Firuddin cəFƏrov hasil fəTƏLİyev

8
 
Qida zəhərlidir, qida dərmandır. Hər 
şey miqdardan asılıdır. 
Parasels (orta əsrlərdə yaşamış həkim) 
  
BİRİNCİ FƏSİL 
 
ÜMUMİ HİSSƏ 
 
1.1. FUNKSİONAL QİDALANMA KONSEPSİYASI 
Hazırda yalnız mütəxəssislərə deyil, həm də adi istehlakçılara 
da yaxşı məlumdur ki, insanın sağlamlığı birbaşa onun qəbul etdiyi 
qidadan asılıdır. 
Sağlamlığı, iş qabiliyyətini və insanın uzunömürlüyünü müha-
fizə etmək üçün səmərəli qidalanmanın 3 əsas prinsipinə riayət et-
mək vacibdir: enerji balansı, orqanizmin qida maddələrinə təlaba-
tının lazimi miqdarda və nisbətdə ödənilməsi, qidalanma rejimi. 
Texniki inkişafla bağlı, ekoloji  vəziyyətin kəskin  pisləşməsi 
insanın qəbul etdiyi qidanın keyfiyyət tərkibinə təsir etmişdir. Hal-
hazırda “sivilizasiya xəstəliklərinə”-həddən artıq yorulma, yüksək 
qan  təzyiqi,  ateroskleroz,  qəbzlik,  babasil,  piylənmə,  diabet,  öd-
daşı xəstəliyi və s. aid edilir.  
Rusiyada aparılan tibbi elmi tədqiqatlar göstərmişdir ki, son 
illər bir sıra əhali təbəqələrinin, xüsusilə az gəlirlilərin qidasında 
zülal və enerji çatışmazlığı müşahidə olunmaqdadır. Eyni zaman-
da müəyyən olunmuşdur ki, insanların piylənmədən əziyyət çək-
məsi maddələr mübadiləsinin pozulmasının nəticəsidir. Orta ömür 
30%-dək qısalımaqla kişilərdə bu göstərici 57 il, qadınlarda isə 72 
ildir. Son illərdə yaşlı insanların xəstələnməsi halları ürək-damar, 
onkoloji xəstəliklər, diabet, insult, katarakta və qlaukoma, osteo-
poroz,  bəzi  beyin  xəstəlikləri,  əsəb  sistemi,(məsələn  parkinson 

---

9
 
xəstəliyi) və s. xəstəliklər hesabına nəzərə çarpacaq dərəcədə art-
mışdır. Daha çox narahatlıq doğuran ürək-damar və onkoloji xəs-
təliklərdir.  
Alimlər müəyyən etmişlər ki, bu xəstəliklər çox vaxt balans-
laşmamış  qidalanma,  ayrı-ayrı  fərdlərin  qidaya  olan  hərisliyi  ilə 
bağlıdır. İndi sübut olunmuşdur ki, qida məhsullarının böyük miq-
darda qəbul edilməsi, zərərli vərdişlər, irsiyyət və ekoloji əlveriş-
sizlik orqanizmin bir çox həyati vacib funksiyalarına təsir edir və 
müxtəlif xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur.  
Bunun səbəbi qida məhsullarında risk amilinə aid olan mad-
dələrin  olmasıdır.  Ürək-damar  xəstəlikləri  üçün  bu-xolesterin, 
kanserogenlər  üçün  –  nitrozaminlər  və  yarımqapalı  karbohidro-
genlər,  diabet  üçün-qlükoza,  insult  üçün-xörək  duzu  və  doymuş 
yağ turşuları və sairədir. 
Qidanın “sağlam” inqredientləri – antoqonistlər də yaxşı mə-
lumdur. Çoxillik tədqiqatlar göstərir ki, onların köməyilə bəzi xəs-
təliklərin qarşısı alınır, digərlərinin isə vaxtı uzadılır və ya keçməsi 
yüngülləşdirilir. Məsələn, ürək-damar xəstəliklərinə qarşı antiok-
sidant C və E vitaminləri, karotinoidlər, flavonoidlər, bəzi qeyri-
üzvi elementlər, qida lifləri yaxşı nəticə verir. C-vitamininin isti-
fadə edilməsi orqanizmi mədə xərçəngindən, beta-karotin isə ciyər 
xərçəngindən müdafiə edir. Osteoporozun qarşısı qida məhsulları 
rasionunun tərkibinə Ca, K, C, B
6
, D
3
 vitaminləri və bor elementi 
daxil edilməklə alına bilər. Ayrı-ayrı inqredientlər bir neçə xəstə-
liklərə qarşı mühafizəedici rol oynayır (cədvəl 1.1). 
Bəzi inqredientlərin insanların sağlamlığı ilə qarşılıqlı əlaqəsi 
haqda yeni məlumatların aydınlaşdırılması, müxtəlif tədqiqatların 
nəticələrinin  tədqiqi,  qidalanma  elminin  yeni  istiqamətlərinin 
əmələ gəlməsinə gətirib çıxartdı. Pozitiv (sağlam, funksional) qi-
dalanma 80-ci illərin əvvəllərində Yaponiyada yaranmış və burada 
funksional məhsul adı altında geniş şöhrət qazanmışdır. 
Bu termin adı altında tərkibində inqredientlər olan məhsullar 
başa  düşülür  ki,  onlar  da  sağlamlıq  üçün  faydalı  olub,  xəstəliyə 
qarşı davamlığı artırır, orqanizmdə bir çox fizioloji prosesləri yax-

---

10
 
şılaşdırır və insanın uzun müddət aktiv həyat tərzi keçirməsinə im-
kan yaradır. Bu məhsul geniş istehlakçı dairəsi üçün nəzərdə tutul-
maqla adi qida formasında olur və normal qidalanma rasionunun 
tərkibində müntəzəm olaraq qəbul edilməlidir. 
 Cədvəl 1.1 
Risk amili 
Yaşla əlaqədar 
olan xəstəliklər 
Müdafiə funksiyalı qida 
inqredientləri 
Siqaret çəkmə, artıq təzyiq, artıq 
miqdarda xolesterinin olması, 
qidada E, C vitamin-
antioksidantların az miqdarda 
olması 
Ürək-damar 
Linol turşusu, omeqa-3-
yağ turşuları,vitamin 
antioksidantlar, 
flavonoidlər, folatlar, 
qida lifləri, mineral 
maddələr 
Yüksək yağlı qida qəbulu, 
meyvə və tərəvəzin kifayəət 
qədər olmaması (vitaminlər və 
qida lifləri) qaxac, duzlanmış və 
hisə verilmiş ət, nitrozaminli və 
yarımqapalı karbohidrogenlər  
Xərçəng 
C-vitamini, beta-karotin, 
qida lifləri, 
fitoelementlər, D-
vitamini, kalsium 
İrsyyət, ifrat çəki, virus 
infeksiyası, ifrat şəkər və süd 
zülalının istifadəsi 
Şəkərli diabet 
Qida lifləri, xrom, D-
vitamini 
Yüksək təzyiq, xörək duzunun 
ifrat miqdarı, qidada yağ 
turşularının artıqlığı 
Insult 
E-vitamini, omeqa-3 yağ 
turşuları, A-vitamini 
flavonoidlər, xinonlar 
Günəş radiasiyası, pis ekologiya, 
diabet, qalaktozemik pozğunluq, 
bəzi dərmanların qəbulu 
Katarakta 
C-vitamini, 
karotinoidlər, B-qrupu 
vitaminləri, lyütein 
Fiziki aktivliyin çatışmazlığı, 
orqanizmdə estrogenin və 
kalsiumun miqdarının azlığı 
Osteoporoz 
Kalsium, K, C, B
6
, D 
vitaminləri F, B, Mg 
Sərbəst radikallar, alüminium, 
pestisidlər, bəzi dərmanların 
qəbulu 
Beyin 
xəstəlikləri, o 
cümlədən 
parkinson 
 Vitaminlər-
antioksidantlar 
Yüksək kalorili qidanın artıq 
istifadə olunması, nutrientlərin 
optimal nisbətinin pozulması 
Piylənmə 
 Qida lifləri, vitaminlər,  
 mineral maddələr  
 

---