Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 yazıların şifrəsini aça bilən açarın tapılmasından asılıdır. Bu yöndə axtarışın çətinliyilə bağlı vaxtilə etrusk yazılarının oxunmaması anlamında latın dilində «Etruskca oxunmur» (Hetruscum non ligatur) deyimi də yaranmışdı. Bəzi etrusk sözləri latın dilinə, oradan da bir çöx xalqların dilinə keçmişdir. Bu sözlərdə ilkin forma və mənadan uzaq- laşma olsa da, uzmanlar etrusk praformasını tapmaqda çə- tinlik çəkmirlər. Məsələn, etrusk dilində “maska” anlaminda pharsu sözü indi persona formasında, etruskcanın litera sö- zündən yaranan literatura sözü geniş işlənir. Bugün Avropa xalqlarının dilindəki klan, sistem, seremoniya, sisterna kimi onlarla söz etrusklardan qalmadır. Antik çağın korifeyləri sırasında etrusk soylu şair Vergili, heykəltəraş Vulka vardır. Bəziləri Pifaqoru da bu sırada ve- rir. Sezar Avqustun etibarlı adamı sayılan görkəmli siyasətçi Qay Tsilniy Mesenat etrusk idi. Vaxtilə etrusk yurdu kimi Toskan adlanan bölgənin Florans şəhərindən Mikelancello, Dante və Leonardo da Vinçi çıxmışlar. Avropa renesansı da bu şəhərdən başlanmışdır. Britaniya ensiklopediyasına görə, Napalyon da Toskandan Korsikaya köçmüş bir ailədəndir. Etrusk dili ilə yanaşı, onların siyasi-etnik tarixi, etnoqrafi- yası, dini haqqında indiyəcən söylənən fikirlər gerçəkliyi hələ tam əks etdirmir. Bu baxımdan, etrusklar haqqında apa- rılan hər bir araşdırma və yazılan kitablar etruskları tanıma- ğa, etrusk problemini çözməyə doğru atılan addımdır. Ümid edirəm, oxuduğunuz bu kitabın da ikinci bölümündə gözdən keçirilən etrusk-türk (saqa-qamər) bağlarına aid yeni bəlgələr prototürklərin ilkin atayurdunun Ön Asiya olduğunu bəlirlə- yən yeni Urmu teoriyası ilə etruskları tanımaq yoluna işıq tutan yalnız kiçik bir addım kimi qəbul olunacaqdır. Xızı, may 2010 5 6 GIRIŞ Bugün Avropanın Dünya sivilizasiyasında öndər olması yolunun başlanğıcında önəmli etrusk payı vardır. Yunan və Roma mədəniyətınin tarixi axarından Avropa uyqarlığı ya- randı, vaxtilə Roma uyqarlığı da etruskların kultur alanları üzərində qurulmuşdu. Ən azından, avropalılarin yazı kulturu latın əlifbasına borcludur ki, onun da kökü etrusk əlifbasına dayanır. Etruskların Tarkvini soyunun Romada hakimiyəti (616-510) yüzil sürdü. Roma imperiyasının təməl daşlarının qoyulduğu bu çağda romalılar mənimsədiyi mifoloji tarixlə, dövlətçilik gələnəyilə sonralar Asiya və Avropada tanındı. Tarixboyu başqa dilli xalqların içində dilini itirərək əriyib yox olan sumer, elam, kassi, maya kimi çoxlu xalqlar olsa da, etruskcadan fərqli olaraq, onlardan qalma yazılar oxunur və orada nə deyildiyini anlamaq olur. Lakin etrusk yazıları oxuna bilsə də, oradakı sözlərdən çoxunun mənası hələlik aydın deyil. Etruskologiyanın əsas problemlərindən biri də onların mənşəyi, soykökü ilə bağlıdır. Tarixi ədəbiyatda Etruskların İtaliyaya haradan gəlməsi, onların soykökü mövzusu 2500 il bundan öncə gündəmə gəlməsinə baxmayaraq bugünəcən öz həllini tapmamışdır. XIX əsrin sonunda artıq etrusk dili bir çox dünya dillərilə müqayisə edilmiş, lakin qohum dil axtarışı hələlik bir nəticə verməmişdir. Vergilinin qədim Roma tarixindən bəhs etdiyi «Eneida» əsərində bu şəhərin əsasını qoyan etrusk soyköklü Romul və Remin troyalı Eneyin törəmələri olduğu bildirilir. Romanın məşhur Qay sülaləsi də özünü troyalı Eneyin soyuna bağla- yırdı. Məşhur Roma imperatoru Qay Yuli Sezar senatda ilk çıxışında «Mən əsilzadəyəm, troyalı Eneyin nəslindənəm» deyərək özünü təqdim etmişdir. 6 7 Qədim etrüsk əfsanəsinə görə, Eneyin törəmələri Romul və Rem sahibsiz qaldıqda onları bir dişi börü (qurd) əmizdi- rir, ölümdən xilas edir. Sonralar bu ekizlər Roma şəhərinin əsasını qoyurlar. Bu baxımdan, etrusklarda da türklərin qayı boyunun, monqolların qıyat soyunun dişi bozqurd əfsanə- sinə uyğun mifoloji inanc olmuşdur. Etruskları türklərlə bağ- layan başqa bir oxşarlıq eyni əlifbadan, yəni Orxon-Yenisey abidələrinin yazıldığı runik əlifba ilə eyni qaynaqdan olan əlifbadan istifadə etmələridir. Etrusklara aid əsas bilgiləri yunan-latın dillərində yazılmış tarixi qaynaqlardan əldə etmək olur. Baxmayaraq ki, latınlar dövlətçilik, şəhərsalma gələnəyini, falabaxma üsullarını, bir çöx sənətkarlıq növünü, araba düzəltməyi, üzüm və zeytun bağları salmağı etrusklardan öyrənmişdilər, ancaq latın ya- zarları yunan filosofları, tarix və ədəbiyat uzmanları haqqın- da məlumat verdiyi halda, yaxın qonşuları etruskların irəli gələnləri haqqında susurdular. Yunan və etrusk mədəniyəti eyni çağlarda inkişaf etməsinə baxmayaraq, latınlar eyni kök- dən olduqları yunanların mifologiyasını, ədəbiyat və incəsə- nətini daha doğma sayır, bu mədəniyətin təsirinə düşürdülər. Bu səbəbdən etrusk bədii yaradıcılığı, fəlsəfi fikir türləri və etrusk elm adamları haqqında bəlgələr yoxdur. Tunc çağından dəmir çağına keçid dönəmlərində İtaliyada Villanova kulturu adlanan bəsit bir uyqarlıq vardı. O çağlarda burada latın, rutul, umbr, sabin, samnit, falisk və başqa xalq- lar yaşayırdı. Villanova kulturunda görünməyən bukkero ad- lanan yeni tipli keramik qabların Çerveteri (Tsere) şəhərində 700-650-ci illərdə ortaya çıxması göstərir ki, bura etruskların ilk yerləşim bölgəsi idi. II minilin sonlarında Kiçik Asıyanın batısından köçərək Apennin yarımadasının quzey-batısında Arno və Tibr çayları arasında Etruriya (Toskana) bölgəsində yerləşən etrusk boyları artıq I minilin başlarından İtaliyanın önəmli xalqlarından birinə çevrilmiş, 8-ci əsrin ortalarından 7 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|