Filosofiya uzb

 
32-mavzu. YaNGI DAVR NAFOSATShUNOSLIGI 
Reja 
1.
Olmon mumtoz nafosatshunosligi yangi davr tafakkuridagi burilish sifatida. 
2.
Noratsional va diniy idealistik nafosatshunoslik. 
3.
Turkiston marifatchi jadidlari nafosat ilmining 
ы
ziga xos xususiyatlari. 
4.
XX asr nafosatshunosligidagi asosiy y
ы
nalishlar va ta`limotlar. 
Insoniyat tafakkuri tarixida olmon mumtoz nafosatshunosligi ni
щ
oyatda yuksak darajaga ega ekanligi 
bilan ajralib turadi. Lekin bu darajaga etguncha Ovrupo nafosat ilmi uzoq tarixiy y
ы
lni bosib 
ы
tadi. 
Ы
rta 
asrlarda cherkov 
щ
ukmronligi tafakkur erkinligini b
ы
lib tashladi, natijada Ovrupo zulmat uyqusiga 
ch
ы
mdi. Ni
щ
oyat musulmon Ispaniyasi orqali XI-XIII asrlarda musulmon olami erishgan ma`naviy 
yuksaklik arab va suryoniy tillarga tarjima qilingan +adimgi Yunon mutaffakkirlarining asarlari 
Ovrupoga kirib keldi. Chunonchi, qadimgi nafosatshunoslik durdonasi b
ы
lmish Arastuning «She`riyat 
san`ati» («Poetika») asari XIII asrda arab tilidan lotinchaga tarjima qilinib, keng tarqaldi. Oradan ikki 
yildan ortiq vaqt 
ы
tgandan keyingina yunonchadan lotinchaga 
ы
girildi. 
Shunday qilib musulmon olami ilmiy tafakkuriga taqlidan Ovrupo Uy\onish davri boshlandi. 
Italiyalik va ispaniyalik insonpavarlar zimdan cherkov bilan olishdilar va insonni ilo
щ
iy mavjudot 
sifatida yuksakka k
ы
tardilar. Undan keyingi mumtozchilik va ma`rifatparvarlik davrlarida Ovrupo 
ы
z 
«ustozi» Sharqni ancha ortda qoldirib ketdi. Ilmiy-falsafiy tafakkur, 
щ
ususan, nafosatshunoslik katta 
taraqqiyot y
ы
liga chiqdi; Xatcheson, Sheftsberi, 
Щ
yum, Didro, Russo, Baumgarten, Lessing, Byork 
singari buyuk ma`rifatparvarlar katta yutuqlarga erishdilar. Biz umumiy tasavvur 
щ
osil b
ы
lishi uchun 
ana shunday mutafakkirlardan faqat biri-Edmund Byork (17g`9-1997) 
щ
aqida qisqacha t
ы
xtalib 
ы
tamiz. 
Byork nimaiki, qandaydir darajada da
щ
shatli b
ы
lsa yoki da
щ
shat uy\otsa, 
ы
sha narsa-
щ
odisa 
ulu\vorlikning asosiy, manbai 
щ
isoblanadi, deya ta`kidlaydi. Boshqa 
щ
issiyotlarni esa aloqaga nisbat beradi. 
Aloqaning asosida mu
щ
abbat yotadi. Tor ma`noda-inson zotini davom ettirishga qaratilgan jinsiy aloqa, keng 
ma`noda butun borliq bilgan aloqa. Shunday qilib, Byorkning fikriga k
ы
ra insonda ikki xil asosiy intilish bor; 
ы
zini asrashga va aloqaga intilish. Shunga k
ы
ra, birinchisi, ulu\vorlikning, ikkinchisi esa-g
ы
zallikning 
manbai 
щ
isoblanadi. 
Dar
щ
aqiqat, 
щ
atar yoki iztirob bizga yaqin kelgan paytda ular 
щ
ech qanday lazzat bermaydi, 
aksincha q
ы
rquv soladi. Biroq, ma`lum bir masofadan turib, boshqacharoq zo
щ
iriy k
ы
rinish bilan 
nafosatli kechinma manbai b
ы
la oladi. Masalan, suv toshqinini, vulqonni, dengiz t
ы
lqinlarini, yon\inni 
uzoqdan k
ы
rsangiz 
щ
aybati, salobati, ulu\vorligi bilan kishida 
щ
ayratomuz lazzat uy\otadi. Yaqindan esa 
ular-
щ
atto, inson tezroq ulardan qutilishga, jonini asrab qolishga 
щ
arakat qiladi. 
G
ы
zallikni b
ы
lsa Byork, ijtimoiylik bilan bo\laydi; g
ы
zallik 
щ
issi, yoqimlilik tuy\usiga bo\liq 
щ
olda, odamlarning birlashuviga, ularda ijtimoiy-a
щ
loqiy fazilatlarning shakllanishiga olib keladi. 
Byorkning fojiaviylik 
щ
amda fojia s
ы
z san`ati bilan tasviriy san`at orasidagi farqi borasidagi fikrlari 
щ
am alo
щ
idat diqqatga sazovor. 
Biz yuqorida sanab 
ы
tgan va aytilmay qolgan nafosatshunoslarning 
щ
ammasi 
щ
am Byork singari 
g
ы
zallikka nisbatan ozmi-k
ы
pmi nazariy yangiliklar kiritdilar. Olmon mumtoz nafosatshunosligi ana 
shunday xazinadan foydalanish natijasida 
ы
zlari 
щ
am tengsiz tafakkur durdonalari yaratib, uni mislsiz 
boyitdilar. 
Olmon mumtoz nafosatshunosligi ibtidosida buyuk faylasuf Immanuel Kant (17g`4-1h04) turadi. U 
«G
ы
zallik va ulu\vorlik tuy\ulari ustidan kuzatishlar» (1764), «Sof aqlning tanqidi» (17h1), «Amaliy 
aqlning tanqidi» (17hh), «Mu
щ
okama qobiliyatining tanqidi» (1796) asarlarida nafosatshunoslik 
muammolariga ma
щ
sus t
ы
xtaladi. 
Kantning fikriga k
ы
ra, nafosatli 
щ
issiyot manfaatsiz, be\araz, narsa-
щ
odisaga bevosita maftunlikka 
borib taqaladi. Maftunlikning, mu
щ
abbatning ob`ekti esa shakldan boshqa narsa emas. Xullas, 
g
ы
zallik manfaatsiz maftunlikning, mu
щ
abbatning ob`ekti. Bu-g
ы
zallikning birinchi belgisi esa 
shundaki, u tushunchalar yordamisiz, ya`ni, aql kategoriyasiz, bizga umumiy maftunlikning narsa 
щ
odisasi sifatida namoyon b
ы
ladi. Nafosatli mu
щ
okama 
щ
ech qachon mantiqiy asoslanishi mumkin 
emas. G
ы
zallikning uchinchi belgisi shundaki, u maqsadga muvofiqlik shakliga egaligi ya`ni, 

---

120
120
qandaydir aniq maqsad 
щ
aqida tasavvur 
щ
osil 
qilmasdan turib, narsa-
щ
odisadagi maqsadga 
muvofiqlikni idrok etish mumkinligi bilan ajralib turadi. Demak, g
ы
zallik-narsa-
щ
odisaning maqsadga 
muvofiqlik shakli, zero u maqsad 
щ
aqida tasavvurga ega b
ы
lmasdan turib, idrok etiladi. T
ы
rtinchi 
belgi shundaki, g
ы
zallik bizga tushunchasiz, zaruriy maftunlikning ob`ekti narsa-
щ
odisasi sifatida 
yoqimlidir. Shunday qilib, g
ы
zallik 
щ
ammaga 
щ
ech qanday manfaatsiz, shundayligicha, 
ы
zining sof 
shakli bilan yoqishi zarur b
ы
lmagan narsa-
щ
odisadir. 
G
ы
zallik bilan bir qatorda Kant ulu\vorlikni 
щ
am diqqat bilan tadqiq etadi. Uning fikriga k
ы
ra, 
g
ы
zallikdan olinadigan lazzat-sifatning, ulu\vorlikdan olinadigan lazzat-miqdorning namoyon b
ы
lishi 
bilan bo\liq. Ulu\vorlikni mutafakkir ikkiga ajratadi; matematik va dinamik ulu\vorlik. Matematik 
ulu\vorlik ekstensiv miqdorni, makon va zamondagi k
ы
lamli miqdorni, ikkinchisi kuch va qudrat 
miqdorini 
ы
z ichiga oladi. Birinchi xil ulu\vorlikka yulduzli osmonni, okeanni, ikkinchisiga-yon\in, 
suv toshqini, dovul, zilzila, momaqaldiroqni 
ы
z ichiga oladi. 
Щ
ar ikkala 
щ
olatda 
щ
am ulu\vorlik 
bizning 
щ
issiy tasavvurimizdan ustun keladi, uni uzib q
ы
yadi. Keyin ezilganlik 
щ
issi faoliyatimizning 
jonlanishi bilan almashinadi, chunki bunda bizning faqat 
щ
issiyotimiz tang qoladi, ma`naviy 
ji
щ
atimiz, aksincha, yuksaladi. Aql 
щ
issiyot olamidagi barcha ulu\liklardanda yuksak b
ы
lgan ulu\likni 
fikrlay bilishga qodir. Chunki biz 
ы
zimizni 
щ
issiyotli mavjudot sifatida buyuk va qudratli sezamiz. 
Щ
aqiqiy ulu\vorlik-bu aql, insonning a
щ
loqiy tabiati, 
щ
issiy anglash chegarasidan narigi tomondagi 
nimagadir intilishi. Shu bois Kant, 
щ
aqiqiy ulu\vorlikni mu
щ
okama qilayotgan kishining qalbidan 
qidirish kerak, deydi. 
Kant san`atni 
щ
unardan ajratib qaraydi; a) erkin, b) pul topishga qaratilgan, yollangan san`at. 
Nimaiki tushunchaga asoslangan b
ы
lsa, uni 
ы
rganish mumkin, lekin il
щ
omni 
ы
qib, 
ы
rganib 
b
ы
lmaydi, deydi faylasuf. Kant did mu
щ
okamasining umumiyligi va zarurliygini ta`kidlaydi. Did 
mu
щ
okamasining bu kabi umumiyligi va zaruriyligini u umumiy 
щ
issiyotlar mavjudligi bilan 
asoslaydi: 
Щ
yumning «Did 
щ
aqida ba
щ
slashish mumkin emas», degan shiori 
ы
rniga «Did 
щ
aqida 
ba
щ
slashish mumkin va ba
щ
slashish mumkin emas» degan shiorni 
ы
rtaga tashlaydi. Kant buni 
nafosatli \oya tushunchasi bilan bo\laydi; did mu
щ
okamasi asosida yotgan tushuncha noaniq, u 
щ
ar bir 
musho
щ
ada zamiridagi nazariy ji
щ
atdan aniqroq ta`riflab b
ы
lmaydigan a`lo tuy\u 
щ
aqidagi aqlning 
transtsendental tushunchasidir. Yoki boshqacha qilib aytganda, «Nafosatli \oyani tasavvurning 
tushuntirib b
ы
lmaydigan namoyon b
ы
lishidir», — deydi Kant. 
Bu davrning eng zabardast va 
ы
ziga xos nafosatshunoslaridan biri buyuk olmon shoiri va 
dramaturgi Fridrix Shillerdir (17o`9-1h0o`). 
Shiller jamiyatni 
ы
zgartirishni istaydi, lekin inqilobiy 
ы
zgarishlarga qarshi. Shillerning nazdida 
inqilob, avvalo, a
щ
loqsizlik, u asrlar mobaynida qaror topgan a
щ
loqiy tamoyillarni a\dar-t
ы
ntar qilib 
tashlaydi; ikkinchidan, u nafosatga qarshi-inson tabiati uy\unligini buzadi, narsaning mavjudligi tabiiy 
tartibining muqaddasligi va g
ы
zalligini parchalab yuboradi. Shu bois jamiyatni qayta qurishdan avval 
insonni qayta qurmoq lozim. Buni esa shaxsning uy\un rivojlanishi g
ы
zallik vositasidagi tarbiya orqali 
amalga oshirish mumkin. Shiller uchun g
ы
zallik-
щ
odisaga aylangan erkinlik. 
X
ы
sh, bozor iqtisodiyoti sharoitidagi pulga si\inishdan, insonni 
ы
z kasbini muruvvatiga, parchasiga 
aylanib qolishdan 
щ
alos etish uchun, unga qadimgi yunonlar davridagi uy\unlikni qaytarish uchun 
nima qilmoq kerakO` Shiller, yuqorida aytganimizdek, inqilobiy y
ы
lni qat`iy inkor etgan 
щ
olda, 
«nafosat tarbiyasi» tushunchasini kiritadi; erkinlikka y
ы
l faqat g
ы
zallik orqali 
ы
tadi, degan fikrni 
ilgari suradi. 
Shiller shakl va mazmun masalasini 
ы
ziga xos talqin etadi. «
Щ
issiy g
ы
zallik, — deydi Shiller, — 
ma`naviylikka, ma`naviylik esa-moddiylikka olib boradi. G
ы
zallik z
ы
riqqan insonda uy\unlikni 
tiklaydi, b
ы
shashgan odamda esa faollik uy\otadi. Shakl insonga bo\lanishiga, mazmun uning 
muayyan qilishigagina ta`sir 
ы
tkazadi. G
ы
zallik insonning oqillashuvi y
ы
lidagi zaruriy shartdir. 
Faoliyatning barcha boshqa turlari insonning alo
щ
ida-alo
щ
ida kuchlarini rivojlantiradi, faqatgina 
g
ы
zallik uni bir butun yaxlitlik sifatida shakllantiradi. 
Asosiy nafosatshunoslik asari b
ы
lmish «Insonning nafosat tarbiyasi t
ы
\risida maktublar» ida 
Shiller, yuqoridagi fikridan tashqari, san`atning 
ы
ziga xosligi masalasiga 
щ
am alo
щ
ida t
ыщ
taladi. Shu 
munosabat bilan u «
ы
yin»va «nafosatli k
ы
rinish» tushunchalarini q
ы
llaydi. Ulardan ikkinchisini 
Shiller san`atning belgilari deb ataydi. Yovvoyilikdan qutilgan 
щ
ar bir 
щ
alq k
ы
rinishdan zavq olishga, 
bezakka va 
ы
yinga moyil b
ы
ladi. 
Ы
yin majburiyatdan kelib chiqadigan, manfaatli va bir 
tomonlamalikka ega faoliyatdan farqli 
ы
laroq, erkindir. 
Ы
yinda insondagi barcha kuchlar mutanosib 

---

121
121
tarzda kelishib 
щ
arakat qiladi. «Inson, — deb 
yozadi 
Shiller-faqat 
tom 
ma`noda 
inson 
b
ы
lgandagina 
ы
ynaydi va 
ы
ynagan paytidagina t
ы
liq insonga aylanadi». San`at 
ы
yinli faoliyat sifatida 
quvonchli. 
Ы
yinning ma
щ
suli-k
ы
rinish. Narsalarning realligi ularning ishi, narsalarning k
ы
rinishi-
insonning ishi, deydi, Shiller. Uning fikriga k
ы
ra, san`at voqelikdan butunlay ajralib, sof ideallik 
darajasiga etgandagina 
щ
aqiqatga erishadi. Tabiat 
щ
issiy idrok etilmaydigan ru
щ
ning \oyasi. U 
щ
odisa 
ostida yotadi, biroq 
ы
zi 
щ
ech qachon 
щ
odisada namyon b
ы
lmaydi. Faqat ideal san`atigina bu 
щ
aqiqat 
ru
щ
iga etishadi va uni seziladigan shakl bilan ta`minlaydi. 
Olmon mumtoz faylasuflari orasida Fridrix Vil`
щ
el`m Yozef Shellingning nafosatdor qarashlari 
щ
am diqqatga sazovor. Uning «San`at falsafasi», «Resi», «Tasviriy san`atning tabiatga munosabati» 
singari asarlarida nafosatshunoslik muammolari k
ы
tarilgan. 
Shellingning fikriga k
ы
ra, san`at asarining 
ы
ziga xos belgisi «onglanmaganlikning cheksizligi» 
щ
isoblanadi. San`atkor 
ы
z tabiatidangina kelib chiqib ijod etar ekan, badiiy asar u aytishni 
щ
o
щ
lagandan ortiq narsani 
ы
z ichiga oladi. Zero san`atkor 
ы
z asariga asar \oyasiga kirmagan yana 
«qandaydir cheksizlikni» ixtiyorsiz ravishda singdiradi. Bu cheksizlikni «cheklangan aql» qamrab 
ololmaydi. Ana shu onglanmaganlikning cheksizligidan Shelling g
ы
zallik tushunchasini keltirib 
chiqaradi: g
ы
zallik cheksizlikning cheklanganlikdagi ifodasi. G
ы
zallik san`atning asosiy xususiyati. 
G
ы
zalliksiz san`atning mavjud b
ы
lishi mumkin emas. San`atkor a`lo 
щ
issiy g
ы
zallik \oyasini 
anglashni shu \oyani sezilarli qiluvchi narsa bilan biriktiradi. Da
щ
oning vazifasi olam uy\unligida 
Xudodagi oliy g
ы
zallikni k
ы
ra bilishdir. 
San`at taraqqiyotini Shelling asta-sekinlik bilan uning jismiylikdan qutilib borishida k
ы
radi. 
Chunonchi, yunon 
щ
aykaltaroshligida ru
щ
iy ji
щ
at jismda 
ы
z ifodasini topgan. 
Щ
aykallar ilo
щ
iy 
mavjudotlar tushunchasini beruvchi va shuning barobarida san`atning maqsadini belgilovchi +adimgi 
yunon mifologiyasida asoslagan. Yangi davrda ana shu vazifani nasroniylik bajaradi. Rangtasvir, 
nojismiy narsalardan, qay darajadadir ru
щ
iy b
ы
lgan b
ы
yoq va jilodan foydalana borib, tobora yangi 
davr san`atiga aylanib bormoqda. rassom uchun eng mu
щ
imi-ma`naviy g
ы
zallikni aks ettirish. 
Shunday qilib, Shelling nazdida san`at taraqqiyotining barcha jarayonlari 
щ
issiylikdan ma`naviylikka 
ы
tish 
щ
arakatidan ru
щ
ning materiya ustidan \alaba qozonib borishidan iborat. 
Shelling san`atni ikki qatorga-real va idealga ajratadi. Real qator-musiqa, me`morchilik, rangtasvir, 
щ
aykaltaroshlikni; ideal qator esa-adabiyotni 
ы
z ichiga oladi. Alo
щ
ida san`at turlari tavsifini u 
musiqadan boshlaydi. Rangtasvir qiyofalarni in`ikos ettiruvchi ilk shakl. U alo
щ
idalik va xususiylikni 
umumiylikda aks ettiradi. Musiqa va rangtasvirni omuxtalashtiruvchi san`at turlari-me`morlik va 
щ
aykaltaroshlik, me`morlik-qotib qolgan musiqa. Plastik san`at turlari ichida 
щ
aykaltaroshlik eng 
mu
щ
im 
ы
rinni egallaydi, zero uning predmeti olamni anglab etilgan ramzi b
ы
lmish insoniy vujuddir. 
S
ы
z san`ati-oliy qatordagi ideal san`at. Shu bois Shelling she`riyatni umuman san`atning mo
щ
iyatini 
ifodalovchi san`at turi tarzida qabul qiladi. Lirikada cheksizlik cheklanganlikda, eposda cheklanganlik 
cheksizlikda yuzaga chiqadi. Drama esa cheklanganlik va cheksizlikning, reallik va ideallikning 
sintezi. Romanga Shelling yangi davr eposi, epos bilan dramaning sintezi sifatida qaraydi. Fojia 
borasida 
щ
am Shelling teran fikrlaydi. Fojeiy ziddiyatni u erkinlik va zaruriyat nuqtai nazaridan olib 
qaraydi; erkinlik-sub`ektda, zaruriyat ob`ektda beriladi. Tarixiy zaruriyatning qa
щ
ramondagi sub`ektiv 
intilishlar bilan t
ы
qnashuvi fojeiy qarama-qarshilikning (kolliziyaning) asosini tashkil etadi. Kulgi 
(komediya) esa buning aksi; zaruriyat sub`ektda, erkinlik-ob`ektda b
ы
ladi. 

---

122
122