Filosofiya uzb

 
33-mavzu. NAFOSATLI ANGLASh VA NAFOSATLI FAOLIYaT 
Reja: 
1.
Nafosatli munosabat. 
2.
Nafosatning tuzilishi va mo
щ
iyati 
3.
Nafosatli ongning tarkibiy qismlari va ular 
ы
rtasidagi 
ы
zaro bog`liqlik. 
4.
Nafosatli faoliyat. 
1.
Munosabat falsafiy tushuncha ma`nosida 
ы
zaro 
щ
arakat va 
ы
zaro ta`sir demakdir. Lekin ijtimoiy 
щ
ayot jab
щ
asida namoyon b
ы
ladigan 
щ
ar qanday 
ы
zaro 
щ
arakat, 
ы
zaro ta`sir munosabatni 
anglatavermaydi. Insoniy munosabat–sub`ekt va ob`ekt 
ы
rtasidagi 
ы
zaro 
щ
arakat b
ы
lib, u y
ы
nalganlik 
ml
щ
iyatga ega b
ы
ladi. Shu ma`noda voqelikka nafosatli munosabat sub`ekt bilan ob`ekt 
ы
rtasidagi 
ы
zaro 
щ
arakatning va 
ы
zaro ta`sirining maxsus turidir. 
Nafosatli ob`ekt nima Aslini olganda, nafosatli b
ы
lmagan narsalarning 
ы
zi y
ы
q. Muayyan shart-
sharoitda 
щ
ar qanday narsa, voqea–xodisa nafosatli tabiatga ega b
ы
lib, nafosatli munosabat va 
nafosatli ba
щ
o ob`ektiga aylanib qolishi mumkin. Lekin ular ma`lum talabalarga javob berishlari 
kerak: birinchidan, aniq 
щ
is-tuy\u, sezgi–idrok qobiliyati va imkoniyatiga ega b
ы
lishi; ikkinchidan, u 
yoki bu voqea–xodisa insoniy aloqalar va munosabatlarga kirishib, ijtimoiy a
щ
amiyat kasb etishi 
kerak. Shundagina muayyan voqea–
щ
odisa nafosatli munosabat ob`ektiga aylanadi, ya`ni u 
ы
z qadrini 
topadi. U yoki bu voqea-
щ
odisa odamlarga xizmat qilib, muayyan ijtimoiy burchni ado etish 
tushunchasini topish qadriyat atamasi bilan izo
щ
laymiz. Ba
щ
olash esa voqea-xodisalarning qadrini 
yoki ijtimoiy a
щ
amiyatini anglashning maxsus shaklidir. Insonning voqelikka nafosatli munosabati 
aslida voqealikka ba
щ
o berishning alo
щ
ida turi, voqea-xodisalarni nafosatli qadrlash usulidir. 
Borliqdagi voqea–
щ
odisalarning birligi va xilma-
щ
illigi, muvofiqligi, 
щ
amoxangligi kabi tub 
xossalari nafosatli ob`ekt asosidir. Voqea-
щ
odisalar, narsalar faqat insoniy manfaatlar doiraiga kirib 
olgandan keyingina 
ы
zining nafosatli a
щ
amiyatiga ega b
ы
ladi. 
Nafosatli ob`ektning zarur tomoni, nafosatli munosabat sub`ektidir. Nafosatli sub`ekt–
ы
z tarkibida 
jamiyatning zarur b
ы
laklarini biriktirgan, turli so
щ
alarda moddiy-ma`naviy faol ish olib boradigan 
ijtimoiy guru
щ
lar 
щ
amda ayrim shaxslardan iboratjuda murakkab ijtimoiy 
щ
osiladir. 
Nafosatli munosabat–sub`ekt bilan ob`ekt 
ы
rtasidagi 
ы
ziga xos aloqalar turli bilan tavsiflanadi. 
G
ы
zallikni idrok etish jarayonida sodir b
ы
ladigan 
ы
zaro 
щ
arakatlar nafosatli munosabat zaminidir. 
Ru
щ
shunoslik k
ы
rsatib berganiga k
ы
ra, estetik idrok etishining xususiyati idrok etilayotgan 
narsalarning shakli bilan izo
щ
lanadi. Nafosatli munosa`atning natijasi nafosatli ba
щ
olash mo
щ
iyati, 
narsa-buyumlar ifodalanadi. Masalan, kursi yoki xontaxtani nafosatli ba
щ
olash– uning shakli b
ы
lgan 
material, uni qayta ishlash, taraf va qismlari mutanosibligini uning amaliy 
ы
rni, ya`ninimaga 
m
ы
ljallanganligiga qiyos qilishdir. Ovqatga nafosatli uning shakl va mazmuni mutanosibligida 
ы
z 
ifodasini topadi. Yoki insonga nafosatli munosabatda b
ы
lish 
щ
am inson shaxsi ma`gnaviy 
mazmunining inson xatti-
щ
arakatlari va xulq-atvori shakliga mutanosiblikda ifodalanadi. 
Nafosatli munosabatda 
щ
is-
щ
ayajonlar maxsus 
ы
rin egalaydi. 
Щ
is-
щ
ayajon estetik munosabatning 
barcha po\onalarida amal qilib, lazzatlanish, 
щ
ayajon 
щ
olati bilan yakunlanadi. Nafosatli lazzat 
murakkab ru
щ
iy 
щ
olat b
ы
lib, 
ы
zida butun bir 
щ
ayajonlar turkumini, faraz qilishni, xilma-xil taassurot 
va tasavurlarni birlashtiradi. Nafosatli munosabat 
щ
ayajonlar bilan birga 
ы
z ichiga aqliy ji
щ
atlarni 
щ
am qamrab oladi. Bunda nafaqat nafosatli munosabat ob`ekti, balki nafosatli tuy\ular va kechinmalar 
щ
am ta
щ
lil va fikr – mulo
щ
aza mavzuiga aylanadi. 
2.
Nafosatli anglash ob`ektiv dunyoga nisbatan b
ы
lgan inson munosabatining sub`ektiv tomonidir. 
U ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida a
щ
loqiy ong, 
щ
uquqiy ong, diniy ong, falsafiy ong kabi 
ijtimoiy 
щ
odisalar bilan bir qatorda turadi. Ijtimoiy 
щ
ayot ijtimoiy ong barcha shakllarining umumiy 
poydevoridir. 
Nafosatli–ma`naviy-ru
щ
iy 
щ
odisalar majmui b
ы
lib, ular ijtimoiy 
щ
ayot zaminida vujudga 
keladigan nafosatli 
щ
is, did, fikr, orzu, qarash, nazariya tizimini anglatadi. Nafosatli ong ijtimoiy 
щ
ayot zaminida uning bilan mutanosib tarzda 
ы
zgarib, rivojlanib, takomillashib boradi. 
Nafosatli anglash jamiyat 
щ
ayotida guru
щ
iy manfaatlar ifodasi tarzida 
щ
am namoyon b
ы
ladi. 
Lekin bu 
щ
ol jamiyatning turli so
щ
alarida turlicha, masalan, mafkura so
щ
asida nafosatli qarashlar, 

---

123
123
orzu-umidga munosabatlarda 
ы
ziga xos aks etadi. 
Ru
щ
iy-ma`naviy 
so
щ
alarda 
esa 
guru
щ
iy 
manfaatlarga nisbatan ancha mustaqil tarzda namoyon b
ы
ladi. Bu 
щ
ol 
щ
ar bir yakka odamning aniq 
щ
is va did egasi sifatida namoyon b
ы
ladigan ijtimoiy va biologik xususiyatlari bilan bo\liqdir. 
Guru
щ
iy manfaatlar 
щ
is-tuy\u 
щ
am sezilib turadi, lekin asosan u mafkuraning qismlari estetik orzular, 
qarashlar, nazariyalar ta`siri kuchiga qarab belgilanadi. 
Nafosatli ongning nisbiy mustaqilligi k
ы
rinishlaridan biri-vorisiylikdir. Chunki yangi nafosatli 
qarashlar, \oyalar, nazariyalar b
ы
sh erda vujudga kelmaydi. Ular jamiyatning oldingi nafosatli va badiiy 
ravnaqi natijasida jamlangan 
щ
issi va aqliy 
щ
osilalar, bilimlar za
щ
irasining davomi amal qiladilar. 
Vorisiylik nafosatli ongning barcha nafosatli qarashlar va nazariyalariga, nafosatli did va 
щ
is b
ы
\inlariga 
taalluqlidir. 
Nafosatli anglash yoxud ong ijtimoiy 
щ
ayot in`ikosi b
ы
lib, jamiyat 
щ
ayotida mu
щ
im 
ы
rin tutadi, 
unga 
щ
ar tomonlama ta`sir 
ы
tkazadi. Jamiyat taraqqiyotida biror jab
щ
a, narsa, zarra y
ы
qki, ular 
nafosatli did, orzu qarashlardan chetda qolgan b
ы
lsin. Nafosatli ong moddiy ishlab chiqarish va 
ma`naviy boylik yaratishdan oziq olibgina qolmay, ayni cho\da ularga jumladan, siyosat, axloq-odob, 
din, falsafa, fan so
щ
alariga 
щ
am bevosita ta`sir 
ы
tkazadi. 
Nafosatli anglash ijtimoiy ongning maxsus shakli sifatida nafosatli faoliyat bilan uzviy bo\liq b
ы
lib, 
nafosatli faoliyat jarayonida shakllanadi va qaror topadi. Nafosatli ong aslida nafosatli faoliyat 
ma
щ
sulidir. 
Nafosatli ong badiiy ong bilan chambarchas bo\liq. Ular bir-biriga yaqin tushunchalar b
ы
lsada, 
aynan bir ma`noni anglatmaydi. Nafosatli ong voqelikni butun borli\icha idrok etib, qayta ishlash 
jarayonida vujudga kelsa, badiiy ong san`atni yaratish va idrok etish jarayonida namoyon b
ы
ladi. 
Badiiy ong badiiy asarlar tizimida ifodalansa, nafosatli ongning aks etish k
ы
lami ancha keng b
ы
lib, u 
odamlarning me
щ
nat faoliyatida, uning natijalarida, moddiy va ma`naviy qadriyatlarda 
ы
z ifodasini 
topadi. 
Nafosatli ongning ijtimoiy ong shakli sifatidagi k
ы
rinishidan yakka odam nafosatli ongi k
ы
rinishi 
farq qiladi. Yakka odam nafosatli ongi-aniq bir sha
щ
s ongi, ma`naviy dunyosining bir qismi b
ы
lib, 
keng ma`noda u 
щ
am ijtimoiy mazmun kasb etadi, ya`ni ijtimoiy 
щ
ayot jarayonida shakllanib, 
rivojlanib, jamiyat ma
щ
suliga aylanadi. 
Nafosatli ong bilan yakka odam nafosatli ongi 
ы
z sub`ektlariga egalik ji
щ
atidan 
щ
am farqlanadilar. 
Ijtimoiy tabaqalar, qatlamalar, guru
щ
lar, millatlar, elatlar, xalqlar nafosatli ong sub`ekti sifatida 
namoyon b
ы
lsa yakka odam, nafosatli ongning sub`ekti — muayyan bir shaxsdir. 
Nafosatli ong va yakka odam nafosatli ongi 
ы
z mazmuni ji
щ
atidan 
щ
am farqlanadi. Jamiyat nafosatli 
ongi ijtimoiy 
щ
ayotdagi nafosatni t
ы
la qamrab oladi. Yakka odam nafosatli ongi esa faqat bitta shaxs 
ma`naviy dunyosidagi nafosatli so
щ
ani 
ы
z ichiga oladi.. Yakka shaxs nafosatli ongi ijtimoiy nafosatli 
tarkibida 
щ
arakat qiladi, ya`ni u bilan ichki bo\liqlikka ega b
ы
ladi. Ularni bir-biridan Faqat ilmiy-nazariy 
ta
щ
lil qilish orqali ayrim–yrim 
щ
olda olib k
ы
rish mumkin. 
3.
Jamiyatning nafosatli ongi murakkab tizimli, 
щ
arakatchan, 
ы
zaro uzviy aloqador qator 
qismlardan iborat b
ы
ladi. 
Nafosatli ongning tur\un va uy\un qismlari – bular nafosatli 
щ
islar, orzular, qarashlar va 
nazariyalardir. Ular bir-biri bilan aloqador 
щ
olda 
ы
zaro ta`sirda b
ы
lsada ularni alo
щ
ida-alo
щ
ida ta
щ
lil 
etgandagina bu umumiylik mo
щ
iyatini anglab olish osonroq b
ы
ladi. 
Nafosatli 
щ
is-tuy\ular. 
Щ
is-tuy\ular umuman inson ongning ajralmas qismi b
ы
lib, nafosatli ong 
so
щ
asida alo
щ
ida 
ы
rin tutadi. Ular nafosatli ongning asosiy qatlamini tashkil etib, uning poydevori 
щ
isoblanadi, uning barcha jab
щ
alarini bezaydi va boyitadi. 
Nafosatli 
щ
is-tuy\ular intelektual tuy\ular bilan bir qatorda eng oliy, ijtimoiy tuy\ular turkumida mansub. 
Bu erda «ijtimoiy» iborasi nafosatli 
щ
is-tuy\ularning jamiyat bar\ida vujudga kelib, rivojlanishi, jamiyat 
ba\rida amal qilishi singari 
щ
odisalar nazarda tutiladi. Nafosatli 
щ
is-tuy\ular murakkab ijtimoiy 
щ
odisa 
sifatida nafosat, uy, oxang, shakllar, uy\unlik, moslik, mutanosiblik, kabi tushunchalar bilan birga shodlik, 
щ
ayratlanish, ajabalanish, ro
щ
atlanish, lazzatlanish, e
щ
tirom, shavq-zavq, nafrat kabi tushunchalarni 
щ
am 
qamrab oladi. 
Nafosatli 
щ
is-tuy\ular shakli, namoyon b
ы
lishi va amal qilish ji
щ
atidan sub`ektiv tabiatga ega b
ы
lib, 
inson dunyosining bir qismini, sub`ektiv voqelikning bir b
ы
lagini tashkil etadi. Nafosatli 
щ
is-
tuy\ularning mazmuni insonning muayyan maqsadga y
ы
nalitirilgan faoliyatida yorqinroq namoyon 
b
ы
ladi. 

---

124
124
Nafosatli 
щ
is-tuy\ular kechinmalar bilan 
qorishiq 
щ
olda namoyon b
ы
ladi, ya`ni, alo
щ
ida 
k
ы
rinishdagi kechinmalar jarayoni sifatida sodir b
ы
ladi. Sub`ekt bilan ob`ektning q
ы
shilib ketishi, 
sub`ektning ob`ekt ba\rida «erib ketishi» kechinmali 
щ
is-tuy\uning 
ы
ziga xos belgisidir. Nafosatli 
kechinma sub`ektning alo
щ
ida faolligi, xususan, 
щ
ayol, tasavvuf kila bilash kuchi bilan belgilanadi. 
Nafosatli kechinmaning yakuni–nafosatli lazzatlanishdir.. Nafosatlanish insonning umumiy, doim 
ijobiy b
ы
lgan sezgi 
щ
olati, ya`ni uning narsalardan, voqea va 
щ
odisalardan ta`sirlanishidir. 
Nafosatli lazzatalnish 
ы
z tabiatiga k
ы
ra ma`lum ma`noda ziddiyatli sodir b
ы
ladi. U 
щ
is-tuy\ularni 
щ
am, aqliy faoliyatini 
щ
am, insonning chuqur ijtimoiy qobiliyati in`ikosi b
ы
lgan be\arazlikni 
щ
am 
qamrab oladi. Be\arazlik nafosatli lazzatlanishda foyda 
щ
aqidagi tasavvurlarni inkor etmagan 
щ
olda 
namoyon b
ы
ladi. Binobarin, be\arazlik foyda 
щ
aqidagi maxsus tasavvurni–jamiyat, insoniyat, 
taraqqiyot foydasi 
щ
aqidagi tasavvurni 
ы
zida mujassamlashtiradi. Ayni ma
щ
alda be\arazlik 
ы
zining 
ziddi b
ы
lgan ochk
ы
zlik, t
ы
ymaslik, qiz\anchiqlik, xudbinlik, manfaatparastlik kabi 
щ
is-tuy\ularni 
qat`iy rad etadi 
Nafosatli lazzatlanish aslida jamiyat manfaatlari uchun foydali b
ы
lib, u inson ijodiy kuchlarining 
erkin namoyon b
ы
lishi jarayoni bilan bo\liqdir. Nafosatli lazzatlanish inson faoliyatining moddiy 
ishlab chiqarish, mu
щ
andislik qurilmalari yaratish (konstruktorlik), ilmiy kashfiyotlar, murabbiylik, 
badiiy ijodkorlik kabi barcha so
щ
alarda erkin ijod qilishini ra\batlantirib turadi. 
Ayniqsa nafosatli 
щ
is-tuy\ularning nafosatli didni tarbiyalashdagi roli mu
щ
im. 
Nafosatli did murakkab va k
ы
p qirralidir. U insonning fikr-mulo
щ
azalari, xulq-atvori, xatti-
щ
arakatlari moddiy va ma`naviy ijodkorligi namoyon b
ы
ladi. 
«Did» iborasi odamlarning ayrim so
щ
alarga moyilliklarini ifodalaydi. Ilmiy faoliyat bilan 
shu\ullanishga moyil odamni «fanga didi (fa
щ
mi) bor» deb, ixtirochini «ixtirochilikka didi z
ы
r», deb 
gapiradilar. Shu bois «did» tushunchasini insonning aniq y
ы
nalgan qobiliyati, voqelikning u yoki bu 
tomonlarini afzal k
ы
rish munosabatti sifatida ba
щ
olash 
ы
rinlidir. 
Nafosatli did-voqea-
щ
odisalarning nafosatli sifatlarini inson tomonidan idrok etmoq va ba
щ
olamok 
jarayonida olinadigan qoniqish yoki qoniqmaslik tuy\usi orqali 
ы
n, ifoda soni topadi. Nafosatli did 
zaminida g
ы
zallikni xunuklikdan ajrata bilish va undan be\araz shodlanish, lazzatlanish qobiliyati 
yotadi. U 
щ
is-tuy\ular bilan ish k
ы
radi, ya`ni 
щ
ayot g
ы
zalliklari va fojealarini 
щ
is eta bilish, fojeali 
t
ы
qnashuvlarni k
ы
pligi nomutanosib liklardan farqlay olish qobiliyati orqali namoyon b
ы
ladi. 
Nafosatli did odamlarning dunyoqarashi, ayniqsa, nafosatli qarashlari orqali yorqinroq k
ы
rinadi. 
Lekin nafosatli qarashlar va bilimlar 
щ
amma vaqt 
щ
am nafosatli didni ifodalamaydi. Ba`zan nafosatli 
qarashlar va nafosatli bilimlar za
щ
iralariga ega b
ы
la turib, yomon yoki rivojlanmagan nafosatli did 
egasi b
ы
lib qolish mumkin. Bilimlar va qarashlar didda ifodalanish uchun ular shaxs ichki dunyosiga, 
idrok qilish jarayoniga singib ketishi, tu\riro\i, shaxsning musta
щ
kam e`tiqodiga aylanib ketishi lozim. 
Estetik did ziddiyatli, u 
ы
zida bevosita va bilvosita 
щ
issiy va aqliy, yakka odam va jamiyat nafosatli 
didlari qarama-qarshiliklari birligini mujassamlashtiradi. Nafosatli didning mana shunday ziddiyatli 
xususiyati 
ы
z vaqtida, Kant kabi tadqiqotchilarning e`tiborini tortgan edi. Kant nazarida did–yakka odamga 
xos b
ы
lgan tu\ma qobiliyat, did shu qadar yakka 
щ
odisadirki, uni 
щ
ech qanday dalillar bilan inkor etib 
b
ы
lmaydi. Bundan: «did t
ы
\risida ba
щ
slashmaydilar» degan xulosa kelib chiqadi. Kant fikricha, 
lazzatlanish ob`ekti 
щ
isoblangan nafosat 
щ
amma uchun bir xil a
щ
amiyatlidir. Lazzatlanish muayan 
shaxsning 
ы
zigagina emas, balki 
щ
ammaga yoqadi. Da`fatan inson 
ы
ziga yoqan narsalarni boshqalarga 
щ
am yoqadi deb 
ы
ylaydi. Demak, didlar uchun umumiy 
щ
isoblanadigan tomonlar 
щ
am bor. Shu bois did 
t
ы
\risida ba
щ
slash asoslidir. Kant ikkala mulo
щ
azani 
щ
am bir vaqtning 
ы
zida 
щ
am t
ы
\ri, 
щ
am kelishtirib 
b
ы
lmaydigan ziddiyat (antinomiya) sifatida ta`riflaydi.