
ox katta 
щ
ox kichik ishlanishidan qat`iy nazar tomoshabin uni tabiat 
g
ы
zalligi (yoki 
щ
unukligi) tarzida idrok qiladi. Negaki, tomoshabin uni uzoqdan tomosha qilib bir 
ma`no uqsa, 
ы
sha asarni yaqindan tomosha qilishga m
ы
ljallangan 
щ
aykaltaroshlik asari 
щ
am 
namoyon qilib
ы
zga bir ma`noni anglaydi. +iziqarli tomoni shundaki, mazkur san`at turiga xos shunday 
asarlar borki, uni faqat uzoq masofadan tomosha qilish bilan uning mazmuni va mo
щ
iyatini t
ы
laqonli 
tarzda idrok eta olish mumkin. Poytaxtning «Markaziy 
щ
iyobon»ida So
щ
ibqiron Amir Temurga 
ba\ishlab 
ы
rnatilgan yodgorlik 
щ
aykali shunday 
щ
ususiyatlari bilan ajralib turadi. Agar 
щ
aykalni 
oqshom paytida uzoqroqdan tomosha qilsangiz Ja
щ
ongir Temurning salobati, ulu\vor siymosi 
ы
zining 
b
ы
y-bastini k
ы
rsatadi. Aksincha, uni yaqindan tamosha qilish natijasida bunday 
щ
ususiyat paydo 
b
ы
lmaydi. Gap 
щ
aykalning 
щ
ajmi va k
ы
lamining kattaligida 
щ
am emas. Zotan, So
щ
ibqironning 
mazkur 
щ
aykali kichikroq qilib ishlangan taqdirda bizga yuqoridagi mazmunni bera olmaydi. 
Teatr asarini tomosha qilish jarayonida 
щ
am ana shunday 
щ
olat k
ы
zga tashlanadi. Tomoshabin bir 
paytning 
ы
zida 
щ
am sa
щ
na bezaklariga, 
щ
am aktyorlarning kiyimlariga, ularning 
щ
atti-
щ
arakatlariga 
sinchkovlik bilan nazar tashlaydi. Va bu xolatlarning barchasini nafosatli tasavvuri orqali mutanosib 
xolga olib kelishga 
щ
arakat qiladi. Anashularni 
щ
isobga olgan xolda ijodkor asarni tomoshabinga 
k
ы
rsatadigan ta`sirida nafosatli masofaning a
щ
amiyatini 
щ
isobga olishga intiladi. 
Nafosatli idrokning shakllanish jarayoni tadrijiylik asosida rivojlanib, ma`lum bir kuzatuvlardan 
s
ы
ng namoyon b
ы
la boradi. 
Щ
olbuki, u 
щ
ech-bir davrda 
ы
z-
ы
zidan tayyor 
щ
olda shakllanib qolgan 
emas. Inson san`at asarini nafosatli idrok etishi bilan bir paytda 
ы
zining ma`naviy e
щ
tiyojini 
щ
am 
qondirib boradi. Ana shu e
щ
tiyoj pirovardida uning turmush tashvishlarini biroz b
ы
lsada 
engillashtirishga, 
щ
ayotning murakkab s
ы
qmoqlaridan matonat bilan 
ы
tib borishga k
ы
mak beradi va 
yangiliklar yaratishga undaydi. Zero, nafosatli idroki tarbiyalangan inson Navoiyning «
Щ
amsa»sidan 
bunyodkorlik tuy\ularini, +odiriyning «
Ы
tgan kunlar»idan vafodorlikni, Ch
ы
lpon she`riyatidan 
vatanga b
ы
lgan mu
щ
abbatni, Abdulla +a
щщ
or 
щ
ikoyalaridan tubanlik, pastkashlik, tilyo\lamachilikka 
qarshi nafrat tuy\ularini, Chustiy she`riyatidan baxoriy kayfiyatni 
щ
is etib boradi. 
Nafosatli idrok 
щ
ususiyatlari t
ы
\risida gapirar ekanmiz, avvalo, badiiy asarni nafosatli idrok 
etishdagi bilish jarayonlarining 
ы
ziga xosligiga e`tiborni qaratmo\imiz lozim b
ы
ladi. Bu esa 
ы
z 
navbatida badiiy asarni idrok etish bilan ilmiy asarni idrok etish orasidagi farqni belgilab beradi. 
San`at asarini idrok etishning 
ы
ziga xosligi shundaki, san`atkor 
ы
z ijodiy faoliyatini amalga oshirish 
rejasini 
oldindan 
belgilab 
oladi, 
badiiy 
t
ы
qimalar 
yordamida 
«nomoddiy» 
narsalarni 
«moddiylashtiradi», ya`ni kitobxonni kutilmagan 
щ
odisalar bilan uchrashtiradi. Shunga k
ы
ra, san`at 
asarlarining vazifasi mo
щ
iyatan insonning nafosatli e
щ
tiyojini qondirishga qaratilgan b
ы
ladi. Ana shu 

---

135
135
ji
щ
at bilan san`at asarini xissiy-aqliy idrok etish, 
ilmiy-nazariy asarni idrok qilishdan farq qiladi. 
Zero, ilmiy asarni tushunish uchun 
ы
quvchi avvalo, mazkur so
щ
aga doir bilimlardan 
щ
abardor 
b
ы
lmo\i lozim. Y
ы
qsa, bu asar uning uchun mutlaqo qiziqarsiz 
щ
amda tushunarsiz b
ы
lib qolaveradi. 
Badiiy asarning mo
щ
iyatini bilish yoki uning mazmunini 
ы
zlashtirish uchun mazkur jarayonni 
ma
щ
sus 
ы
rganishga e
щ
tiyoj sezilmaydi. Negaki, insonning nafosatli idroki tabiatan k
ы
ra ijodiy 
jarayonga yaqin b
ы
lib, bu xolat inson kamolotining barcha po\onalarida ishtirok qiladi. 
Shuningdek, ijodkor badiiy asarni yaratar ekan, avvalo, idrok qiluvchida asar qanday taassurot 
qoldirishi, asar qay tariqa 
ы
quvchida tu\yoniylik kayfiyatlarini uy\ota olishi 
щ
aqida 
ы
ylaydi. Asarni 
idrok qilish natijasida yuzaga kelgan qay\urish, achinish, junbushga kelish, zavqlanish singari botiniy 
щ
olatlar 
ы
z navbatida shaxsiy «Men»ning yuzaga kelishiga sababchi b
ы
ladi. +olaversa, tomondan, 
nafosatli idrok jarayonida idrok qiluvchi (tomoshabin, 
ы
quvchi, kitobxon va 
щ
okazo) voqelikda 
kechayotgan jarayonlar 
щ
aqida ma`lumotga ega b
ы
ladi. Bularning barchasi pirovardida san`at asarini 
xissiy-aqliy idrok etish uchun zamin yaratadi. Ispan nafosatshunosi Xose Ortegga i Gasset (1883-
1977) 
ы
zining «San`at degumanizatsiyasi» nomli kitobida san`atni yaratish jarayonlari, uning inson 
salo
щ
iyatiga tu\yonli ta`siri va ayni paytda uni zaiflashtiruvchi 
щ
ususiyatlari 
щ
aqida etarlicha 
xulosalar chiqargan edi. Jumladan, chinakam badiiy asarni xissiy-aqliy idrok qilish orqali inson yuksak 
a`mollar (ideallar) sari intilishi, ezgulik va 
щ
aqiqatning \alaba qilishiga ishonch xissini 
щ
amda qalbida 
junbushga kelgan g
ы
zal xissiyotlarni namoyon qilish imkoniga ega b
ы
lishini ta`kidlagan edi. 
Shuni ta`kidlash lozimki, ijodkor asarni ikki k
ы
rinishda murakkab yoinki sodda tarzda ifodalashga 
щ
arakat qiladi. Ayrimlar asardagi murakkab jarayonlarni 
ы
zining aqliy-xissiy idrok etish qobiliyati 
bilan tezda tushunib etadi. Shuning uchun bu toifa kitobxonlar k
ы
proq falsafiy mazmundagi kitoblarni 
mutolaa qilishni 
щ
ush k
ы
radilar. Boshqalar esa sodda, j
ы
n tarzda yozilgan asarlarni 
ы
qishga 
moyildirlar. Ammo, 
щ
ar qanday xollarda 
щ
am asar 
ы
zida mafkuraviy \oyalarning muayyan ji
щ
atlarini 
mujassam etishini 
щ
isobga oladigan b
ы
lsak, bunday xolatlarni anglab olish uchun idrok qiluvchining 
bu 
щ
ususda etarlicha bilimgaega b
ы
lishi 
щ
amda aqliy-xissiy idroki kamol topgan b
ы
lishi talab etiladi. 
Bugungi kun kitobxonining oldiga q
ы
yiladigan talab 
щ
am aynan ana shulardan iborat. Zero, 
eksterimistik ru
щ
dagi kitoblar, millat ravnaqiga ra
щ
na soluvchi kinofil`mlar, yovuzlikka boshlovchi 
rang-barang adabiyotlarning zamiridagi mafkuraviy va \oyaviy maqsadlarni faqatgina aqliy-xissiy 
idrokning rosmona tarbiyasi orqali fosh etish mumkin.