Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
8 6-cı əsrə qədər etrusk ekspansiyası ətraf bölgələri və adaları bürümüşdü. Etrusk çağında Toskana əraziləri Massa-Carrara, Lucca, Pistoya, Prato, Firenze (Florensiya), Piza, Livorno, Arezzo (Arestso), Siena, Grosseto adlanan 10 əyalətə bölün- müşdü. Sumerlər kimi etrusklar da teokratik dövlət qurmuşdu. Bu qurum siyasi birliyi deyil, Etruriyanın mədəni, dini birliyini təmin edirdi. Ona görə də bir-birinin köməyinə gəlməyən et- rusk şəhərləri elə bir-birinin ardınca yenildilər. Etrusk varlığı İtaliyada miladdan öncəki minil boyu davam etdi, ancaq bu 8 9 varlıq 500 il üzüyuxarı yüksəlişlə, 500 il də üzüaşağı enişlə davam etdi. Etrusklar Yeni eraya latınca danışan bir toplum kimi keçdi, arxada böyük mədəniyət buraxsa da, öz keçmişini itirdi. Miladdan öncə III-I əsrlər ertuskların asimilyasiya olunma dönəmidir. Etruskların sonu çatdı, bu acı sonluq İtaliyanın mərkəzində Yuli Sezar və Oktavian Avqust dönəmində tarix yazarlarının gözü önündə baş verdi, ancaq bu acımasız olayı qələmə alan olmadı, oldusa da, it-bata düşdü, gəlib bizlərə çatmadı. Roma imperiyasını yönətən latın siyasi elitası və latın yazarları hər vəchlə etrusk adının tarixdən silinməsinə çalışırdılar. Bu duruma münasibət bildirən Q. Müleşteynin gerçəkliyi yansıtan belə bir deyimi var: Etruriya Romanın beşiyi, Roma etruskların məzarı oldu. Etrusk-türk əlaqəsindən danışmaq üçün türkologiya elmi Altay teorisinə istinad edə bilmir, çünki etruskların İtaliyaya Altaydan getməsini ortaya qoya biləcək bəlgələr yoxdur. Bu baxımdan, türklərin Atayurdunu Ön Asiyada sərgiləyən yeni Urmu teorisi isə etrusk-türk ilişkilərini tarixi gerçəkliyə da- yanan elmi ölçülərlə ortaya çıxara bilir. 1 Bir gün xocam Bəxtiyar Vahabzadə dedi ki, Almaniyadan qonağım gəlib, səninlə görüşmək istəyir. Xocamgildə görüş- dük, qonaq sumer-türk əlaqələrindən yazdığım bir məqaləni 1985-də çevirib bastıran alman yazarı A. Şmide idi. Söhbət sumerlərdən dolanıb etrusklara gələndə o dedi ki, almanlar etrusklara turx demişlər. Bu turx sözü o zaman mənə ipucu verdi. O çağdan etrusklarların dilini araşdırmağa başladım, kiçik qeydlər yazdım, bir qismini sonralar “Azər xalqı” kita- bında verdim. 2 Əlimdə etrusk yazılarının orijinalı olmadığı üçün bir ara etrusk məsələsini kənara qoysam da, vaxtaşırı bu 1 Urmu teorisi ilk dəfə Türkologiyanın elmi əsasları haqqında yazılmış “9 Bitik” (Azərbaycan türklərinin islamaqədərki tarixi) əsərində verilmişdir. 2 Azər xalqı, 2000. 9 10 maraqlı mövzuya qayıtmalı olurdum. Bu baxımdan, əlinizdə olan bu əsər, demək olar ki, 25 ilə yazılıb. Kitabın bu variantı etruskları geniş oxucu kütləsinə tanıtmaq amacı daşıdığından elmi qaynaqlarla verilən təhlillər imkan daxilində azaldılmış, elmi-populyar üsluba önəm verilmişdir. Etrusk yazıları üzərində araşdırma bizdə belə bir qənaət yaratdı ki, etrusk dili də çuvaş, hay, alban dili kimi qarışıq dildir. Bu dildəki türkizmlərlə yanaşı başqa bir-iki dilin də izi görünür. Bu izləri leksik qatda aramaq nə qədər asan olsa da, qramatik qatda o qədər çətindir. Etruskologiyanın uğuru isə bu problemin düzgün çözülməsindən asılıdır. Bu baxım- dan, etrusk dilini açmaq üçün bir açar yetmir, etrusk dünya- sına girmək üçün qapıya iki-üç açarla yaxınlaşmaq gərəkir. Beləliklə, I bölüm etruskları tanıtma amacı daşıyır, burada onların mifoloji görüşləri, etnoqrafik gələnəkləri haqqında ümumi məlumatlar verilir, etrusk toplumunun sosial durumu tarixi bəlgə və rəsmlərlə şərh edilir, etrusk dilinin əlifbasın- dan, leksik-fonetik və qramatik quruluşudan bəhs olunur. Kitabın II bölümündəsə etruskların kimliyi haqqında söy- lənmiş müxtəlif fikirlərin özəti verilir, Bu bölümdə ilk dəfə etrusk və saqa-qamər boylarının əlaqəsi, Goroğlu və Herakl obrazlarının mənşəyi, Lemni yazısının türkcə açımı, Qafqaz, Azərbaycan-Etruriya bağı, etrusk dilində türk sözləri Urmu teorisi işığında tədqiq olunmuşdur. Beləliklə, türk dili etrusk dilini aça bilən açarlardan biri sa- yıla bilər, qalır o biri açarların tapılması. Bunun üçün etrusk əlifbasında bir-iki hərfin bildirdiyi səslərə yenidən baxmağa ehtiyac vardır. Uzun və çətin bir yol keçmiş etruskologiya elmi üçün əlifbada kiçik düzəlişlər aparmaq o qədər də çətin olmayacaq. Yetər ki, etrusk əlifbası ilə eyni qaynaqdan olan türk runik əlifbasının özəl orfoqrafik qaydalarından yardımçı vasitə kimi istifadə olunsun. 10 11 I B ÖLÜM QAYNAQLAR Soyca etrusk olan Tarkvini Prisk m.ö. I əsrdə latıncaya çevrilmiş etrusk qutsal kitablarını toplasa da, onlardan isti- fadə edən bəzi antik çağ yazarlarının yalnız kiçik qeydləri qalmışdır. İtaliyanın tarixi ilə yaxından ilgilənən imperator Klavdiy soylu etrusk ailəsindən olan xanımı Urqulanillenin aracılığı ilə məşhur etrusk soylarının arxivini əldə etmişdi, lakin onun 20 cilddə yazdığı “Etruskların tarixi” adlı əsəri itmişdir. 3 Etrusk kulturunu yaxşı bilən Klavdiy 48-də bəlli nitqini söyləyir. Tunc lövhə üzərinə yazılmış bu nitq Roma- nın əfsanəvi hökmdarı Serviy Tulliy haqqında tarixi bəlgə sayılır. Şotland alimi ser Tomas Dempsterin yazdığı “Çarlıq Et- ruria haqqında yeddi bitik” (De Etruria regali libri septem) adlı çoxcilidli kitab yüzil sonra (1723-1724) Florensiyada çap olunmuşdur. Vaxtilə bəzi yazarların qeyd etdiyi etrusk sözlərini toplayan Aleksandriyalı Hesixin yazdığı qədim sözlükdən də örnəklər verilmiş bu bitik yeni tədqiqatlara, özəlliklə arxeoloji araşdırmalara təkan vermişdi. İki il sonra Toskan elinin mərkəzində yerləşən Kortona şəhərində Kor- ton Etrusk Akademiyası yaradıldı. Artıq 1737-1740-da qısa deyimlə “Etrusk muzeyi” adlanan böyük həcmdə üç tomluq kitab (Museum Etruskum exhibens insignia veterum Etrusco- rum Monumenta) nəşr edildi. Adolf Dzavaroni etrusk yazılarının hamısını sistemləşdirb internetdə yayımlamışdır. Etrusk yazılarının sayı yeni tapılan yazılarla artmaqda davam edir. 1983-də "Corpus Inscriptio- 3 Блок, 2004, 11. 11 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|